Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het xxviij. Capittel.

Register der segeningen, die Mose van Godes wegen den volcke belooft, indien sy hem gehoorsamen, vers 1, etc. Daer tegens een register der vervloeckingen, die hy haerlieden dreygt ende voorseyt, so sy van Godt afwijcken ende sijne geboden verlaten, 15.

1

ENde ^a het sal geschieden, indien ghy der stemme des HEEREN uwes Godts ¹ vlijtichlick sult gehoorsamen, waernemende te doen alle sijne geboden die ick u heden gebiede; so sal de HEERE uwe Godt u ² hooch setten boven alle volcken der aerden:

a Levit. 26.3.

1 Hebr. gehoorsamende sult gehoorsamen.

2 Siet bov. cap. 26. op vers 19.

2

Ende alle dese segeningen sullen over u komen, ende u aentreffen: wanneer ghy der stemme des HEEREN uwes Godts sult gehoorsaem zijn.

3

Gesegent sult ghy zijn in de stadt, ende gesegent sult ghy zijn in ’t velt.

[fol. 94v]

4

Gesegent sal zijn de vrucht uwes buycks, ende de vrucht uwes lants, ende de vrucht uwer beesten: de voortsetttinge uwer koeyen, ende de kudden van u kleyn vee.

5

Gesegent sal zijn uw’ ³ korf, ende uw’ ⁴ back-troch.

3 T.w. daer in ghy u broot ofte lantvruchten pleegt te leggen, die en sal nemmer ledich zijn. Siet bov. cap. 26.2, 10.

4 D. ghy sult deechs ende broots genoech hebben.

6

Gesegent sult ghy zijn in ⁵ u ingaen; gesegent sult ghy zijn in u uytgaen.

5 D. binnens huys, ende buytens huys, in al u doen, handel ende wandel. Alsoo ond. vers 19. Verg. Num. 27.17. ende ond. cap. 31.2.

7

De HEERE sal geven uwe vyanden, die tegens u opstaen, ⁶ geslagen voor u aengesichte: door eenen wech sullen sy tot u uyttrecken, maer door seven wegen sullen sy voor u aengesichte vlieden.

6 Verg. bov. cap. 1. op vers 8. alsoo ond. vers 25.

8

De HEERE sal ⁷ den segen ⁸ gebieden, dan hy met u zy in uwe schueren, ⁹ ende in alles waer aen ghy uwe hant slaet: ende hy sal u segenen in ’t lant, dat u de HEERE uwe Godt geven sal.

7 Hebr. den segen met u gebieden.

8 Siet Levit. 25. op vers 21.

9 Hebr. ende in allen aenslach, ofte, alle uytstekinge uwer hant.

9

De HEERE sal u sich selven ^b tot een ¹⁰ heylich volck ¹¹ bevestigen, gelijck als hy u gesworen heeft: wanneer ghy de geboden des HEEREN uwes Godts sult houden, ende in sijne wegen wandelen.

b Bov. 7.6.

10 Siet bov. 7. op vers 6. ende verg. ond. cap. 29 op vers 13.

11 Ofte, stellen, oprichten.

10

Ende alle volcken der aerde sullen sien, ¹² dat den naem des HEEREN over u genoemt zy, ende sy sullen voor u vreesen.

12 Ofte, dat de naem des HEEREN over u uytgeroepen is, ofte, dat ghy nae den name des Heeren genoemt zijt. Vergel. Genes. 48. vers 6. ende 16.

11

^c Ende de HEERE sal u doen overvloeyen aen goet, inde vrucht uwes buycks, ende in de vrucht uwer beesten, ende in de vrucht uwes lants: op den lande, dat de HEERE uwen vaderen gesworen heeft, u te sullen geven.

c Ond. 30.9.

12

De HEERE sal u opdoen sijnen goeden schat, den ¹³ hemel; om uwen lande regen te geven te sijner tijt, ende om te segenen al ’t werck uwer hant: ende ghy sult velen volcken ^d leenen, maer ghy en sult niet ontleenen.

13 D. de lucht (als sijne schatkamer) alsoo regeeren, dat u de tijdige regen van daer afkome.

d Bov. 15.6.

13

Ende de HEERE sal u ¹⁴ ten hoofde maken, ende niet ten steerte, ende ghy sult alleenlick ¹⁵ boven zijn, ende niet onder zijn: wanneer ghy hooren sult nae de geboden des HEEREN uwes Godts, die ick u heden gebiede te houden, ende te doen:

14 Dat ghy in aensien, eere, ende macht de voortocht sult hebben: gelijck de volgende woorden mede verklaren. Eene maniere van spreken, die genomen is van de plaetse ende achtinge deser leden in de beesten. Verg. Ies. 9.13, 14. ende 19.15.

15 D. overwinnen, ende niet onderliggen.

14

Ende ghy niet afwijcken en sult van alle de woorden, die ick ulieden heden gebiede, ter rechter, ofte ter slincker hant: dat ghy andere Goden nawandelt, om die te dienen.

15

Daerentegen sal ’t geschieden, indien ghy der stemme des HEEREN uwes Godts ^e niet en sult gehoorsaem zijn, om waer te nemen, dat ghy doet alle sijne geboden, ende sijne insettingen, die ick u heden gebiede; so sullen alle dese vloecken over u komen, ende u treffen.

e Levit. 26.14. Thren. 2.17. Dan. 9.11, 13. Mal. 2.2.

16

Vervloeckt zult ghy zijn in de stadt, ende vervloeckt sult ghy zijn in ’t velt.

17

Vervloeckt sal zijn uw’ korf, ende uw’ back-troch.

18

Vervloeckt sal zijn de vrucht uwes buycks, ende de vrucht uwes lants: de voortsettinge uwer koeyen, ende de kudden van u kleyn vee.

19

Vervloeckt sult ghy zijn in u ingaen: ende vervloeckt sult ghy zijn in u uytgaen.

20

De HEERE sal onder u senden den vloeck, ¹⁶ de verstooringe, ende het verderf, in alles waer aen ghy uwe hant slaet, dat ghy doen sult: tot dat ghy verdelcht wordet, ende tot dat ghy haestelick omkomet, van wegen de boosheyt uwer wercken, daer mede ghy my verlaten hebt.

16 De sin is, dat alle uwe aenslagen verstoort, ende bedorven, ofte verhindert ende te rugge gesett sullen worden.

21

De HEERE sal u de pestilentie doen aenkleven; tot dat ¹⁷ hy u verdoe van het lant, daer ghy nae toe gaet, om dat te erven.

17 T.w. de HEERE. Verg. ond. vers 48.

22

^f De HEERE sal u slaen met teeringe, ende met koortse, ende met ¹⁸ vyericheyt; ende met ¹⁹ hitte, ende met ²⁰ droochte; ende met ²¹ brandtkoorn, ende met ²² honichdauw, die u vervolgen sullen tot dat ghy omkomet.

f Levit. 26.16.

18 Ofte, ontstekinge, dat is, met vyerige ofte heete geswellen.

19 Ontstekinge der lucht. Sommige verstaen ’t van inwendigen brant des lichaems, waer op geduerige dorst volgt.

20 Dattet in lange tijt niet regene. Siet 1.Sam. c. 1. vers 10. 1.Reg. 17.18. And. sweert.

21 Eene plage in ’t gewas, als het door langduerige droochte ende hitte, ofte, door eenen dorren Oosten wint versengt ende verdort. Sommige verstaen door dese twee woorden eenige sieckten, als brantsucht, ende geelsucht.

22 Ofte, meeldauw, eene andere plage in ’t koorn, als het door te veel vochts vervuylt, ende verrot. Siet van dese plage 1.Reg. 8.37. 2.Chron. 6.28. Amos 4.9. Hag. 2.17.

23

^g Ende uwen ²³ hemel, die boven uwen hoofde is, sal ²⁴ koper zijn: ende de aerde, die onder u is, sal yser zijn.

g Levit. 26.19.

23 D. De lucht.

24 Siet Levit. 26. op vers 19.

24

De HEERE uwe Godt sal ²⁵ pulver ende stof tot regen uwes lants geven: ²⁶ van den hemel sal ’t op u nederdalen, tot dat ghy verdelcht wordet.

25 And. den regen uwes lants tot polver ende stof maken : dat is, de regen sal tot bevochtinge des aerdrijcx onnut ende ondienstich zijn.

26 Het stof door den wint op gedreven zijnde, sal van boven weder op u neder vallen, als of het op u regende, ende dat sal uwe regen zijn.

25

De HEERE sal u ²⁷ geven geslagen voor ’t aengesichte uwer vyanden; door eenen wech sult ghy tot ²⁸ hem uyttrecken, ende door seven wegen sult ghy voor sijn aengesichte vlieden: ende ghy sult van alle Coninckrijcken der aerde ²⁹ beroert worden.

27 Siet bov. vers 7.

28 Den vyant.

29 D. ghy sult in gestadige onruste zijn van wegen uytlantsch gewelt: ofte, ghy sult onder de omliggende Koninckrijcken heen ende weder gedreven worden. Siet 2.Chron. 29.8. Ierem. 15.4. ende 24.9. ende 29.18. ende 34.17.

26

Ende u doode lichaem sal allen gevogelte des hemels, ende den beesten der aerde tot spijse zijn: ende niemant salse afschricken.

27

De HEERE sal u slaen met ^{h 30} sweeren van Egypten, ende met spenen, ende met drooge schurfte, ende met ³¹ krausel: waer van ghy niet sult konnen genesen worden.

h Exod. 9.9.

30 Die Godt menschen ende beesten in gantsch Egyptenland toe-schickte, Exod. 9.9.

31 Ofte, jeucksel.

28

De HEERE sal u slaen met onsinnicheyt, ende met blintheyt, ende met ³² verbaestheyt des herten:

32 Ofte, botticheyt, plompicheyt, bedwelmtheyt. Vergel. Iob 5.13, 14.

29

Dat ghy op den middach sult omtasten, gelijck als een blinde omtast in het donckere, ende en sult uwe wegen niet voorspoedich maken: maer ghy sult alleenlick verdruckt ende berooft zijn alle dagen, ende daer en sal geen verlosser zijn.

30

Ghy sult eene vrouwe ondertrouwen, maer een ander man salse beslapen; een huys sult ghy bouwen, maer daer in niet woonen: eenen wijngaert sult ghy planten, maer dien niet ³³ gemeyn maken.

33 D. geene vruchten daer van voor u mogen genieten. siet bov. cap. 20 op vers 6. ende verg. cap. 22.9.

31

Uw’ osse sal voor uwe oogen geslacht worden, maer ghy sult daer van niet eten; u esel sal van voor u aengesichte gerooft worden, ende tot u niet wederkeeren: u kleyn vee sal uwen vyanden gegeven worden, ende voor u en sal geen verlosser zijn.

32

Uwe sonen ende uwe dochteren sullen eenen anderen volcke gegeven worden, dat het uwe oogen aensien, ende ³⁴ nae hen beswijcken den gantschen dach: maer ³⁵ ’t sal in ’t vermogen uwer hant niet zijn.

34 Verstaet, van omsien, ende verlangen nae de sonen ende dochteren, sullen uwe oogen versmachten.

35 Ghy en sult de macht niet hebben om die te verlossen, ofte weder te krijgen. And. daer sal geene sterckte in uwe hant zijn.

33

De vrucht uwes lants, ende ³⁶ allen uwen arbeyt sal een volck eten, dat ghy niet gekent en hebt: ende ghy sult alle dagen alleenlick verdruckt ende geplettert zijn.

36 Siet Iob 20.18, 19.

34

Ende ghy sult onsinnich zijn; ³⁷ van wegen het gesichte uwer oogen, dat ghy sien sult.

37 D. van wegen de dingen, die ghy met uwe oogen sult moeten aensien. Alsoo ond. vers 67.

35

De HEERE sal u slaen met boose sweeren, aen de knyen, ende aen de beenen, waer van ghy niet sult konnen genesen worden; van uwe voetsole af, tot aen uwen schedel.

36

De HEERE sal u, mitsgaders uwen Coninck, dien ghy over u sult gestelt hebben, doen gaen tot een volck, dat ghy niet gekent en hebt, noch uwe vaderen: ende aldaer sult ghy dienen anderen Goden, hout ende steen.

[fol. 95r]

37

Ende ghy sult zijn tot eenen ³⁸ schrick, tot een spreeckwoort, ende tot eene ³⁹ spot-rede: onder alle de volcken, daer u de HEERE henen leyden sal.

38 Dat de volckeren sich over uwe plagen ende ellenden ontsetten sullen. And. tot verwoestinge.

39 Ofte, fabel, schimp.

38

ⁱ Ghy sult veel zaets op den acker uytbrengen: maer ghy sult weynich insamelen; want de sprinckhaen sal ’t verteeren.

i Mich. 6.15. Agg. 1.6.

39

Wijngaerden sult ghy planten, ende bouwen: maer ghy sult geenen wijn drincken, noch yets vergaderen; want de worm sal ’t af-eten.

40

Olijfboomen sult ghy hebben in alle uwe lantpalen: maer ghy sult u met olye niet salven; want uwe olijfboom sal [sijne vrucht] afwerpen.

41

Sonen ende dochteren sult ghy gewinnen: maer sy sullen voor u niet zijn; want sy sullen in gevanckenisse gaen.

42

Al u geboomte, ende de vrucht uwes lants sal ⁴⁰ het boos gewormte erflick besitten.

40 And. de vlam, slach, drop, eene plage in ’t geboomte ende lantvruchten, veroorsaeckt door dampen, die van boven (insonderheyt in de hontsdagen) verdroogt ende verhitt worden, ende de boomen ende vruchten versengen, verdorren, ende verderven.

43

De vreemdelinck, die in ’t midden van u is, sal ⁴¹ hooge, hooge, boven u opklimmen: ende ghy sult leege, leege, nederdalen.

41 D. seer hooge, ende in hoocheyt boven u toenemende ende voortgaende, gelijck ghy in sonden voortgaet.

44

Hy sal u leenen, maer ghy sult hem niet leenen: hy sal ⁴² ten hoofde zijn ende ghy sult ten steerte zijn.

42 Siet bov. vers 13.

45

Ende alle dese vloecken sullen over u komen, ende u vervolgen, ende u treffen, tot dat ghy verdelgt wordet: om dat ghy der stemme des HEEREN uwes Godts niet gehoorsaem sult geweest zijn, om te houden sijne geboden, ende sijne insettingen, die hy u geboden heeft.

46

Ende ⁴³ sy sullen onder u tot een teecken, ende tot een wonder zijn: ja onder uwen zade tot in eeuwicheyt.

43 T.w. dese vloecken.

47

⁴⁴ Om dat ghy den HEERE uwen Godt niet gedient sult hebben met ⁴⁵ vrolickheyt ende goetheyt des herten; van wegen de ⁴⁶ veelheyt van alles;

44 Ofte, voor, in plaetse, dat ghy den HEERE niet hebt willen dienen in voorspoet, so sult ghy vreemde volcken moeten dienen in groote elende: als in ’t volgende vers gedreycht wort.

45 Met lust, ende gewillicheyt.

46 Ofte, overvloet, waer door ghy weeldich ende dertel sult worden. Siet ond. cap. 31.20. ende 32.15. De vervullinge siet. Nehem. 9.25, 26. ende elders.

48

So sult ghy uwen vyanden, die de HEERE onder u senden sal, dienen, in honger, ende in dorst, ende in naecktheyt, ende in gebreck van alles: ende hy sal een ⁴⁷ yseren jock op uwen halse leggen, tot dat hy u verdelge.

47 Eene maniere van spreken genomen van het jock der beesten, dat van hout plach te zijn: daer tegen dreycht Godt, dat hy sijnen volcke een yseren jock sal op leggen, dat is, eene harde, sware, seer lastige, ende lanckduerige dienstbaerheyt. Alsoo Ier. 28.13, 14.

49

De HEERE sal tegens u een volck verheffen, van verre, van ’t eynde der aerden; ⁴⁸ gelijck als een arent vliegt; een volck, welckes sprake ghy niet sult ⁴⁹ verstaen:

48 Soo haestich ende onversiens sal ’t u overkomen, als een arent pleegt te vliegen.

49 Hebr. hooren. siet Genes. 11. op vers 7.

50

Een volck ⁵⁰ stijf van aengesichte, dat het ⁵¹ aengesicht des ouden niet sal aennemen, noch den jongen genadich zijn:

50 D. Hebr. eygentlick, sterck, onverschaemt, hardt, onbeweechlick, dat niemant sal ontsien ofte verschoonen, over niemant bewogen worden, hy zy out ofte jonck: als in ’t volgende verclaert wort. Alsoo Dan. 8.23.

51 Verg. bov. cap. 1. op vers 17.

51

Ende ⁵² ’t sal de vrucht uwer beesten, ende de vrucht uwes lants op eten, tot dat ghy verdelcht sult zijn; ⁵³ welck u geen koorn, most, noch olye, voortsettinge uwer koeyen, noch kudden van u kleyn vee sal overich laten: tot dat ⁵⁴ hy u verdoe.

52 T.w. het volck, waer van in ’t voorgaende vers gesproken is.

53 Volck.

54 Naemlick, de Heere.

52

Ende ’t sal u ⁵⁵ beangstigen in alle uwe ⁵⁶ poorten, tot dat uwe hooge ende vaste mueren nedervallen, op welcken ghy vertrouwdet in u gantsche lant: ja ’t sal u beangstigen in alle uwe poorten, in u gantsche lant, dat u de HEERE uwe Godt gegeven heeft.

55 Ofte, belegeren.

56 D. steden, ende soo in ’t volgende.

53

^k Ende ghy sult eten de vrucht uwes buycks, het vleesch uwer sonen, ende uwer dochteren, die u de HEERE uwe Godt gegeven sal hebben: inde belegeringe, ende inde benauwinge, daer mede uwe vyanden u sullen benauwen.

k Levit. 26.29. 2.Reg. 6.29. Thren. 4.10.

54

Aengaende den man, die teder onder u, ende die seer ⁵⁷ wellustich geweest is; sijn ooge ⁵⁸ sal quaet zijn tegen sijnen broeder, ende tegen de ⁵⁹ huysvrouwe sijns schoots, ende tegen sijne overige sonen, die hy over gehouden sal hebben:

57 Delicaet, lecker, dertel.

58 D. sijn ooge sal onvriendelick, nijdich, afgunstich zijn: als oock ond. vers 56. Siet bov. cap. 15. op vers 9.

59 Siet bov. cap. 13. op vers 6.

55

Dat hy niet aen eenen van dien sal geven van ’t vleesch sijner sonen, die hy eten sal, om dat hij voor sich niets heeft over gehouden: in de belegeringe, ende in de benauwinge, daer mede u uwe vyant in alle uwe poorten sal benaeuwen.

56

Aengaende de tedere ende wellustige [vrouwe] onder u, die niet versocht en heeft hare voetsole op de aerde te setten, om dat sy haer wellustich ende teder hielde; haer ooge sal quaet zijn tegen den man hares schoots, ende tegen haren sone, ende tegens hare dochter;

57

Ende dat ⁶⁰ om hare nageboorte, die van tusschen hare voeten uytgegaen sal zijn, ende om hare ⁶¹ sonen, die sy gebaert sal hebben; want sy salse eten in ’t verborgen, vermits gebreck van alles: inde belegeringe, ende inde benauwinge, daer mede uwe vyant u sal benauwen in uwe poorten.

60 D. om haer nieu geboren kindeken, mitsgaders de gevolgde nageboorte, die dese delicate vrouwe haren man, etc. sal misgunnen, ende selve in ’t verborgen, door een grouwelick oordeel Godes, eten. Siet 2.Reg. 6.28.

61 Die ouder ende grooter waren.

58

Indien ghy niet sult waernemen te doen alle de woorden deser wet, die in dit boeck geschreven zijn: om te vreesen desen heerlicken ende vreeslicken ⁶² Name, den HEERE uwen Godt;

62 Verg. Genes. 2. op vers 4. ende Levit. 24. op vers 11. 2.Sam. 6. op vers 2. den naem des HEEREN, dat is, den HEERE selfs, dien alleen dese naem IEHOVAH toekomt, te weten, den Vader, den Soon, ende den Heyligen Geest, als zijnde den eenigen waren Godt, in wesen, eygenschappen, heerlicheyt, werckingen, etc.

59

So sal de HEERE uwe plagen ⁶³ wonderlick maken, mitsgaders de plagen uwes zaets, ’t sullen groote ende ⁶⁴ gewisse plagen, ende boose ende gewisse kranckten zijn.

63 Soo groote, vreemde ende schrickelicke plagen sal hy u toesenden, dat een yeder sich daer over sal verwonderen.

64 Hebr. getrouwe: dat is, die sekerlick treffen, ende lange beklijven sullen.

60

Ende hy sal ⁶⁵ op u doen keeren alle qualen van Egypten, voor dewelcke ghy gevreest hebt: ende sy sullen u aenhangen.

65 De vreemde quade sieckten, waer mede Godt de Egyptenaren geplaegt heeft, sal hy als dan op u leggen. Siet Exo. 8. ende 9. Verg. bov. cap. 7.15.

61

Oock ⁶⁶ alle kranckte, ende alle plage, die in ’t boeck deser wet niet geschreven en is, sal de HEERE over u doen komen, tot dat ghy verdelcht wordet.

66 D. allerley.

62

Ende ghy sult met ⁶⁷ weynich menschen over gelaten worden, in plaetse dat ghy geweest zijt als de ^l sterren des Hemels in menichte: om dat ghy der stemme des HEEREN uwes Godts niet gehoorsaem geweest zijt.

67 Hebr. in, ofte, met menschen, ofte, lieden der weynicheyt. Verg. Genes. 34. op vers 30. ende Num. 9.20. siet oock Ies. cap. 1.9.

l Bov. 10.22.

63

Ende ’t sal geschieden, ^m gelijck als de HEERE sich over ulieden verblijdde, u goet doende, ende u vermenichvuldigende, alsoo sal sich de HEERE over u verblijden, u verdoende, ende u verdelgende: ende ghy sult uytgeruckt worden uyt het lant, daer ghy nae toe gaet, om dat te erven.

m Ies. 1.24.

64

Ende de HEERE sal u ⁿ verstroyen onder alle volcken, ⁶⁸ van ’t een eynde der aerde, tot aen ’t ander eynde der aerde: ende aldaer sult ghy anderen Goden dienen, die ghy niet gekent en hebt, noch uwe vaders, hout ende steen.

n Bov. 4.27. Nehem. 1.8.

68 Hebr. van ’t eynde der aerden, tot het eynde, etc.

65

Daer toe sult ghy onder deselve volcken niet stille zijn, ende uwe voetsole sal geene ruste hebben: want de HEERE sal u aldaer een bevend herte geven, ende beswijckinge der oogen, ende ⁶⁹ matticheyt der ziele:

69 Ofte, flaeuwicheyt, treuricheyt.

66

Ende u leven sal tegen ⁷⁰ over u hangen: ende ghy sult nacht ende dach schricken, ende sult ⁷¹ uwes levens niet seker zijn.

70 Dese maniere van spreken wort verklaert door de volgende woorden: ghy sult uwes levens niet seker zijn. Als wanneer yets aen eenen dunnen draet voor onse oogen also hangt, datmen altijt vreest, het sal nu ofte dan moeten vallen.

71 Hebr. u leven niet gelooven, of, vertrouwen.

67

Des morgens sult ghy seggen; ⁷² Och dat het avont ware! ende des avonts sult ghy seggen; och dat het morgen ware! vermits den schrick uwes herten, daer mede ghy sult verschrickt zijn, ende vermits ⁷³ het gesichte uwer oogen, dat ghy sien sult.

72 Hebr. wie sal den avont geven? item, wie sal den morgen geven. Siet ende Vergel. dese maniere van spreken met bov. cap. 5. op vers 29.

73 Siet bov. vers 34.

[fol. 95v]

68

Ende de HEERE sal u nae Egypten doen wederkeeren in schepen, ⁷⁴ door eenen wech, daer van ick u geseyt hebbe; ghy en sult ⁷⁵ dien niet meer sien: ende aldaer sult ghy u aen uwe vyanden willen verkoopen tot dienstknechten ende tot dienstmaechden, ⁷⁶ maer daer en sal geen kooper zijn.

74 Verstaet, die nae Egyptenlant leyt.

75 Ofte dat [lant] te weten, van Egypten. Siet bov. cap. 17.16. als oft de HEERE seyde: ick sal u weder derwaerts voeren, van waer ick u wechgevoert hadde, met belofte van eeuwige vryheyt, op conditie van gehoorsaemheyt. Siet Ierem. cap. 44. ende Hos. 8.13. ende 9.6.

76 D. ghy sult soo veracht ende gehaet zijn, dat u niemant sal begeeren te koopen, om voor slave te gebruycken.