Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 22]

Recensie

Marc Reugebrink
Belijdenis of pose?
Bert Kooijman

In Poëziekrant (mei juni 1988) besprak ik Reugebrinks debuutbundel Komgrond. Daar klonk toen mijn bewondering voor de structurering van die bundel en voor het reeds bereikte taalresultaat, waarin ik de beïnvloeding door onder meer Kouwenaar en vooral Faverey opmerkte. Ik besloot mijn recensie toen als volgt: ‘Mijn verwachtingen zijn uiteraard hoog gespannen t.a.v. Reugebrink, want een dichter die zich probeert te meten met zulke illustere taalmeesters en daarin zichzelf leert vinden, moet zich verzekerd weten van het feit dat men hem met hoop en verwachting blijft volgen.’
Komgrond werd in 1990 gewaardeerd met de Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 1989 van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, zodat Reugebrink voortaan naast bekroonden als Slauerhoff, Marsman, Vestdijk, Vroman, Gerhardt en Gerlach gememoreerd kan worden.

MARC REUGEBRINK (1960) studeerde Nederlands en Engels aan de Nieuwe Leraren Opleiding in Groningen en daarna Nederlandse Taal- en Letterkunde aan de Rijksuniversiteit aldaar. Voor zijn eerste bundel ontving hij - naast de bovengenoemde prijs - het Hendrik de Vries-stipendium van de stad Groningen.

Sinds 1989 schrijft hij poëzierecensies in Poëziekrant, Het Nieuwsblad van het Noorden, De Volkskrant en is hij poëzieredacteur van het driemaandelijkse literaire tijdschrift De XXIste Eeuw, voorheen De Held.

In het eerste nummer van dat tijdschrift (winter 1990) zijn - naast een manifestante stellingname inzake poëzie, waarover verderop meer - zes gedichten uit zijn tweede gedichtenbundel Wade (1991) vooraf gepubliceerd, terwijl de reeks ‘Wade’ (vijf gedichten) in 1989 samen met tekenwerk van Jeannette Ensing verscheen bij Philip Elchers te Groningen, de reeks ‘Brandkoren. Honingdauw’ (negen gedichten) begin 1991 als deel 9 van



‘De zwarte reeks’ bij Herik te Landgraaf. Van de 29 gedichten uit Reugebrinks tweede poëziebundel zijn er dus - voor zover ik weet - 20 vooraf gepubliceerd, waarvan 14 in twee afzonderlijke publikaties, zodat de tijdspanne tussen de twee verschijningsdata van zijn bundels voor de belangstellenden grotendeels overbrugd werd!

In een onder de titel ‘Met het zwaard op de borst’ verschenen interview (in HP | De Tijd van 13 | 9 | 1991) verklaart de dichter dat veel van zijn gedichten zijn doorgepraat in een vijfkoppig Gronings dichtersgezelschap, bestaande uit Rutger Kopland, Gilles Dorleijn, Remco Ekkers, Maria van Daalen en hemzelf. Tijdens maandelijkse bijeenkomsten sparen zij elkaar niet. ‘Zo leer je poëzie los te zien van de emotie van waaruit zij is ontstaan.’

Wade bestaat uit drie afdelingen: 10, 10 en 9 ‘vrije’ verzen, zowel losse gedichten niet titels als kleine reeksen titelloze, waarin het enjambement (zelfs over de strofoïdegrens heen) veelvuldig functioneert, terwijl de beeldspraak een geringe plaats heeft gekregen. De eerste afdeling gaat volgens de dichter ‘over het doodmaken om tot een bestaan te komen’, de tweede ‘over de jacht op beweging, op de voortvluchtige geliefde’, de derde ‘over het verzet tegen de dood in de erkenning van sterfelijkheid’.

Het woordgebruik in de hele bundel roept een confrontatie op tussen de vier oerelementen enerzijds en het (menselijk) lichaam anderzijds, waarbij de nadruk komt te liggen op zowel de levenwekkende als de levenvernietigende aspecten van die elementen. De personae van Wade ervaren die aspecten dus als positief en negatief. Zo benadrukt de dichter het vitale van de aarde door alles wat erop beweegt en groeit uitvoerig te noemen, maar vergeet hij niet de rol van het stof, het zand, de stenen, het ijzer, het lood en het goud te memoreren, die er eveneens deel van uitmaken. Een dergelijke antithese is ook op te merken tussen positieve en negatieve aspecten van het vuur.

Naarmate de bundel vordert - en met name in de tweede afdeling - verlegt de dichter zijn aandacht van de kosmische krachten naar de lichamelijke, en vooral die van de geliefde. Zo staat in die tweede afdeling het gedicht ‘Heden’, opgedragen aan ‘Netty’, zijn levensgezellin, centraal, niet alleen binnen die afdeling maar ook in de hele bundel. In dat gedicht poogt de dichter de liefde tussen twee mensen te vereeuwigen, hoewel hij beseft dat deze stilstand niet kan blijven duren, maar slechts zo lang tot zijn mond ‘zich weer opvult met adem | of aarde’.

In de derde afdeling keert de voor de eerste geschetste confrontatie tussen positieve en negatieve krachten terug, waarbij het lichamelijke sterk overheerst: zo blijkt uit een steekproef dat b.v. hand(en), haar, huid, adem, ogen en mond resp. 13, 7, 7, 8, 10 en 6 keer voorkomen in de negen gedichten van elf of tien regeltjes die de afdeling vormen.

Op p. 29 identificeert Reugebrink ‘wade’ met ‘schaduw’. In het eerder aangehaalde interview zegt hij daarover: ‘Als je de bundel poëticaal zou beschouwen, dan ligt het gedicht als een wade, een doodskleed, over de werkelijkheid, terwijl ik nu juist poëzie schrijf om tot in die werkelijkheid door te dringen. De verzen bieden mij een onderdak, een bestaan, maar ze dekken tegelijkertijd af wat ik ben: dakloos.’

De ideeënwereld van Reugebrinks Wade lijkt mij verwant met die van Herakleitos en zijn opvatting dat alles stroomt en niets vaststaat, dat alles bezig is te ontstaan of te

[p. 23]

vergaan. Er is een voortdurende beweging van de oerstof vuur naar de kosmos en omgekeerd. In die oerstof ligt de goddelijke besturende geest (de logos) besloten. De stoffelijke werkelijkheid ontstaat door onderlinge contrasten: polemos panton pater, ‘strijd (is) van alles vader’.

Reugebrinks polariteiten en dualiteiten kunnen binnen de hierboven geschetste filosofische opvatting hun plaats krijgen. De dichter zelf bevestigt deze inpassing enigermate in het reeds meermalen geciteerde vraaggesprek. Naar aanleiding van het eerste gedicht van de reeks ‘Zon’ (in afdeling I) zegt hij: ‘Natuurlijk ben ik jaloers op de zon, omdat zij een brandpunt is, het leven mogelijk maakt en tegelijkertijd dodelijk is. Dat is volgens mij de essentie van het leven: als je iets tot leven wekt, dan veroordeel je het tegelijkertijd ter dood.’

De mens is sterfelijk, maar hij wil niettemin overleven. ‘Die wil tot overleven manifesteert zich bij mij als dichter in verzen, die stellen mij aanwezig zoals ik ben. Het gedicht legt je vast, maar zo ben ik een moment later al niet meer. Het is de enige manier voor een dichter om te bestaan, maar het is een vorm van doodmaken van de voortdurend veranderende werkelijkheid. Het gaat mij erom beweging vast te leggen en toch als beweging te laten bestaan. Een paradox.’

En verderop zegt hij: ‘Ik ben niet gefascineerd door de dood maar door het sterven, het overgaan. Door de dubbelheid dat ik nu levende ofwel stervende ben. (...) Tijdens het dichten realiseer ik mij het verschil tussen een vers en de werkelijkheid, daar gaat het mij om: de paradox van het bestaan.’

Als we de ideeënwereld van Komgrond en Wade met elkaar vergelijken, dan is die van de eerste bundel manifester in de realiteit verankerd (de anekdote is - hoewel fragmentair - aanwezig), terwijl die van de tweede kosmischer, mythischer, filosofischer is, en dus abstracter. Het anekdotisch materiaal is in Komgrond herkenbaar uit de realiteit geïsoleerd, maar wel zo dat de onbevooroordeelde lezer er vaak genoeg verrassende momenten mee kan beleven. Wade daarentegen is losser van de realiteit geconcipieerd, hoewel die wel in wezen aanwezig is (nl. die van de mens in zijn oorspronkelijke, primitieve staat), schematisch of systematisch, gezien als een systeem, een stereotiepe basis van het bestaan, die zich in het woordgebruik bedient van de terminologie van de oerelementen, met name de aarde en het vuur, tegenover die van het menselijk leven.

In zijn eerder genoemde bijdrage aan het eerste nummer van De XXIste Eeuw, getiteld ‘Op zee’ (p. 15-27), bestrijdt Reugebrink de aanval op de presentatie van de realiteit door de autonomistische poëzie, die grofweg twee varianten kent: ‘In het eerste geval poneert de dichter tegenover de ontledigde werkelijkheid van de autonomist weer plompverloren een absolute presentatie van de werkelijkheid, - meestal één van romantische snit. (...) In de tweede variant (...) is men zich ogenschijnlijk van het gevaar bewust, dat het plompverloren poneren van absolute presen-

[foto: Roeland Fossen]

Metastase

Hij ligt en kijkt naar het plafond
dat sluipend naderkomt.
Zijn mond groeit dicht
nadat hij altijd heeft gezwegen.

Het was wel angst
of een besef dat zijn begrip
niet veel kon wegen.
In oefening vouwt hij de handen op de borst.

Ook ik heb niets meer te vertellen.
Het woord is vlees zolang het leeft.

(Uit: Komgrond)

Winde

Hoog boven het veld staat haast
roerloos de zon. Onder de zon
staat manshoog het graan.
Al het gewas reikt onophoudelijk

naar zijn voltooiing. Ik
leg nog mijn vingers
behoedzaam om de aren
en luister naar hun groei.

Diep in de akker vlecht al
de winde mijn halmen tot schoven.

(Uit: Wade)

[p. 24]

tatie van de werkelijkheid met zich meebrengt. Maar het slechte geweten tegenover die absolute presentaties maakt hier dat de dichter zijn verzet tegen de gerelativeerde werkelijkheden alleen nog maar kan formuleren met een beroep op de relativiteit van zijn verzet, en daarmee wordt zijn verzet een verzet-om-het-verzet, en zijn poëzie uiteindelijk niet meer dan een verdubbeling van de gerelativeerde werkelijkheden.’

Reugebrink ziet in geen van beide aanvallen enig heil, maar tekent ook protest aan tegen een poëzie ‘waarin de laatste essentie van het onpresenteerbare in haar meest strenge vorm uitloopt op een overmaat aan witregels’ (die in de autonomistische poëzie echter nauwelijks meer voorkomt). ‘Het gaat een nieuwe generatie dichters niet langer om de negatie van werkelijkheden - zoals men in generaliserende zin van de autonomistische dichtkunst kan zeggen -, maar om het vinden ervan.’

‘De aarde weer begaanbaar maken, betekent: mijn eigen dood tegenover de werkelijkheidsvoorstellingen plaatsen, - voorstellingen die ik nu juist vanuit mijn fysiek gevoelde angst voor de dood heb gemaakt. Zo schept en begrenst mijn eigen dood de wereld die ik ervaren kan: door haar begint die wereld pas echt, en met haar eindigt die wereld. Ik heb een lichaam. Ik luister.’

En hij besluit zijn stellingname met de volgende alinea: ‘Ik kan mijn eigen dood niet in een literair-politiek standpunt vertalen, - in een programma, een richting, een stijl -, omdat ik mij tegenover een dergelijk standpunt onmiddellijk onbehagelijk zou voelen. Dat fysieke gevoel van onbehagen maakt echter wel dat ik mij in het literair-politieke debat moet mengen, dat ik niet aan de zijlijn kan blijven staan. In dat debat gaat het niet om de vraag of men nu wel of geen autonomist is, maar om de vraag of de poëzie die men schrijft nog belijdenis is of wil zijn, dan wel slechts een pose.’

De vraag is nu: heeft Reugebrink in Wade een belijdenis uitgeschreven, of neemt hij er een pose in aan? Vooreerst ben ik - na lezing en herlezing van de bundel(s) - ervan overtuigd dat deze dichter serieus aan het belijdeniskarakter van zijn poëzie heeft gewerkt. Hij zal het mij niet kwalijk nemen, dat ik mij slechts in enkele verwoordingen ervan in enkele verzen heb weten te overtuigen van zijn ernst. Het is dus duidelijk dat ik in zijn tweede bundel eveneens een dosis pose heb ervaren. Wel moet ik beamen dat zijn dichtbundel als geheel - zelfs in zijn minder pregnante verzen - blijft fascineren omwille van de verwoording, ook al is die soms te schematisch, te weinig emotioneel, te vlak dus.

Ter illustratie van een en ander en ter vergelijking van de twee bundels plaats ik hier een specimen uit de debuutbundel naast een uit Wade.

Marc Reugebrink, Wade, De Bezige Bij, Amsterdam, 1991, 43 p., fl. 26, 50; 530 fr.

Marc Reugebrink, Komgrond, De Bezige Bij, Amsterdam, 1988, 41 p., fl. 24, 50; 490 fr.