Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het iiij. Capittel.

Elisa vermenichvuldigt door een mirakel de olye eener arme weduwe,vers 1, etc. Hy wort van de Sunamitische geherbergt,8. hy belooft haer eenen sone, 12. dien sy krijgt,17. de sone sterft,18. dien Elisa weder levendich maeckt, 29. hy beneemt de coloquinten hare vergifticheyt, 38. ende spijst hondert mannen met twintich gersten brooden, ende groene aren, 42.

1

Eene vrouwe nu uyt de wijven van de ¹ sonen der Propheten riep tot Elisa, seggende; Uwe knecht, mijn man, is gestorven, ende ghy weet, dat uwe knecht den HEERE was vreesende: nu is de ² schult-heere gekomen, ^a om mijne beyde kinderen voor hem ³ tot knechten te nemen.

1 Siet 1.Reg. 20. op vers 35.

2 D. dien ick schuldich ben van geleenden gelde, ofte gekochten goede, ofte andersins.

a Levit. 25.39.

3 D. tot lijfeygene: te weten op dat hy die als sulcke, ofte selve gebruycke, ofte aen andere vercoope, voor het gene ick hem schuldich ben, ende niet en kan betalen. siet van dese soorte der dienstbaerheyt de wet Godes. Lev. 25.39.

2

Ende Elisa seyde tot haer: Wat sal ick u doen? geeft my te kennen; wat ghy inden huyse hebt: ende sy seyde, Uwe dienstmaecht en heeft niet met allen inden huyse, dan eene ⁴ kruycke met olye.

4 T.w. die vol olye was, ofte immers daer eenige olye noch in was.

3

Doe seyde hy, Gaet, eyscht voor u vaten van buyten, van alle uwe nabueren ledige vaten; maeckter niet ⁵ weynich te hebben.

5 Soo wel uyt u eygen huys, als van andere geleent, ende t’samen by een gebracht.

4

Komt dan in, ende ⁶ sluyt de deure ⁷ voor u, ende voor uwe sonen toe; daer na ⁸ giet in alle die vaten, ende dat vol is, set wech.

6 T.w. op dat niemant u hinderlick en zy, nochte in het werck dat ick u bevele, nochte in den aendacht, die ghy daer over tot den HEERE hebben moet.

7 Ofte, over, ofte neffens u.

8 Te weten, olye uyt uwe kruycke.

5

So ginckse van hem, ende sloot de deure voor haer, ende voor hare sonen toe; die brachten haer de vaten toe, ende sy goot in.

6

Ende het geschiedde, als die vaten vol waren, datse tot haren sone seyde; Brengt my noch een vat aen: maer hy seyde tot haer; Daer en is geen vat meer: ende de olye ⁹ stont stille.

9 D. en wert niet meer vermenichvuldicht, overmits de kruycke, daer uyt sy gegoten hadde, niet meer olye uyt en gaf.

7

Doe quam sy, ende gaft ¹⁰ den man Godts te kennen: ende hy seyde; Gaet henen, verkoopt de olye, ende betaelt uwen schult-heere: ghy dan, [met] uwe sonen leeft by het ¹¹ overige.

10 N. Elisa. Siet Iud. 13. op vers 6.

11 T.w. van de olye, ofte van het gelt, dat ghy van de olye boven uw schult gemaeckt sult hebben.

8

Het geschiedde oock op eenen dach, als Elisa nae ¹² Sunem door trock, dat aldaer eene ¹³ groote vrouwe was, de welcke hem aen-hielt, om ¹⁴ broot te eten: voorts geschieddet, soo dickwils hy doortrock, weeck hy daer in, om broot te eten.

12 Siet 1.Reg. 1. op vers 3.

13 Van afkomste, van name, ende van middelen. siet Gen. 14.35. ende d’aent. item vergel. 1.Sam. 25.2.

14 D. sijn mael by haer te houden. Siet Genes. 31. op vers 54. alsoo in’t volgende.

9

Ende sy seyde tot haren man; Siet nu, ick hebbe gemerckt dat dese man Godts ¹⁵ heylich is; die by ons altoos doortreckt.

15 Siet Levit. 19 op vers 2.

10

Laet ons doch eene kleyne ¹⁶ opper-kamer van eenen wandt maken, ende laet ons daer voor hem setten een bedde, ende tafel, ende stoel, ende kandelaer, so sal’t geschieden, wanneer hy tot ons komt, dat hy daer in wijcke.

16 Hebr. opperkamer des wandts: D. een kamerken, het welcke met eenen wandt afgeschut was. Het Hebr. woort is gebruyckt van steenen mueren. bov. 3.25. ende van verderen wanden. Levitic. 1.15 alwaer van den wandt des altaers gesproken wort, die van hout gemaeckt was. Exod. 17.1. And.van, ofte, met wanden.

11

Ende het geschiedde op eenen dach, dat hy daer quam: ende hy weeck in die opper-kamer, ende leyde sich daer neder.

12

Doe seyde hy tot sijnen ¹⁷ jongen Gehazi, Roept dese Sunamitische: ende als hyse geroepen hadde, stont se voor ¹⁸ sijn aengesicht,

17 Ofte knecht, ofte dienaer. Het Hebr. woort wort niet alleene van jongelingen gesecht, maer oock van volwassene mannen. Siet Genes. 22. op vers 5. hoedanich een, Gehazi schijnt geweest te zijn, uyt het gene verhaelt wort ond. 5. vers 27.

18 D. voor Elisa.

13

(Want hy hadde ¹⁹ hem geseyt; Segt nu tot haer, Siet, ghy zijt sorchvuldich voor ons geweest met alledese ²⁰ sorchvuldicheyt; wat isser voor u te doen? isser yet om voor u te spreken tot den Coninck; ofte tot den Crijchs-oversten? ende sy hadde geseyt, ²¹ Ick woone in’t midden mijnes volcks.

19 N. sijnen dienaer Gehazi.

20 Het woort beteeckent soodanige sorge, die met vreese, ende bevinge vereenicht is, waer door men besorgt is yet nootsakelicks na te laten, ofte nae behooren niet te verrichten. Vergel. Luce 10.40, 41.

21 D. ick hebbe vrede, ende vrientschap met het volck daer onder ick woone, sulcks dat ick met niemant yet uytstaende en hebbe, uyt welcker oorsake ick de Coninck, ofte sijnen krijchs-Oversten soude behoeven lastich te vallen.

14

Doe hadde ²² hy geseyt, Wat isser

22 N. Elisa tot sijnen dienaer Gehazi, als hy sijnen heere Elisa de antwoorde der vrouwe aengedient hadde.

[fol. 172r]

dan voor haer te doen? Ende Gehazi hadde geseyt, Sy en heeft doch geenen sone, ende haer man is out.

15

Daerom hadde ²³ hy geseyt, Roept haer: ende als hyse geroepen hadde, stont sy ²⁴ inde deure.)

23 N. Elisa tot sijnen dienaer Gehazi.

24 T.w. van des Propheten kamerken. Vergel. dit met het voorgaende vers 12. daer op het gepast moet worden, na het verhael der tusschenrede begrepen in de versen 13, 14, 15.

16

Ende hy seyde, ²⁵ Op ^b desen gesetten tijt, ²⁶ ontrent desen tijt des levens sult ghy eenen sone omhelsen: ende sy seyde, Neen, mijn Heere, ghy man Godts ²⁷ en liecht tegen uwe dienstmaecht niet.

25 D. op desen tijdt des jaers, alsoo in’t volgende vers Siet dese selve woorden Genes. 18.14.

b Genes. 18.10, 14.

26 Siet Genes. 18. op vers 10.

27 D. en geeft my niet de belofte van eenich goet, waervan de vervullinge niet en soude volgen.

17

Ende de vrouwe wert swanger, ende baerde eenen sone op dien gesetten tijt, ontrent den tijt des levens, dien Elisa tot haer gesproken hadde.

18

Doe nu het kint groot wert, geschieddet op eenen dach, dattet uytginck tot sijnen vader, tot de maeyers.

19

Ende het seyde tot sijnen vader, ²⁸ Mijn hooft, mijn hooft: ²⁹ hy dan seyde tot eenen jongen, Draegt hem tot sijnen moeder.

28 Soo geeft het kint te kennen de pijne, die ’t in sijn hooft gevoelde.

29 T.w. de vader.

20

Ende hy droech hem, ende bracht hem tot sijne moeder: ende hy sat op hare knyen tot aen den middach toe, doe sterf hy.

21

Ende sy ginck ³⁰ op, ende leyde hem op het bedde van den man Godts: daer na sloot sy ³¹ voor hem ³² toe, ende ginck uyt.

30 T.w. nae de opper-kamer, die sy voor Elisa hadde laten maken. siet bov. vers 10.

31 Siet bov. op vers 4.

32 T.w. de deure.

22

Ende sy riep om haren man, ³³ ende seyde, Sendt my doch eenen vande jongens, ende eene vande eselinnen; dat ick tot den man Godts loope, ende wederkome.

33 D. liet hem aenseggen.

23

Ende hy seyde, Waerom gaet ghy heden tot hem? ten is ³⁴ geene nieuwe Mane, nochte Sabbath, ende sy seyde; ³⁵ ’Tsal wel zijn.

34 Dit seyt hy, om dat de vroome, die noch in Israel overgebleven waren, de Nieuwe maenden, Sabbathen, ende andere Vierdagen besteedden in godts-dienstige wercken, ende tot dien eynde de Propheten des Heeren versochten, die vergaderinge hielden tot bewaringe vande rechte leere, ende den suyveren Godts-dienst.

35 Hebr. vrede. Siet Genes. 37. op vers 14. Sy wil seggen, dat alle dingen wel souden wesen, dewijle sy tot eenen goeden eynde dese reyse dede, ondertusschen verswijcht sy voor haren man de doot haers soons, soo wel om hem niet plotselick te bedroeven, als oock op dat hare reyse niet en soude belet worden.

24

Doe sadelde sy de eselinne, ende seyde tot haren jongen; Drijft, ende gaet voort: ³⁶ en houdt my niet op voort te rijden, ’t en zy dan dat ick ’t u segge.

36 D. en wilt om mijns gemacks wille de reyse niet verachteren, ofte vertragen.

25

Alsoo tooch sy henen, ende quam tot den man Godts, tot den berch ³⁷ Carmel: ende het geschiedde als de man Godts haer van tegen over sach, dat hy tot Gehazi sijnen jongen seyde: Siet, daer is de Sunamitische.

37 Siet 1.Reg. 18. op vers 19.

26

Nu loopt doch haer te gemoete, ende segt tot haer; ³⁸ Ist wel met u? ist wel met uw’ man? ist wel met u kint? ende sy seyde, ’Tis wel.

38 Hebr. hebt ghy vrede? heeft uwen man vrede? etc. Siet Gen. 29. op vers 6.

27

Doe sy nu tot den man Godts op den berch quam, ³⁹ vattese sijne voeten; maer Gehazi tradt toe, om haer ⁴⁰ af te stooten, doch de man Godts seyde, Laetse geworden, want hare ziele ⁴¹ is in haer bitterlick bedroeft, ende de HEERE heeftet voor my verborgen, ende my niet kont gedaen.

39 Dit dedese niet alleen uyt ootmoedige eerbiedinge, maer oock uyt yverige genegentheyt, om wat van Elisa te versoecken, begeerende dat hy hem niet verroeren soude uyt sijne plaetse, eer dat hy haer gehoort soude hebben. Verg. Matth. 28.9.

40 T.w. op datse sijnen Heere niet en soude moeyelick vallen. Vergel. Marc. 10.13.

41 Hebr. is haer bitter: dat is, met eenige droefheyt, die haer seer ter herten gaet, bevangen. Bitterheyt wort door droeffenisse, ende quellinge des herten genomen. Genes. 26.35. Ruth 1.20. 1.Sam. 1.10. ende 22.2. Iob 3.20. ende 7.11. ende 9.18. Prov. 14.10.

28

Ende sy seyde, ⁴² Heb ick eenen sone van mijnen heere begeert? ^c seyde ick niet, ⁴³ en bedriecht my niet?

42 Sy wil seggen datse dien van Elisa niet begeert en hadde, maer dat hy van selfs haer dien belooft hadde, ende daerom nu met sijne gebeden behoorde te maken, datse hem weder krijgen mochte.

c 2.Reg. 4.16.

43 And. en segt my geen geluck toe.

29

Ende hy seyde tot Gehazi, ⁴⁴ Gordt uwe lendenen, ende neemt mijnen staf in uwe hant, ende gaet henen: so ^d ghy yemant vindt, ⁴⁵ en groet hem niet, ende so u yemant groet, en antwoordt hem niet: ende ⁴⁶ legt mijnen staf op het aengesicht vanden jongen.

44 T.w. om de reyse die hem hier belast wort, te veerdiger af te doen, waer toe de lanckheyt der kleederen, die de mannen droegen, hinderlick was. Vergel. 1.Reg. 18.46. 2.Reg. 9.1. Ierem. 1.17.

d Luce 10.4.

45 Hebr. en segent hem niet. Siet Genes. 31. op vers 55. ’T is eene maniere van spreken te kennen gevende, dat hy sijne reyse moeste spoedigen, ende in de selve geene voorvallende verachteringe aennemen, maer van sich afweeren. Vergel. Luce 10.4.

46 Tot een teecken van het wonderwerck, dat Godt doen sal. Alsoo heeft Godt gewrocht door den staf Mosis. Exod. 14.16. door den mantel van Elia, 2.Reg. 2.8. door de sweet-doecken, ende gordel van Paulus, Actor. 19.12. Het welck quam alleen van de kracht Godts, waer van dese dingen maer middelen ende teeckenen waren, als’t Gode beliefde daer door te wercken.

30

Doch de moeder vanden jongen seyde, ⁴⁷ [Soo waerachtich als] de HEERE leeft, ende uwe ziele leeft, ⁴⁸ ick en sal u niet verlaten: hy stont dan op, ende volchde haer na.

47 Siet bov. 2. op vers 2.

48 Hebr. so ick u verlate!

31

Gehazi nu was voor haer aengesicht doorgegaen: ende hy leyde den staf op het aengesichte vanden jongen; doch daer en was ⁴⁹ geene stemme, noch geene ⁵⁰ opmerckinge: soo keerde hy weder hem te gemoete, ende bracht hem bootschap, seggende; De jongen en is niet ⁵¹ ontwaeckt.

49 D. geen teecken des levens. De reden was, om dat Elisa sijn gebedt tot Godt noch niet gedaen en hadde, sonder het welcke de oplegginge des stafs vruchteloos was. Nu en hadde hy sijn gebedt niet gedaen, om dat hy door het eernstich aenhouden der moeder van sinne geworden was, selfs tot het kind te gaen, ende daer sijn gebedt tot den Heere uyt te storten, het welcke hy anders in sijn eygen huys gedaen soude hebben.

50 D. gehoor, ofte toeluysteringe.

51 T.w. van den slaep des doots. Verg. Ies. 26.19. Dani. 12.2.

32

Ende doe Elisa in ’t ⁵² huys quam, Siet, so was de jongen doot, zijnde geleyt op ⁵³ sijn bedde.

52 T.w. der Sunamitische vrouwe.

53 T.w. vanden man Godts, bov. vers 21. welck bedde was op de kamer, die de Sunamitische voor den Prophete, in haer huys hadde laten maken bov. vers 10.

33

So ⁵⁴ ginck hy in, ende ^e sloot de deure voor ⁵⁵ hen beyden toe: ende badt tot den HEERE.

54 Verst. in de kamer daer in hy somtijts was geherbergt geweest, ende daer het doode lichaem op het bedde lach.

e Matth. 6.6.

55 N. Voor hem, ende voor het kint.

34

Ende hy ⁵⁶ klam op, ende ⁵⁷ leyde sich neder op het kint, ende leggende sijnen mont op desselven mont, ende sijne oogen op sijne oogen, ende sijne handen op sijne handen, breydde sich over hem uyt, ende het vleesch des kints wert warm.

56 T.w. op het bedde, daer het doode kint op lach, alsoo in’t volgende vers.

57 Siet gelijcke exempelen, 1.Reg. 17.21 ende Act. 20.10.

35

Daerna quam hy weder, ende wandelde in ’t huys eens herwaert, ende eens derwaert, ⁵⁸ ende klam [weder] op, ende breydde sich over hem uyt; ^f ende de jongen niesde tot seven-mael toe, daer na dede de jongen sijne oogen op.

58 De mirakelen worden volmaeckt tweesins, 1. stracks, ende op staende voet. als 1.Reg. 18.37, 38. Iohan. 11.43, 44. ond. vers 41, etc.
2. somtijts allengskens, als hier, 1.Reg. 18.44, 45. Marc. 8.24, 25.

f 1.Reg. 17.21. Actor. 20.10. 2.Reg. 8.1.

36

Ende hy riep Gehazi, ende seyde, Roept dese Sunamitische, ende hy riepse, ende sy quam tot hem: ende hy seyde, Neemt uwen sone op.

37

Soo quam sy, ⁵⁹ ende viel voor sijne voeten, ende booch haer ter aerde: ende sy nam haren sone op, ende ginck uyt.

59 Om hem met burgerlicke eerbiedinge te bedancken voor de weldaet, die Godt door sijnen dienst aen haer bewesen hadde.

38

Als nu Elisa weder te ⁶⁰ Gilgal quam, so wasser honger in dat lant, ende de sonen der Propheten ⁶¹ saten voor sijn aengesichte: ende hy seyde tot sijnen jongen: ⁶² Set den grooten pot aen, ende siedt moes voor de sonen der Propheten.

60 Siet bov. 2. op vers 1.

61 T.w. als discipulen voor sijne voeten, om van hem als van haren Meester, ende Leeraer, onderwesen te worden. siet bov. 2. op vers 3.

62 Ofte, schickt, ofte, maeckt den grooten pot toe.

39

Doe ginck een uyt in’t velt om moes-kruyden te lesen, ende hy vondt eenen ⁶³ wilden wijnstock, ende las daer van, sijn kleet vol ⁶⁴ wilde Coloquinten, ende quam, ende sneetse in den moes-pot, want sy en ⁶⁵ kendense niet.

63 Hebr. wijnstock des velts. dat is, die in’t velt, ofte, in’t wilde wast: alsoo terstont, Coloquinten des velts, dat is, wilde Coloquinten. gemeenlick genoemt Couwoerden over Zee, ofte quint-appels.

64 Welckers rancken men schrijft den rancken des wijn-stocx niet ongelijck te zijn. het kan wesen datse by desen wilden wijnstock opgeloopen, ende met des selven rancken ende bladeren vermengt zijn geweest, gelijck de wilde couwoerden plegen te doen: ofte, dat de namen van wilden wijn-stock, ende wilde Coloquinten, vermits de gelijckheyt der bladeren ende rancken, verwisselt zijn.

65 N. dat hare vrucht soo bitter, ende schadelick was.

40

Daerna ⁶⁶ schepten sy voor de ⁶⁷ mannen op, om te eten: ende het geschiedde, als sy aten van dat moes, dat sy riepen, ende seyden, Man Godts, de ⁶⁸ doot is in de pot, ende sy en ⁶⁹ konden’t niet eten.

66 Hebr. goten sy uyt, dat is, schepten op, ende goten in, te weten, in de vaten daer uyt sy eten souden.

67 N. de sonen der Propheten.

68 D. eene spijse, daer aen men de doot soude mogen eten. Vergel. Exod. 10. op vers 17.

69 T w. om der grooter bitterheyt wille.

41

Maer hy seyde, ⁷⁰ Brenget dan meel: ende hy wierp’t ^g inden pot: ende hy seyde, Schept voor het volck op, dat sy eten; Doe en was daer ⁷¹ niet quaets inden pot.

70 Hebr. nemet, dat is, nemet ende brenget. siet Gen. 12. op vers 15.

g Exod. 15.25.

71 Hebr. geen quaet dinck. Dit en hadde het meel niet wech genomen, maer de kracht Godts, waer van het meel alleen een teecken ende middel was.

42

Ende daer quam een man van ⁷² Baal Salisa, ende bracht den man Godts brooden der eerstelingen, twintich gersten brooden, ende groene aren in hare ⁷³ hulsen: ende hy seyde, Geeft den ⁷⁴ volcke datse eten.

72 Een lantschap in Benjamin. Siet 1.Sam. 9.4.

73 Ofte in hare huyskens, verstaet, datse in haer kaf noch staken, niet uytgedorscht zijnde. And. In sijn kleet.

74 D. den sonen der Propheten.

43

Doch sijn dienaer seyde, ^{75 h} Wat

75 Hebr. voor haer aengesichte setten. Hy acht de brooden weynich, vergelijckende de veelheyt des volcks, die 100 in getale waren, by de kleynheyt der brooden van de welcke een man (soomen houdt) gemackelick 20 dragen konde. Vergel. Ioan. 6.9.

h Ioan. 6.9.

[fol. 172v]

soude ick dat hondert mannen voorsetten? ende hy seyde, Geeft den volcke datse eten, want alsoo seyt de HEERE; ⁱ Men sal eten, ende overhouden.

i Ioan 6.11.

44

So settede hy’t hen voor, ende sy aten, ende sy hielden over, nae het woort des HEEREN.