Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 21]

Bloemlezing

Karel Jonckheere
Gebloemleesd door Herman de Coninck
Willie Verhegghe⁺

Alle bloemlezingen vertonen subjectieve trekken, en de beoordeling ervan is al even subjectief. Ik geef toe dat ik een eigenzinnige en eigenaardige kwaliteitsnorm hanteerde bij de beoordeling van Niemand moet me helpen sterven, een bloemlezing door Herman de Coninck uit de poëzie van Karel Jonckheere. Toen ik het keurig uitgegeven boek in handen kreeg, keek ik meteen naar de inhoudsopgave, op zoek naar één gedicht. En jawel: het stond er.

HET GAAT OM ‘Bij een ablatie’, een gedicht uit Was het maar bij deze woorden gebleven (Manteau, 1983). Toen ik die bundel tien jaar geleden las, en helemaal achteraan dat gedicht vond, was ik ontroerd en vol bewondering. Het is een met pijn en liefde neergeschreven gedicht over de borstamputatie bij de vrouw van Jonckheere, en het heeft me zo getroffen dat ik er altijd aan denk als ik met de figuur van Jonckheere word geconfronteerd of met een onmenselijke ingreep op het lichaam van de vrouw. Met dat vers heeft Jonckheere een van de subliemste liefdesgedichten uit onze poëzie neergezet, een weergaloze hommage aan de liefdesrelatie tussen man en vrouw. De oudere Jonckheere heeft het zonder enige twijfel met bloedend hart en bevende vingers op papier gezet. Hij heeft er al zijn vroeger werk mee overtroffen, intussen klassiek geworden verzen als ‘Aankomst in het duin’ (Spiegel der zee, 1946) en ‘Kinderen met de krekel-



stem’ (Roemeense Suite, 1965) incluis.

Ook Herman de Coninck onderstreept het immense belang van dat gedicht in het oeuvre van Jonckheere. In zijn voorwoord omschrijft hij het als ‘het mooiste, dapperste liefdesgedicht’. Hij zegt ook dat Jonckheere ‘zich laat kennen als één van de betere tederheidsdichters van deze eeuw.’ Er wordt wel eens gezegd dat een dichter groot is wanneer hij een paar zogenaamd onsterfelijke ge

Onwennig talm ik om mijn rechterhand
geschulpt over je linkerborst te leggen,
gebaar reeds sedert veertig jaar vertrouwd
en dat je lieve mond nooit neen deed zeggen.

Wat vroeger teder welven was is weg,
een vriend heeft het weemoedig uitgesneden,
je bloost en houdt je lippen afgewend,
nooit hebben ogen zo elkaar gemeden.

Vrees niet, voel jij je armer, ik blijf rijk,
je dient wat ijlte werd niet te verstoppen,
ik weet, het enige wat altijd tek,
je hart veel dichter bij het mijne kloppen.

(Uit: Niemand moet me helpen sterven, p. 145)

+ Karel Jonckheere, Niemand moet me helpen sterven, bloemlezing samengesteld en ingeleid door Herman de Coninck, Houtekiet, Antwerpen-Baarn, 1992, 157 p., fl. 29,75; 595 fr.

dichten nalaat. Voor mijn part hoeft dat maar één echt groots gedicht te zijn, en moeten we Jonckheere met ‘Bij een ablatie’ maar meteen een plaats geven in het pantheon van onze lyriek. Nu al, bij leven en hoge leeftijd.

De Coninck heeft zijn keuze beperkt tot een honderdtal gedichten die hij klassiek noemt, en wel ‘in de twee betekenissen des woords: hun vorm is klassiek en ik hoop dat ze nog een vijftigtal jaar eeuwig mogen blijven’. De bloemlezer typeert Jonckheere als een tragisch dichter en doet hem daar beslist geen onrecht mee aan. Want de dichter van Conchita (1939), Spiegel der Zee (1946) en De hondenwacht (1951) heeft een groot deel van zijn poëtisch oeuvre opgeladen met puur menselijke dramatiek die hij meestal uit zijn eigen leven heeft gepuurd. Het mislukte eerste huwelijk, de blinde zoon, de ziekte van zijn tweede vrouw zijn de pijnpijlers waar zijn poëzie op steunt. Al die trieste feiten zouden hem hebben kunnen laten wegzinken in een moeras van zielig en te begrijpen zelfbeklag. Maar niets daarvan. De levensgenieter en realist Jonckheere herstelt zich uitgerekend door zijn poëzie grotendeels van al zijn tegenslagen, en baant met een ironische trek om de lippen verder zijn weg door dit leven. Hij onderkent in de uitlaatklep die poëzie is, heel duidelijk de gevaren, de onvolmaaktheden van dat medium. Vandaar het grote aantal gedichten waarin de ars poetica aan bod komt en in vraag wordt gesteld. Ooit omschreef Jonckheere poëzie als een leugen. In ‘De dienst der dichters’ uit de bundel De hondenwacht schrijft hij: ‘Dit heet men Poëzie, het schoon bedrijf | dat men van buiten af ons kan benijden | maar ons vereenzaamd laat naar ziel en lijf | en erger nog ouvert toute la nuit.’

De rusteloze, altijd alerte Jonckheere is daar op een uitermate scherpe wijze

[p. 22]

Karel Jonckheere [foto: Houtekiet]

aan het woord. Hij weet zeer goed waar hij als dichter staat, waar hij mee bezig is en hoe de buitenwereld over hem denkt.

In de meeste van zijn gedichten zie je ook duidelijk de vent Jonckheere: een man vervuld van zelfkennis en zekerheden omtrent de medemens. Sarcastisch en recht voor de vuist in de omgang - wie hem persoonlijk kent, weet wat ik bedoel -, kwetsbaar én glashelder in zijn gedichten.

Het laatste gedicht uit de bloemlezing, waar het boek trouwens zijn titel aan ontleent, biedt ons een zeer open en brede kijk op het leven en de filosofie van de grote dichter. Je krijgt er Jonckheere ten voeten uit; zijn ‘Leerscholen’ zijn die van de lezer die ongehinderd door het opengegooide raam kan binnenkijken. En inderdaad, niemand moet Jonckheere helpen sterven, hij weet best hoe het moet, alleen de grillige duur van het leven speelt hem wel eens parten. Denken we maar aan het laatste interview dat hij in 1991 royaal én attent aanbood aan het dagblad De Morgen. Want hij ‘lag op sterven’. Wellicht verliep een en ander toen te prozaïsch voor het vermoeide hart van de oude dichter.

De lyricus in Jonckheere besloot nog maar een poëtisch stukje aan zijn leven te breien. Hij is nog steeds dezelfde als de energieke dertiger in ‘Klein testament’ (1938; niet in de bloemlezing opgenomen) die de achteloze lezer smeekte: ‘Laat mij liggen waar ik val | want de eeuwigheid is overal’.

Herman de Coninck heeft Jonckheeres poëzie niet laten liggen waar ze lag - in vergeelde, soms meer dan een halve eeuw oude boekjes. Hij haalde een honderdtal gedichten van onder het stof, voegde ze op een eigengereide, verantwoorde wijze samen, en dat volstond om er een stukje lyrische eeuwigheid van te maken. Jonckheere verdient het. De bloemlezing is een mooi, waardig saluut van een bijna-vijftiger aan een bijnanegentiger.