Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 18]

Buitenland

Yorgos Seferis
Op de wijze van Y.S. en andere gedichten
Guido Demoen⁺

Yorgos Seferiadis (Smyrna, 1900) week in 1914 met zijn familie uit naar Athene. Hij studeerde rechten en literatuur te Parijs en volgde daarna een jaar talen in Londen. Terug in Athene werkte hij vanaf 1926 tot 1962 bij Buitenlandse Zaken, vervolgens in Engeland, Albanië, Egypte, Italië, Turkije, Syrië, Jordanië, Irak, Libanon, Cyprus en Engeland. In 1963 ontving hij de Nobelprijs literatuur. Hij overleed in 1971 te Athene.
Van zijn hand verschenen tien dichtbundels onder de schrijversnaam Seferis: Strofi (1931), Waterput (1932), Mythistorima (1935), Oefenschrift (1940), Logboek I (1940), Logboek II (1944), Lijster (1947), ... Cyprus, waar Apollo mij beval... (1955), Drie geheime gedichten (1966) en De katten van Aï-Nikola (1970).

SEFERIS WAS een geboren dichter. Zijn vorming maakte hem tot weter en denker, zijn beroep tot zwerver (Odysseus) en tot afweger van humane waarden. Hoewel hij van nature introvert was, toonde hij zich als diplomaat intens gevoelig voor de eigenheid van ‘de’ Grieken en allerlei buitenlanders.

De meeste van zijn meestal moeilijke en lange gedichten schreef hij vanuit zijn confrontatie met diverse politieke toestanden en gebeurtenissen. Seferis' leven en werk zijn één lange confrontatie met negatieve krachten. Vooral verval en geweld beangstigden hem voortdurend. Seferis vreesde en zag altijd oorlog en dood. Alle oorlogen vond hij zinloos, alle oorlogsdoden nutteloos. Toch leidde dat niet tot ‘politieke’ gedichten, maar tot humane en universele poëzie. Vanuit de fysieke werkelijkheid bereikte Seferis een metafysische wezenlijkheid, waar hij nochtans niet in geloofde. Heel zijn werk is authentieke ‘Weltschmerz’.

Bert Bakker publiceerde een heel mooi uitgegeven Seferis-bloemlezing met degelijk gekozen gedichten uit de bundels van 1935 tot 1970. Hans Warren en Mario Molegraaf zorgden voor een uitstekende vertaling met nuttige noten en een boeiend nawoord.

De bloemlezing laat zien hoe groots, weerbarstig en meeslepend de poëzie van Seferis is. Je leest door tot het einde. Dan blader je terug, bijvoorbeeld tot ‘De koning van Asine’ (p. 65-69). Bij de eerste lezing van dat gedicht verdrink je in de schijnbaar verwilderde stroom van woorden en beschrijvingen. Als je langzaam herleest, verdrink je, zinzoekend, in een vervreemdende emotie: droom en droefheid van de denkende Griek. ‘Asinèn te’ meldt Homeros in Ilias II 560. Dat zijn twee woorden uit de 250 verzen lange ‘cataloog van de Griekse geallieerde troepen tegen Troje’, waar meestal de naam van de aanvoerders bij vermeld staat. Hier lezen we enkel ‘en Asine’. Dat prehistorisch plekje nabij Nafplion wordt door Seferis wakker geschud en opgeroepen. Ook ‘zijn koning’ wordt tot leven geschreven, met ‘zijn kinderen, zijn verlangens, zijn gedachten, zijn grote ogen’. Doch in dat herleven is alles nog doder: ‘onder het masker een lege plek’, die dan uitgroeit tot ‘een lege plek overal bij ons’. Dood zijn nu ook ‘de vorige wintervogel en de spelende jonge vrouw en de krijsende ziel en dit weggesleurd gebied’, waaruit een vleermuis opschiet. Is dat ‘de koning van Asine’: een verschrikte vleermuis... ? Hoe groot waren wij, wat zijn wij nu? Vergankelijkheid en tot-niets-wording. Even, ellendig lang, liet Seferis een willekeurig stuk verleden herleven: Asine. De dichter blijft alleen over, nog eenzamer. ‘De dichter een lege plek.’ Hij is doodongelukkig, doodsbang, ten dode bedroefd.

Bijna overal in de bloemlezing zijn Seferis' onthuizing, bestaanspijn, spijt en weemoed voelbaar. Waarom bleef alles niet zoals vroeger? Waarom is terugkeer naar die grote Griekse kwaliteit onmogelijk? Seferis is wanhoop. Maar ook wilskracht en wijsheid, soms aanvaarding, en een zeldzaam vlammetje vertrouwen en liefde.

Seferis is onthuizing: ‘Mijn leven lang hoorde ik namen voor het eerst: | nieuwe landen, nieuwe dwaasheden van de mensen of van de goden’ (p. 107).

Seferis is bestaanspijn: ‘Nu zoveel, zoveel voorbijtrok aan onze ogen | (opsomming van beproevingen...) | zullen wij het kunnen: sterven zoals het hoort?’ (p. 31).

Seferis is spijt: ‘Landen van de zon en je kunt de zon niet aanschouwen. | Landen van de mens en je kunt de mens niet aanschouwen’ (p. 99).

Seferis is doodsbedroefde weemoed: ‘of bleef misschien niets dan de last | de weemoed om de last van een levend bestaan’ (p. 67). En, onthutsend direct: ‘“Deze wind doet me aan de lente

+ Yorgos Seferis, Op de wijze van Y.S. en andere gedichten, vertaald door en met nawoord van Hans Warren en Mario Molegraaf, Bert Bakker, Amsterdam, 1992, 232 p., fl. 49,50; 990 fr.

[p. 19]

De koning van Asine

En Asine...

We keken heel de morgen rond bij het kasteel
eerst aan de schaduwkant daar waar de zee
groen en zonder schittering, de borst van een gedode pauw
ons ontving zoals de tijd zonder overgang.
De aders van de rots kwamen van hoog neer
verstrengelde wijnranken naakt veelvertakt tot leven komend
bij het raken van het water, terwijl de blik die ze volgde
probeerde te ontsnappen aan het vermoeiende deinen
dat steeds aan kracht verloor.

Aan de zonnekant een wijde open kust,
licht dat diamanten sleep op de grote muren.
Geen levend wezen de wilde duiven weg
en de koning van Asine naar wie wij nu twee jaar zoeken
onbekend vergeten door allen ook door Homerus
slechts éen woord in de Ilias zelfs dat ongewis
hier neergeworpen als het gouden dodenmasker.
Je raakte het aan, herinner je het geluid? hol in het licht
als een droge kruik op afgegraven grond;
hetzelfde geluid als dat van onze riemen in zee.
De koning van Asine een lege plek onder het masker
overal bij ons overal bij ons, onder een naam:
‘En Asine... En Asfine...’,

zijn kinderen beelden

zijn verlangens vogelgefladder, de wind
in de ruimten tussen zijn gedachten en zijn schepen
voor anker in een verdwenen haven;
onder het masker een lege plek.
Achter de grote ogen de gewelfde lippen de lokken
gegraveerd op het gulden omhulsel van ons bestaan
een donkere vlek die glijdt als de vis
in de morgenstilte van de volle zee en je ziet:
een lege plek overal bij ons.
En de vogel die wegvloog vorige winter
met gebroken vleugel
levens wijkplaats,
en de jonge vrouw die wegging om te spelen
met de hondstanden van de zomer
en de ziel die krijsend de onderwereld zocht
en het gebied als een groot plataanblad meegesleurd door de

maalstroom van de zon

tesamen met de oude monumenten en het huidige verdriet.
De dichter vertraagt de pas bij het bekijken

van de stenen en vraagt zich af

bestaan ze echt
tussen deze gebroken lijnen punten spitsen holtes en bogen
bestaan ze echt
hier waar regen wind en verval elkaar in het voorbijgaan treffen
bestaan ze, de ontroering op het gezicht de trek van tederheid
bij degenen die zo vreemd oplosten in ons leven
bij hen die bleven als schimmen van golven en gedachten met de

onmetelijkheid van de open zee

of bleef misschien niets dan de last
de weemoed om de last van een levend bestaan
daar waar wij nu verblijven zonder steun buigend
als de takken van de vreselijke wilg opeengestuwd in de durende

wanhoop

terwijl de gele stroom traag in het slijk ontwortelde biezen
meevoert
beeld van een gestalte die versteende bij het vonnis tot een

eeuwig verdriet.

De dichter een lege plek.

Schilddragend rees de zon ten strijde
en een verschrikte vleermuis uit de diepte van een grot
trof het licht als de pijl het schild:
‘En Asine En Asine...’ Als was zij de koning van Asine
naar wie wij op deze burcht zo omzichtig zoeken
soms met onze vingers zijn spoor op de stenen rakend.

Asine, zomer '38 - Athene, jan. '40

(Uit: Yorgos Seferis, Op de wijze van Y.S. en andere gedichten, 1992)

denken” zei mijn vriendin | die naast me wandelde, in de verte keek “de lente | die plotseling in de winter viel nabij de binnenzee. | Zo onverwacht. Zoveel jaren verstreken. Hoe zullen wij sterven?”’ (p. 53).

Seferis is wanhoop: ‘de dichter | straatjongens gooien hem met drek | terwijl hij uit beelden bloed ziet druipen’ (p. 165); ‘Waar ik ook heen reis Hellas verwondt mij’ (p. 37).

Seferis is echter ook wilskracht en wijsheid: ‘En toch moeten we bepalen hoe we voortgaan | en toch moeten we bepalen waarheen we voortgaan’ (p. 75). ‘De zeewind en de dauw van de dageraad | bestaan zonder dat iemand erom vraagt’ (p. 177).

Seferis is, soms, aanvaarding: ‘Aanvaard wie je bent’ (p. 173); ‘Al is pijn menselijk | niet alleen om pijn te lijden zijn wij mensen’ (p. 75).

Af en toe is Seferis ook vertrouwen en liefde: ‘Je zei jaren geleden: | “In de kern ben ik een lichtwezen”’ (p. 206); en in het slotfragment van het grootse gedicht ‘Het licht’ staat dit intens moment van haast hoopvol geluk, dat dadelijk uitmondt in de totale teloorgang: ‘wie nooit heeft liefgehad zal liefhebben, | in het licht; | en jij bent | in een groot huis met vele open ramen | - je reppend van kamer naar kamer - zonder te weten uit welke het eerst te kijken, | want verdwijnen zullen de dennen, de weerspiegelende bergen, het gekwetter van de vogels | leeglopen zal de zee, versplinterend glas, van noord tot zuid | leeglopen zullen je ogen van het licht van de dag | zoals cicaden stoppen: plotseling, allemaal tegelijk’ (p. 103).

Hoe mooi klinkt dat, en hoe ontmoedigend. Vederlicht mooi-loodzwaar ontmoedigend lijkt een sleutelcombinatie van Seferis. Het wanhopig gedicht ‘P.S.’ begint abrupt met dit bevreemdend, maar glimlachend dubbelvers: ‘Maar zij hebben volkomen witte ogen zonder wimpers | en hun handen zijn slank als halmen’ (p. 73). In het troosteloze ‘Huis aan zee’ word je toch getroost door dit schitterend fragment: ‘ik weet niet veel van huizen af | ik weet dat ze hun sfeer hebben, verder niets. | Aanvan-

[p. 20]

kelijk nieuw, als kleine kinderen | die in de tuinen met de zonnefranje spelen, | borduren ze gekleurde luiken en glanzende | deuren in de dag’ (p. 87).

Hoewel hij een getormenteerd denker is, blijkt Seferis ook een zwevend estheet. Hij tovert nu eens een beeld, dan weer een vergelijking te voorschijn: ‘De scheepsklok luidde | zoals een munt van een verdwenen stad | die door te vallen aalmoezen van vroeger | weer tot leven wekt’ (p. 191). Soms vormen, vier woorden een volzin: ‘jijzelf bent het puin’ (p. 48). Elders vult één zin elf versregels stralende Homerische vergelijking: ‘Zoals wanneer | je tegen het einde van je jeugd een vrouw | die mooi gebleven was beminde, en altijd vreesde je, | als je haar naakt vasthield op het middaguur, | de herinnering die in je omarming werd gewekt; | vreesde je dat de kus je verried | aan andere nu voorbije bedden | die niettemin konden gaan spoken | o zo snel o zo snel en in de spiegel gestalten | op zouden wekken, lichamen die er eens waren, | hun wellust’ (p. 93). Het werk bevat talloze zulke parels.

Een woord nog over de typische ‘Grieksheid’ van Seferis. Hoe algemeenmenselijk zijn poëzie ook is, ze blijft fundamenteel Grieks. Ze lijkt letterlijk gegroeid uit de Griekse grond: Griekse aarde, stenen en bomen zijn z'n lievelingsobjecten⁽¹⁾. Haar onvervreemdbare vorm vond ze in de bodem van zijn Griekse taal⁽²⁾. Seferis put uit de Griekse volksgebruiken en tradities. Hij voedt zijn poëzie met Griekse politieke actualiteit en sociale geschiedenis en verrijkt ze met Griekse mythologie. Ze is diep verworteld in de Griekse cultuur: je ziet er de antieke kunst in, je hoort er Homeros, Pindaros, Aischulos, Euripides, Platoon. Seferis' poëzie ademt ook de bijbel, Dante, Mallarmé, Rimbaud, T.S. Eliot en andere internationale groten. Als Griek en kosmopoliet, enkeling en wereldgeest, blijft Seferis aan onze ziel schudden tot de vrucht van onze ontzetting én bewondering valt.

(1) ‘Seferis zoekt het wonder in de dingen van de wereld, in huizen, bedden, lakens, lompen, stallen, landschappen, de zee, de lucht, stenen, marmeren beelden, schepen, lichaam, bloed, reizen, sterren, vissen, vogels, planten, vruchten, in al wat zintuiglijk gevat kan worden, maar binnen zich mysterieuze lanschappen van het “andere leven” bevat. Seferis is een mysticus van de dingen, van de menselijkheid die erin verborgen ligt.’ Zo besluit Prof. G. de Boel zijn merkwaardig artikel ‘Leven en werk van Giorgos Seferis’ in Tetradio I (oktober 1992), uitgegeven door Griekenlandcentrum, Blandijnberg 2, Gent.

(2) De Griekse taal, in wezen muziek, moet als muziek worden vertaald. De vertalers stellen voorop: ‘Ideaal zou zijn wanneer aan de merkwaardigheden van de dichter volledig recht werd gedaan, maar de merkwaardigheden van de oorspronkelijke taal waren uitgewist’ (p. 216). Dan stellen ze dat ook in poëzie slechts de ‘betekenis’ van het origineel telt, en verzaken ze aan de Griekse muzikaliteit om de loutere ‘inhoud’ om te zetten tot een lucied zelfstandig gedicht dat beantwoordt aan de vorm-wetten van zijn eigen taal, en autonoom-Nederlands ‘bestaat’. Beslist men echter juxta te publiceren, dan hoort men de originele, in casu Griekse muzikaliteit te benaderen: wie Grieks kent, leest en beluistert het origineel nauwlettend mee, wat toch de bedoeling is van zo'n uitgave. De vertaling klinkt dan ook vaak ontoereikend. Een voorbeeld. Het 14-lettergrepenvers ‘I thalassa: poos egine etsi i thalassa’ werd gereduceerd tot 7 eenlettergrepige woordjes: ‘De zee: hoe werd de zee zo?’ Zingt dat wel? Klinkt hier nog het origineel door? Vertaalde poëzie in juxta-publikatie is een uitdaging, een taak die grondig moet worden herdacht en herdaan.