Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het xxxj. Capittel.

Lemuels lesse, van kuyscheyt, ende matigheyt der Coningen, vers 1, etc. bedroefde ende verdruckte te troosten, ende by te staen, 6, etc. lof, ende eygenschappen eener deuchdelicker huyschvrouwe, 10, etc.

1

De woorden ¹ des Conincks ² Lemuëls: de ³ last, daer mede ⁴ sijne moeder hem ⁵ onderwees.

1 D. die desen Coninck tot eene vermaninge gegeven zijn geweest, ende van hem aengenomen, opgeteeckent, ende aldus na-gelaten tot aller menschen onderwijsinge.

2 Die oock genaemt wort Lemoël, ond. vers 4. welck woort beteeckent so veel, als tot, ofte, voor Godt, D. die Godt toebehoort, ofte toege-eygent is. Het gemeyne gevoelen is, dat door desen te verstaen zy de Coninck Salomo, die oock genaemt was Iedidja, D. de beminde des Heeren. siet 2.Sam. 12.25. ende de aenteeck.

3 Siet bov. 30. op vers 1.

4 N. Bathseba: vande welcke siet 2.Sam. cap. 11.3. 1.Reg. 1.11. ende cap. 2. 13, etc.

5 T.w. eer hy Coninck geworden was, ofte terstont daerna.

2

⁶ Wat, ô mijn sone? ende wat, ô sone ⁷ mijns buycks? ja wat, ô sone ⁸ mijner geloften?

6 Dit zijn de woorden van de onderwijsinge der moeder; als ofse seyde, wat [sal ick seggen,] ofte, wat, ofte, hoe sal ’t zijn, ô mijn sone, ick moet u onderrichten van het gene ick u achte noodich te wesen.

7 Vergel. Ies. 49.15. Soo worden de kinderen oock genaemt ten aensien van haren vader, Iob 19.15. alsoo oock de vrucht des buycks, T.w. harer ouderen. Deut. 28.4, 18, 53.

8 D. om wien ick den Heere soo vele geloften gedaen, ende volbracht hebbe, op dat ghy tot het Coninckrijcke soudt mogen komen, ende daerin u quijten, gelijck eenen godtvreesenden Coninck betaemt.

3

En geeft ^a den wijven u ⁹ vermogen niet; nochte ¹⁰ uwe wegen, ¹¹ om Coningen te verdelgen.

a Deut. 17.17.

9 D. de krachten uwer ziele, ende uwes lichaems, mitsgaders uwe tijdelicke middelen. Vergel. bov. 5.9, 10.

10 D. uwe genegentheden, handel, ende wercken.

11 D. om vermetelick, ende sonder oorsake der Coningen landen, ende steden, te veroveren, oorloge tegens hen voerende uyt enckele verwaentheyt, hoochmoet, ende giericheyt. And. en geeft uwe genegentheden niet den vrouwen, ’t welcke dient om de Coningen te verdelgen. D. te verderven, ende uyt te roeyen.

4

¹² ’Ten komt den Coningen niet toe, ô Lemoël, ’t en komt den Coningen niet toe ¹³ wijn te drincken; ¹⁴ ende den Princen stercken dranck te begeeren.

12 And. Het zy verre van den Coningen, etc. wijn te drincken, etc.

13 T.w. onmatelick.

14 Ofte, nochte den Princen stercken dranck, ofte, ende [te vragen] waer is stercken dranck?

5

Op dat hy ¹⁵ niet en drincke, ende het ¹⁶ gesette vergete; ende de recht-sake aller ¹⁷ verdruckten verandere.

15 T.w. elck een der Coningen ende Princen.

16 Het Hebr. woort beteeckent het gene, dat als eene wet, niet alleen eens geordineert, ende vast gestelt is, om onderhouden te worden, maer dat oock tot sulck een eynde in steen, koper, ofte yet anders ingegraveert, gesneden, ofte geschreven is, daerna de uytsprake des Richters ten allen tijden moet geformeert zijn.

17 Hebr. kinderen der verdruckinge. D. verdruckte menschen. alsoo kinderen des doots. Psal. 79.11. voor menschen die ter doot geeygent zijn, kinderen der veranderinge, ofte des ondergancks vers 8. kinderen der gevanckenisse. Ezr. 4.1. voor menschen die gevangen waren geweest. kinderen der vervloeckinge. 2.Pet. 2.14. voor vervloeckte menschen.

6

Gevet stercken dranck den genen die ¹⁸ verloren gaet; ende wijn den genen, die ¹⁹ bitterlick bedroeft van ziele zijn:

18 D. versmelt, ende als uytteert, uyt oorsake van eenige swaricheyt, daer in hy steeckt. Verg. Deut. 26.5.

19 Hebr. bitter van ziele. D. die in haer herte bitterlick bedroeft zijn. Siet 2.Reg. 4. op vers 27.

7

Dat ²⁰ hy drincke, ende sijne armoede vergete; ende sijner moeyte niet meer en gedencke.

20 T.w. die vergaet, ende bitter van ziele is. Hier is veranderinge des getals. Verg. Iob c. 24. op vers 8.

8

²¹ Opent uwen mont voor ²² den stommen; voor de recht-sake van alle ²³ die omkomen souden.

21 Alsoo in’t volgende vers siet Iob 33. op vers 2.

22 D. voor hem, die zijn woort niet en kan voeren van wegen sijne onbequaemheyt, ofte, niet en derf uyt vreese vande macht sijner partije.

23 Hebr. kinderen der veranderinge, ofte, uytroeyinge. D. die in perijckel staen, van ten onrechten eenige schadelicke veranderinge, D. groot nadeel, te sullen lijden in haer goet, lichaem, ofte eere, ja die tot sijn verderf soude mogen dienen. And. van alle kinderen des doorgancks. D. van alle menschen, welcker leven hier anders niet en is, dan gelijck eenen korten doorganck, overstap, ofte passeringe tot de doot.

9

Opent uwen mont, ^{b 24} oordeelt gerechtelick: ende doet den verdruckten ende nootdurftigen recht.

b Lev. 19.15. Deut. 1.16.

24 Hebr. oordeelt gerechticheyt. D. gerechtelick, ofte recht; Alsoo Deut. 1.16. And. in, ofte, met gerechticheyt: gelijck dese volle maniere van spreken gevonden wort, Lev. 19.15. Psal. 9.9.

10

²⁵ Aleph. Wie sal ^c eene ²⁶ deuchde-

25 Desen lof, ende verklaringe vande deuchden eener kloecke, ende vlijtige huysmoeder, is hier gestelt in de eerste letteren van elck vers nae de ordre vande Hebr. A. B. ende daerom worden de namen der letteren voor aen gestelt. siet Psal. 25. op vers 1.

c Prov. 12.4.

26 Hebr. eene huysvrouwe der deucht, ofte, vromicheyt, ofte, kloeckheyt. Alsoo Ruth 3.11. siet Gen. cap. 47.6. d’aenteeck. op het woort kloecke.

[fol. 16v]

licke huysvrouwe vinden? want hare weerdye is verre boven de ²⁷ robynen.

27 Siet Iob 28. vers 18. ende d’aent.

11

Beth. Het herte hares ²⁸ heeren vertrouwt op haer; so dat hem geen ²⁹ goet en sal ontbreken.

28 D. hares mans. siet 2.Sam. 11.26. ende d’aenteeck.

29 Het Hebr. woort Salal, beteeckent eygentlick roof, ende buyt, dat is, alle roerlicke goederen, dewelcke in tijt van oorloge den vyanden ontnomen worden: maer verstaet hier by gelijckenisse alle goet, dat tot de huyshoudinge noodich is, ende door arbeyt, ofte handel gewonnen wort. Vergel. hier mede ond. vers 15. de beteeckeninge van ’t woort tereph, spijse.

12

Gimel. Sy ³⁰ doet hem goet, ³¹ ende geen quaet, alle de dagen hares levens.

30 Ofte, vergelt hem goet, etc. Siet van het Hebr. woort, 2.Chro. 20. op vers 11. Prov. 11. op vers 17.

31 De nature der Hebr. tale is, het selve met loocheninge van het contrarie weder te verhalen, Psal. 102.18. Luce cap. 1.20, etc.

13

Daleth. Sy soeckt wolle, ende vlas, ende ³² werckt met ³³ lust harer handen.

32 Het Hebr. woort afah is oock elders voor wercken genomen. Siet Gen. 30. op vers 30. Exo. 31.4. Ruth 2.10. ende de aent. 2.Chron. 2.7.

33 Alsoo is den handen weygeringe, ofte ongenegentheyt, ende onwille toegeschreven, bov. 21.25.

14

He. Sy is ³⁴ als de schepen eens koopmans: sy doet haer ³⁵ broot ³⁶ van verre komen.

34 D. gelijck de koop-vaerders.

35 D. al wat dienstich is tot de onderhoudinge deses tijdelicken levens. Vergel. bov. 4. op vers 17.

36 D. sy versiet haer getijdelick, niet alleen van ’t gene dat daer binnens lants te bekomen is, maer dat uyt verre gelegene lantschappen gekregen moet worden: waer voor sy, ofte gelt geeft, ofte waren van haer huys-volck gemaeckt.

15

Vau. Ende sy staet op, alst noch nacht is, ende geeft haren ³⁷ huyse ³⁸ spijse; ende hare dienstmaegden het ³⁹ bescheyden deel.

37 D. haren huys-gesinne. siet Gen. 7. op vers 1.

38 Het Hebr. woort tereph beteeckent wel eigentlick roof, ofte, kost, die met rooven gekregen wort, als Num. 23.24. Iob 24.5. maer het is oock voor anderen kost genomen, als hier, ende Psal. 111.5. Malach. 3.10. gelijck oock het woort hitriph, bov. 30.8. soo veel is, als voeden met ordinare spijse.

39 Siet Iob 23. op vers 8.

16

Zain. Sy ⁴⁰ denckt om eenen acker, ende ⁴¹ krijcht hem: van de ⁴² vrucht harer handen plant sy eenen wijngaert.

40 Het woort zamam is ten meesten deele in’t quade, ende voor schelmsche gedachten, genomen, als Deut. 19.19. Psal. 37.12. bov. 30.32, etc. maer hier ist in’t goede genomen voor vlijtige, kloecke, ende vroome gedachten. Vergel. Zach. 8.15. alsoo is het woort mezimmah gedachte, beyde in’t goede, ende in’t quade genomen, siet Iob 21. op vers 27.

41 T.w. met meyninge, om noch meer gewin voor haren huyse te trecken. Vergel. bov. 24.27.

42 D. van het gewin, ’t welcke sy van haer hant-werck, ende koop-handel geniet.

17

Cheth. ⁴³ Sy gordet hare lendenen met cracht: ende ⁴⁴ sy versterckt hare armen.

43 D. sy schickt haer met vlijt, ende kloeckmoedicheyt tot het werck. Siet Exod. 12. op vers 11.

44 D. sy maeckt hare armen veerdich tot het werck, ofte, (gelijck wy seggen) sy stropt hare armen op. Hier wort vande lendenen, ende armen specialick gewach gemaeckt, om dat daer in de meeste kracht, noodich tot den arbeyt, gelegen is.

18

Teth. Sy ⁴⁵ smaeckt dat haren coophandel ⁴⁶ goet is: ⁴⁷ hare lampe en gaet des nachts niet uyt.

45 D. oordeelt, gevoelt, bevindt, ende wort gewaer. Verstaet dit van den smaeck des herten. Vergel. Psal. 34. op vers 9. ende Iob 12. op vers 20.

46 D. profijtelick. alsoo Ier. 5.25. 1.Cor. 7.1.

47 T.w. om datse die lange inden nacht gebruyckt.

19

Iod. Sy steeckt hare handen uyt nae ⁴⁸ de spille: ende hare hant-palmen ⁴⁹ vatten den spinrock.

48 T.w. daer mede sy haer garen draeyt. And. wervel.

49 T.w. om dien bywijlen te keeren, ende haer vlas, ofte wolle daer van te halen, ofte te trecken. Men meynt dat de oude maniere van spinnen geschiedde niet met een wiel, maer gelijck noch heden veel met een spille, ende spinrock.

20

Caph. Sy ⁵⁰ breydt hare hant-palm uyt tot den elendigen: ende sy steeckt hare handen uyt tot den nootdurftigen.

50 T.w. om die te helpen. want sy neerstich is, niet alleen voor haer eygen huysgezsin, maer oock om den armen mede te deelen.

21

Lamed. Sy en vreest voor haer ⁵¹ huys niet van wegen de ⁵² sneeuw: want haer gantsche huys is ⁵³ met dobbele kleederen gekleedt.

51 D. huysgesin, alsoo bov. 15. ende terstont weder in dit selve vers.

52 Verstaet hier onder, allerley soorte van ongemack, het welcke uyt de lucht komt.

53 D. met twee pack kleederen. And. met scharlaken. D. niet alleen ter nootsakelickheyt, om de koude te weeren, maer oock ter vercieringe der gener, die tot het huysgesin eener groote vrouwe behooren. Sommige verstaen door haer huys niemant dan haren man, ende hare kinderen. Niet te min also het schijnt dat het scharlaken in die landen redelick gemeen is geweest. 2.Sam. 1.24. ten is niet ongelooflick, dat eenige dienaren, ende staet-vrouwen sulcker huys-gesinnen, die kleederen mede gebruyckt mogen hebben, ende daerom noch veel meer versien waren van de andere kleederen, die hen tegen den noot der koude dienden.

22

Mem. Sy maeckt voor haer ⁵⁴ tapijt-cieraet: hare kleedinge is ⁵⁵ fijn linnen ende ⁵⁶ purper.

54 Siet bov. 7. op vers 16.

55 Siet Gen. 41. op vers 42.

56 D. een kleet dat van doncker, ofte hooch-root, ofte carmosijn coleur is.

23

Nun. Haer man is bekent inde ⁵⁷ poorten; als hy sit met de ⁵⁸ Outste des lants.

57 D. Richt-huysen. Siet Genes. 22. op vers 17.

58 D. de Regeerders des lants, die gemeynelick uyt de oude van jaren (immers van verstande) genomen worden. siet 2.Reg. c. 23.1.

24

Samech. Sy maeckt ⁵⁹ sijn lijnwaet, ende verkoopt’et: ende sy levert den ⁶⁰ koopman ⁶¹ gordelen.

59 Siet hier van, Iud. 14. op vers 12.

60 Hebr. den Canaaniter. Siet Iob c. 40. op vers 25.

61 De welcke dienden in de oorloge, om daermede, als met een krijchs-teecken tot het gebruyck der wapenen ontfangen te worden, 2.Reg. 3.21. om het sweert daer aen te hangen, 2.Sam. cap. 20. vers 8. ende om de leden des lichaems tot eenich werck veerdich, vast, ende sterck te maken. Siet Exod. cap. 12. op vers 11. Eph. 6.14. De gordel diende oock tot een cieraet des lichaems. Iesa. c. 3. op vers 24.

25

Ain. ⁶² Sterckte, ende ⁶³ heerlickheyt zijn ⁶⁴ hare cleedinge: ende ⁶⁵ sy lacht over ⁶⁶ den nacomenden dach.

62 D. kloekcheyt, dapperheyt, vertrouwen op Godt, ende onversaechtheyt des geestes.

63 D. cieraet van godtsalicheyt, ende eerlicke seden.

64 Dat is, daermede is sy wel versien, ende gestoffeert, ende houdt haer daer aen vast, als aen eene ordinare, ende dagelicksche kleedinge. Vergel. Iob 29. op vers 14.

65 D. sy is gerust, onbekommert, ende sonder vreese ten aensien van den toekomenden tijt, ende dat door het gevoelen van Godts gunste, ende segen, door eene goede conscientie, ende de order, diese in hare huyshoudinge gestelt heeft. lacchen is hier genomen voor onbevreest zijn, ende verachten. siet Iob 5. op vers 22.

66 Verst. den toekomenden tijt, tegen den welcken sy soude mogen besorcht zijn van tegenspoet, gebreck, ofte armoede. Andere verstaen den tijt des ouderdoms, ofte des stervens, ofte den dach des toekomenden oordeels.

26

Pe. Sy doet haren mont open met wijsheyt: ende op hare tonge is ⁶⁷ leere der goetdadicheyt.

67 D. sprake van allen wel te willen doen, ende vermaninge, om andere daer toe op te wecken.

27

Tsade. Sy beschouwt de ⁶⁸ gangen hares huys: ende het broot ⁶⁹ der luyheyt en eetse niet.

68 D. hoe ’t in haren huyse toegaet, hebbende acht op hare kinderen, op haer dienstvolck, op de wercken die sy te doen hebben, ende op de meubelen, mitsgaders middelen die haer van haren man toevertrouwt zijn.

69 D. dat sonder eerlicken arbeyt gekregen is. Vergel. bov. 4. op vers 17.

28

Koph. Hare ⁷⁰ kinderen ⁷¹ staen op, ende roemense wel gelucksalich: [oock] ⁷² haer man; ende hy prijst haer: [seggende,]

70 Ofte, sonen.

71 D. zijn bereydt, ende veerdich, om haer te prijsen; gelijckse dat oock dadelick volbrengen. Alsoo is opstaen, ofte, sich opmaken, so veel, als sich veerdich maken, ende begeven tot eenich werck. Genes. 37.35. Exod. 2.17. Ios. 18.4. 1.Sam. 25.29, etc.

72 T.w. maeckt sich op.

29

Resch. ⁷³ Vele ⁷⁴ dochteren hebben ⁷⁵ deuchdelick gehandelt: maer ghy gaet die alle te boven.

73 Dit zijn de woorden des mans, ende sijner sonen.

74 Dat is, vrouws-persoonen. Alsoo Genes. 30.13. Luce 23.28.

75 T.w. inde huys-houdinge. Alsoo is het woort chail genomen, Ruth 3.11. ende hier bov. vers 10. And. hebben deucht gedaen, ofte, rijckdom vergadert.

30

Schin. ⁷⁶ De bevallicheyt ⁷⁷ is bedroch, ende de schoonheyt ⁷⁸ ydelheyt: [maer] eene vrouwe, ⁷⁹ die den HEERE vreest, die sal gepresen worden.

76 Verst. de uyterlicke aengenaemheyt, ende goede gratie, die eenige vrouws-persoonen over haer souden mogen hebben. Siet Nah. 3.4.

77 Hebr. leugen, ofte, valscheyt. Te weten, om datse bedrogen worden die haer daer op, als op een vast goet verlaten; ende om dat groote, ende grove ondeuchden dickwijls daer onder schuylen.

78 Dat is, verganckelick, ende licht verdwijnende. Siet Iob 15. op vers 31.

79 Ofte, eene vrouwe van de vreese des Heeren. Dat is, die met de vreese des Heeren begaeft is.

31

Tau. ⁸⁰ Gevet haer van ⁸¹ de vrucht harer ⁸² handen: ende laet hare wercken haer prijsen ⁸³ in de poorten.

80 Yet in woorden geven, is prijsen. Ierem. 13.16. Hy wil seggen, datmen uyt de vrucht harer handen stoffe nemen moet, om haer te prijsen.

81 Siet bov. 1. op vers 31.

82 D. wercken.

83 Dat is, in de openbare vergaderingen des volcks, die in de poorten plachten te wesen, daermen het gerichte hielt.

Eynde der Spreucken SALOMONS.