Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het xvj. Capittel.

Godt regeert de tonge, den ganck, ende het lot, versen 1, 9, 33. eygen-goetduncken, 2, 25. vertrouwen op Godt, 3, 20. het opperste eynde van Godts wercken, 4. hoochmoet, 5, 18, 19. versoeninge, ende Godts vreese, 6. bevredinge der vyanden, 7. vergenoechsaemheyt, 8. van Coningen, 10, 12, 13, 14, 15. weech-schale, 11. dierbaerheyt der wijsheyt, 16. wandel der vroomen, 17. Godts woort, 20. wijse redenen, 21, 22, 23, 24. arbeydtsaemheyt, 26. Deuchnieten, verkeerde, ende geweldenaers, 27, 28, 29, 30. grijsicheyt, 31. lanckmoedicheyt, 32.

1

^a DE mensche heeft ¹ schickingen des herten: maer de ² antwoorde der tonge ³ is vanden HEERE.

a Prov. 16.9. ende 19.21. ende 20.24. Ier. 10.23.

1 Verst. de gedachten, die de mensche in sijn herte sich ordentlick voorstelt, ende voorneemt, doch de krachtige regeringe Godts, geensins uyt-gesloten zijnde. Siet ond. 21.1.

2 Het Hebr. woort beteeckent wel eygentlick antwoorde, maer het wort oock voor allerley reden, ende aensprake genomen. Siet bov. 15. op vers 1.

3 T.w. sonder den welcken sy niet en konnen uytspreken, datse bedacht hebben, nochte uyt-richten, datse gesproken hebben.

2

^b Alle ⁴ wegen des mans zijn suyver ⁵ in sijnen oogen: maer de HEERE ⁶ weecht de ⁷ geesten.

b Prov. 21.2.

4 D. sijn leven, sijn doen, ende laten. siet Gen. 6. op vers 12.

5 D. in sijn eygen oordeel, ende goetduncken. siet Iob 18. op vers 3.

6 D. ondersoeckt, doorgrondt, beproeft, ende bevindt. alsoo ond. 21.2. ende 24.12.

7 D. gedachten, genegentheden, bewegingen, ende het voornemen. Siet 2.Reg. cap. 19. op vers 7.

3

^{c 8} Wentelt uwe wercken op den HEERE: ende uwe ⁹ gedachten sullen bevestiget worden.

c Psal. 37.5. ende 55.23. Matth. 6.25. Luce 12.22. 1.Pet. 5.7.

8 Siet Psal. 22. op vers 9. ende 37. op vers 5.

9 Dewelcke schickingen des herten genaemt worden, bov. vers 1. Siet aldaer d’aenteeck.

4

De HEERE heeft alles gewrocht ¹⁰ om sijns selfs wille: ^d ja oock den godtloosen tot den dach ¹¹ des quaets.

10 D. om sijner eere wille; te weten, op dat in alle sijne wercken klaerlick schijnen soude sijne wijsheyt, macht, goetheyt, rechtveerdicheyt, ende alle sijne andere goddelicke eygenschappen. Vergel. Rom. 9.17, 22, 23. ende 11.36. Ephes. 1.5, 6, 12, 14.

d Iob 21.30.

11 Verst. het quaet der straffe.

5

^e Al die ¹² hooch is van herten, is ¹³ den HEERE een grouwel: ^{f 14} hant aen hant, en sal hy niet onschuldich zijn.

e Prov. 6.17. ende 8.13.

12 D. hoochmoedich, hooveerdich, trotsich. Siet van dese ondeucht, bov. 6.17. ende 8.13. item vers 18.

13 Hebr. des Heeren grouwel.

f Prov. 11.21.

14 Siet den sin deser woorden, bov. 11. op vers 21.

6

Door ¹⁵ goedertierentheyt, ende trouwe, wort de misdaet versoent: ende door de vreese des HEEREN wijcktmen af van het ¹⁶ quade.

15 D. door de loutere genade des Heeren, die waerachtich, ende trouwe is in sijne beloften, wort de sonde, om de versoeninge, die door Christum geschiet is, wechgenomen, Rom. 3.24. Ofte verstaet dit van de goetheyt, ende trouwe, die de menschen malkanderen bewijsen, te weten, niet om daermede de vergevinge der sonden voor Godt te verdienen, maer als door vruchten des rechtveerdichmakenden geloofs, haer selven te versekeren, ende anderen openbaer te maken, datse met Gode uyt genade versoent zijn. Oock kan de versoeninge hier verstaen worden van de vrede, die wy maken door allerley bewijs van liefde, ende weldadicheyt met hem dien wy misdaen hebben, ende alsoo met hem versoenen. Vergel. bov. 10.12. ende de aenteeck.

16 T.w. der schult, ende daerom oock der straffe.

7

Als yemants wegen den HEERE behagen, so sal hy ¹⁷ oock sijne vyanden met hem bevredigen.

17 D. niet aleen sijne vrienden, ende die sijne vyanden noyt geweest en zijn, met hem in vrede houden, maer oock sijne vyanden tot vrede, ende vrientschap bewegen, datse hem niet en beschadigen. Siet Gen. 33.4. Exod. 12.36.

8

^g Beter is een weynich met gerechticheyt, dan de veelheyt der inkomsten sonder ¹⁸ recht.

g Psal. 37.16. Prov. 15.16.

18 T.w. verkregen, ende vergadert.

9

Het herte des menschen ¹⁹ overdenckt sijnen wech: maer de HEERE ²⁰ stiert sijnen ganck.

19 D. versint, overweecht wat het doen, ofte laten wil. Vergel. bov. vers 1. ende d’aenteeck. daer op; item ond. 19.21.

20 D. schickt, beleydt, ende laet het sijn voornemen uytrichten, ofte achterblijven, tot een sulck eynde, als met de eere sijnes H. Naems over-een-komt.

10

²¹ Waer-segginge ²² is op de lippen des Conincks: ²³ sijn mont ²⁴ en sal niet overtreden ²⁵ in’t gerichte.

21 Het Hebr. woort kesem beteeckent meest superstitieuse, ende ongeoorloofde waersegginge van toekomende, ende verborgene saken, uyt dingen die niet vast en gaen, ja duyvelsch zijn, als Num. 22.7. ende 23.23. Deut. 18.10. 2.Reg. 17.17. Ier. 14.14. Ezech. 13.6. maer hier wort het genomen voor de gissinge, die uyt sekere, vaste, ende scherpsinnige aenmerckinge voortkomt. Soodanige is geweest in David, 2.Sam. 14.20. ende in Salomo, 1.Reg. 3.24, etc.

22 And. zy.

23 N. de mont eens wijsen, ende godtvruchtigen Conincks.

24 And. en overtreet niet, etc.

25 D. in’t uytspreken van het recht, ende in’t vonnissen, daer toe geseten zijnde op den richterstoel.

11

^h Eene ²⁶ rechte ²⁷ wage, ende weech-schale zijn ²⁸ des HEEREN: alle ²⁹ weech-steenen des ³⁰ sacks zijn ³¹ sijn werck.

h Levit. 19.36. Deut. 25.13, etc. Prov. 11.1. ende 20.10, 23.

26 Hebr. eene balance des gerichtes, ofte, rechts; dat is, eene rechte wage, etc. Alsoo Levit. 19. vers 36. wage der gerechticheyt; dat is, rechte wage.

27 Door dit woort verstaen vele Oversetters eene groote balance, ende door het volgende weech-schale, de kleyne, diemen in de hant houdt: ende dat overmits Godt geseyt wort de bergen te wegen met de wage, maer de heuvelen, die minder zijn, met de weech-schale, Iesa. 40.12. Sommige verstaen dit versken als figuerlick gesproken van alle de deelen ende wercken des gerichtes.

28 T.w. welgevallen, gelijck staet bov. 11.1. ofte, sijn werck, gelijck in de volgende woorden van dit vers Anders, zijn van den Heere.

29 Dat is, gewichte. Alsoo bov. 11.1. Siet Levit. 19. op vers 36.

30 Ofte, buydels. T.w. daer in sy hare steenen staken, op datse te min verslijten, ofte breken souden. Vergel. Deut. 25. op vers 13. Mich. 6.11.

31 T.w. dat hy heeft geboden, ende dat hem behaecht. Verstaet alsse zijn, soose behooren.

12

Het is ³² der Coningen grouwel, godtloosheyt te doen: want door gerechticheyt wort de Throon bevesticht.

32 D. eene sake, daer van sy grouwel hebben moeten: ofte, het is den Coningen eenen grouwel; D. eene sake daer van sy grouwel hebben: Te weten, de wijse, ende vroome Coningen. siet bov. 3. op vers 32. And. het zy den Coningen een grouwel, etc.

13

De ³³ lippen der gerechticheyt ³⁴ zijn het welgevallen der Coningen: ende elck een ³⁵ van haer sal lief hebben, dien die rechte dingen spreeckt.

33 D. gerechtige, ende deuchdelicke propoosten; ofte de mont die rechte dingen spreeckt. Vergel. bov. 12. op vers 19.

34 D. daer in sy een wel-gevallen hebben moeten: ofte, zijn den Coningen een welgevallen; T.w. den godtvruchtigen Coningen. And. dat de lippen der gerechticheyt den Coningen een welgevallen zijn. D. hen welbehagende.

35 T.w. Coningen.

14

ⁱ De grimmicheyt des Conincks is ³⁶ [als] de boden des doots: maer een wijs man sal ³⁷ die ³⁸ versoenen.

i Prov. 19.12. ende 20.2.

36 D. als boden verkondigende aen hem, op den welcken de Coninck vergramt is, dat hy moet sterven. Het getal van velen toont de sekerheyt der bootschap, indien des Conincks gramschap niet gestilt en wort. siet een exempel, Esth. 7.7.

37 T.w. grimmicheyt.

38 D. stillen, ende tot vrede brengen. siet exempelen, 1.Sam. cap. 24. 10, etc. ende cap. 25.32, 33.

15

^k In ³⁹ het licht van des Conincks aengesichte is ⁴⁰ leven: ende sijn ⁴¹ welgevallen is als een wolcke des ⁴² spaden regens.

k Prov. 19.12.

39 Verst. het vriendelick gelaet, waer door de Coninck yemant gunstelick aensiet. Vergel. bov. 15. d’aenteeck. op vers 30.

40 D. als een bode des levens, ofte verquickinge des levens, insonderheyt voor hem, op den welcken de Coninck te vooren vergramt was.

41 D. gunste, ende goetwillicheyt.

42 T.w. die seer aengenaem is, vallende na eene lange droochte in de lente; om de vruchten te doen swellen, ende tot rijpheyt te brengen. siet Deut. 11. op vers 14.

16

^l Hoe veel beter ist, ⁴³ wijsheyt te bekomen, dan ⁴⁴ uytgegraven gout? ende uytnemender, verstant te bekomen, dan silver?

l Iob 28.15. Psal. 19.11. ende 119.72. Prov. 3.14, 15. ende 8.11, 19.

43 Hoe wijsheyt, ende verstant in dit boeck onderscheyden worden, siet bov. 1. op vers 2.

44 Siet bov. 3. op vers 14.

17

De ⁴⁵ baene der oprechten is, van het quaet af te wijcken: hy behoedt sijne ziele, die ⁴⁶ sijnen wech bewaert.

45 Gelijck de gebaende wech, ofte ’s Heeren strate de sekerste is voor de reysende lieden, zijnde de ongebaende by wegen vol perijckels, alsoo is voor den vroomen in hare geestelicke reyse niet sekerder, nochte beter, dan de sonde te schouwen.

46 Siet 1.Reg. 2. op vers 4.

18

^m Hooveerdicheyt is voor de ⁴⁷ verbrekinge; ende ⁴⁸ hoocheyt des geestes voor den val.

m Prov. 11.2. ende 17.19.

47 D. verderf, onderganck, verstooringe. alsoo ond. 17.19. Ies. 59.7. Ier. 14.17.

48 D. hoochmoedicheyt. Het tegendeel is, nedricheyt des geestes, daer van siet het volgende vers.

19

Het is beter ⁴⁹ nederich van geeste te zijn met de ⁵⁰ sachtmoedige; ⁵¹ dan roof te deelen met de hooveerdige.

49 D. sich nederich te dragen, als de gene, die van hare vyanden gevangen, ende hen tot eenen roof geworden zijn. Vergel. Iesa. 57.15. alwaer is de selve maniere van spreken.

50 And. bedruckte, elendige, ofte, arme: die oock gemeynlick sachtmoedich zijn.

51 ’T is te aenmercken, dat hier den hoochmoedigen rijcken de rooverye toegeschreven wort.

20

Die op het ⁵² woort verstandelick lett, sal ⁵³ het goede vinden: ⁿ ende die op den HEERE vertrouwt, die is wel gelucksalich.

52 T.w. des Heeren. Ofte oock, op de onderwijsinge, die met het woort des Heeren over een komt.

53 T.w. het lichamelicke, dat tot het tegenwoordige; ende het geestelicke, dat tot het eeuwige leven behoort, bov. 8.25. 1.Timot. 4.8. Vergel. de maniere van spreken, ond. 17.20. ende 18.22. ende 19.18. Het tegendeel is, als het quaet den mensche wort geseyt te vinden, Iob 31.29. Esth. 8.6.

n Psal. 2.12. ende 34.9. ende 125.1. Iesa. 30.18. Ierem. 17.7.

21

De wijse van herten sal ⁵⁴ verstandich genoemt worden: ende ⁵⁵ de soetheyt ⁵⁶ der lippen sal de leeringe vermeerderen.

54 T.w. om dat uyt de ware wijsheyt het verstant komt, waer doormen weet hoemen leven, ende alle dingen recht aenleggen sal.

55 D. de welsprekentheyt, ende de bequaemheyt, om sijn woort wel te konnen doen, is dienstelick om andere vruchtbaerlick te onderwijsen.

56 D. der sprake. Siet Gen. 11. op vers 1.

22

Het verstant ⁵⁷ der gener, die het besitten, is ^o een ⁵⁸ sprinck-ader des levens, maer de ⁵⁹ tucht der dwasen is ⁶⁰ dwaesheyt.

57 Hebr. sijner meesters, eygenaers, heeren, ofte besitters: dat is, der gener, die dat hebben, ofte besitten, ende daermede begaeft zijn, ende gebruyck daer van hebben. Siet Gen. 14. op vers 13.

o Prov. 13.14.

58 T.w. die geduerichlick verlicht met leeringe, verquickt met troostinge, sterckt met vermaninge, etc. sonder in haer selven vermindert te worden. Siet bov. c. 10. op vers 11.

59 Het Hebr. woort musar is oock voor quade tucht, ofte onderwijsinge genomen, Ier. 10.8.

60 T.w. die de doot mede brengt.

23

Eens wijsen herte ⁶¹ maeckt ⁶² sijnen mont verstandich: ende sal ⁶³ op sijne lippen de leeringe vermeerderen.

61 D. stiert, bereyt, ende beleyt sijnen mont, op dat hy anders niet dan verstandelick, voorsichtelick, ende getydichlick en spreke.

62 D. den mont des wijsen.

63 D. in den mont het goet onderwijs, dattet anderen mede deelen wil, overvloedelick uytstorten.

24

⁶⁴ Lieflicke redenen zijn eene honichrate; soet voor de ⁶⁵ ziele, ende ⁶⁶ medecine voor ⁶⁷ het gebeente.

64 Hebr. redenen der lieflickheyt. Verstaet de propoosten der wijsen, die aengenaem, ende vermakelick zijn door hare veelvoudige leere, vermaninge, troost, waerschouwinge. Vergel. bov. 15.26. ende d’aenteeck.

65 T.w. die verstandich is.

66 Siet bov. cap. 4. op vers 22. Anders gesontheyt.

67 Vergel. bov. c. 14. op vers 30.

25

^{p 68} Daer is een wech, die yemant recht schijnt: maer ’tlaetste van dien, zijn wegen des doots.

p Prov. 14.12.

68 Siet de verklaringe van dit vers, bov. 14. op vers 12.

26

De ⁶⁹ ziele des arbeydsamen arbeydt ⁷⁰ voor hem selven: want ⁷¹ sijn mont

69 D. de mensche, die arbeyt, te weten, om den kost te winnen. Ziele voor mensche. siet Genes. 12. op vers 5. Andere vertalen dit vers aldus: Eene moeyelicke ziele, dat is, die met woorden moeyte maeckt; doet haer selven moeyte aen; want hare mont wort weder tegen haer gebogen: dat is, hare moeyelicke propoosten vallen haer selven tegen, ende maken haer moeyte.

70 Dat is, tot onderhoudinge van sijn eygen lichaem.

71 T.w. die de spijse gebruycken, ende nutten moet voor alle de leden des lichaems. Vergel. Eccles. 6.7.

[fol. 9r]

⁷² buycht sich voor ⁷³ hem.

72 T.w. als met eerbiedinge den arbeyder biddende, dat hy neerstelick wercken soude, op dat hy altijt wat hebben soude, om den mont te bieden. ’T is eene gelijckenisse genomen van de gene, die yet versoecken by eenige Heeren, diese groote eere bewijsen, om in hare goede gunste te staen.

73 T.w. den arbeyder, ofte, den mensche die arbeydt.

27

Een ⁷⁴ Belials man ⁷⁵ graeft quaet: ende ^q op sijne lippen is als ⁷⁶ brandende vyer.

74 Siet Deut. 13. op vers 13.

75 D. practiseert, ende lechter op toe, dat hy sijnen naesten yet quaets rocke: gelijckmen met moeyte graeft nae eenich dinck datmen uyt der aerde hebben wil.

q Prov. 12.18.

76 T.w. van de lasteringe, waer door hy met eenen hittigen lust den naem sijnes naesten brand-teeckent, om hem t’eenemael te vernielen.

28

^r Een ⁷⁷ verkeert man sal crackeel ⁷⁸ inwerpen: ende een ⁷⁹ oorblaser scheydt ⁸⁰ den voorneemsten vrient.

r Prov. 15.18. ende 26.21. ende 29.22.

77 Siet bov. 6. op vers 14.

78 Siet op de selve plaetse.

79 D. heymelick achterklapper, die in ’t verborgene van sijnen naesten quaet spreeckt. alsoo ond. 18.8. ende 26.20, 22.

80 Ofte leydsman, ende voorganger, T.w. der vrienden: D. den besten, ende principaelsten vrient. alsoo ond. 17.9. item Vergel. Psal. 55.14. And. scheydt den Vorst, D. de Vorsten van malkanderen.

29

Een ⁸¹ man des gewelts ⁸² verlockt sijnen naesten: ende hy leydt hem in eenen wech, die ⁸³ niet goet en is:

81 D. die met gewelt, wrevel, ende onrecht omgaet. Siet Iob 11.11. Psal. 5.7. ende de aenteeck.

82 Hy en doet niet alleen selve anderen overlast, maer poocht oock sijnen naesten, ofte met-geselle daer toe te trecken, om ’t selve met hem te doen. siet bov. 1.11. ende van het Hebr. woort, Iud. 14. op vers 15.

83 Siet bov. 2. op vers 12.

30

^{s 84} Hy sluyt sijne oogen, om verkeertheden te bedencken: sijne lippen ⁸⁵ bijtende, ⁸⁶ volbrengt hy het ⁸⁷ quaet.

s Prov. 6.13, 14.

84 T.w. om te beter met sijne verkeerde gedachten besich te zijn, want door de aenschouwinge der uyterlicke dingen worden de inwendige sinnen in hare werckingen verhindert. Vergel. bov. 6.14. ende de aenteeck.

85 Hebr. insnijdende, ofte haestelick roerende, ende bewegende, ende afbrekende sijne redenen: D. het een deel der selver voorstellende, het ander dat hy eygentlick voor heeft, in sijn herte verbergende.

86 T.w. dat ten vollen besluytende, ende voornemende inde gedachten sijnes herten.

87 T.w. dat hy voor heeft sijnen naesten aen te doen.

31

De grijsicheyt is eene ⁸⁸ cierlicke ⁸⁹ croone: sy wort op den ⁹⁰ wech der gerechticheyt gevonden:

88 D. die cieraet toebrengt. Siet bov. 4. op vers 9. Hebr. kroone des cieraets.

89 Vergel. bov. 12. op vers 4.

90 Anders genaemt de paden des rechts, etc. Siet bov. 2.8. ende de aenteeck. De sin is, dat de vroome dickwijls die kroone krijgen, T.w. alst hen salich is, ofte verstaet, dat de grijsicheyt eene kroone des cieraets is aen de gene, die op het padt der gerechticheyt wandelen. Vergel. Psal. 37.11, 18, 27. ende d’aenteeck. Siet oock bov. 3. op vers 2.

32

De ⁹¹ lanckmoedige is beter dan de stercke: ende die heerscht over sijnen ⁹² geest, dan die eene stadt inneemt.

91 Hebr. lanck van toornicheden. siet bov. 14. op vers 29.

92 D. eygenen wille, genegentheyt, affecten, passien, bewegingen, die quaet zijn. Siet 2.Reg. 19. op vers 7.

33

Het ⁹³ lot wort inden ⁹⁴ schoot geworpen: maer het geheel ⁹⁵ beleyt daer van is ⁹⁶ vanden HEERE.

93 ’T welck hier voortijden seer gebruyckelick was inde bedeelinge der erffenissen, Num. 26.55. Iosu. 18.10. ende 19.1. Mich. 2.5. ende anderen goederen, Psal. 22.19. bov. 1.14. item inde uytrichtinge, ende ordeninge van goddelicke, ende heylige saken, Lev. 16.8, etc. 1.Chron. 24.5, etc. Act. 1.25. item in’t eyndigen van geschillen, ende andere twijffelachtige dingen, Ios. 7.14. 1.Sam. 14.41. ond. 18.18. Ione 1.7.

94 Ofte, in een besloten vat, ofte heymelicke plaetse. Vergel. ond. 17.23.

95 Het Hebr. woort beteeckent voornemelick oordeel, recht, gerichte: maer hier ist genomen voor het beleyt; D. de stieringe, ende regeringe eeniger sake: gelijck het woort oordelen, ofte, richten, dickwijls alsoo in de H. Schrift genomen wort. Siet Iud. 2. op vers 16. item Psal. 96.13. Mich. 4.3. Zach. cap. 3.7, etc. And. het geheele oordeel desselven, D. ’t gene door het lot geoordeelt wort.

96 T.w. die door sijne voorsichticheyt het lot alsoo stiert, gelijck hy wil dattet valle: sulcks dat hier niet en geschiet by gevalle, ofte blinde avonture.