Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het xliij. Capittel.

Godt de Heere troost sijn volck, belovende dat hyse wil verlossen, ende beschutten, vers 1, etc. ende dat hy sijne Gemeynte uyt de heydenen soude vermeerderen, 5. Ende hy bewijst dat de Goden der heydenen ydel zijn, 9. maer dat hy alleen de ware, ende almachtige Godt zy, 10, etc. die sijn volck verkoren heeft, niet van wegen hare verdiensten, maer uyt genade, 21, etc.

1

MAer nu, alsoo seyt de HEERE, ¹ uw' schepper, ² ô Iacob, ende uw' formeerder, ³ ô Israël: ⁴ En vreest niet, want ⁵ ick hebbe u verlost; ick hebbe u by uwen name geroepen, ghy zijt mijne.

1 D. die u geschapen, tot sijn volck gemaeckt, ende wedergeboren heeft door sijnen H. Geest, u roepende tot sijne kennisse, nae sijn wel-gevallen, op dat ghy hem soudt zijn een uytverkoren volck, ge-eygent tot sijner eere. Siet Eph. 2.10.

2 O ghy mijn uytverkoren volck van Israël.

3 O ghy mijn uytverkoren volck van Israël.

4 Of ghy schoon een tijt lanck in de Babylonische gevangenisse, ende in uwer vyanden lant sult moeten zijn.

5 T.w. uyt het gewelt des duyvels, namelick door Christum: Ende ick sal u verlossen uyt de Babylonische gevangenisse.

2

⁶ Wanneer ghy sult gaen ^a door het water, ick sal by u zijn, ende door de rivieren, sy en sullen u niet overstroomen: wanneer ghy ⁷ door het vyer sult gaen, en sult ghy niet verbranden, ende de vlamme en sal u niet aensteken.

6 D. als ghy in noot ende gevaer zijt, so sal ick u verlossen, ende ick sal altijt u beschutter ende beschermer zijn. siet 2.Sam. 22. de aent op. vers 17.

a Psal. 66.12.

7 T.w. het vyer der tegenheden ende der plagen, als Iob 15.30.

3

Want ick ben de HEERE uwe Godt, ⁸ de Heylige Israëls, uw' heylant: Ick hebbe ⁹ Egypten, Mooren-lant, ende ¹⁰ Seba gegeven ¹¹ [tot] u los-gelt, ¹² in uwe plaetse.

8 D. dien heyligen Godt, dien de Israëliten, als hare eygenen Godt, behoorden heylichlick te eeren ende te dienen.

9 De sin is, Ick heb u verschoont, ende ick hebbe de Mooren als de Egyptenaers (gelijck tot u losgelt) overgegeven, ende laten onderdrucken. Siet bov. 20.4, 5.

10 D. de Sabeers, die van Seba afkomstich zijn. Siet Gen. 10.7.

11 Of, tot u rantsoen. Siet Iob 21. op vers 18.

12 Ofte, voor u, siet Prov. 11.8. ende de aent. aldaer.

4

¹³ Van doe af, ¹⁴ dat ghy kostelick zijt geweest in mijne oogen, zijt ghy vereerlickt geweest, ende ¹⁵ ick hebbe u lief gehadt: daerom hebbe ick ¹⁶ menschen in uwe plaetse gegeven, ende volcken ¹⁷ in plaetse van uwe ziele.

13 T.w. Van dien tijt af, doe ick u uyt Egypten gevoert hebbe.

14 D. dat ghy mijn lief eygendom geworden zijt. Siet Exo. 19.5.

15 Ick hebbe u mijne liefde bewesen, door vele ende menigerleye weldaden.

16 T.w. de Egyptenaers, Mooren, ende Sabeers, vers 3.

17 D. Voor u leven.

5

^b En vreest niet, want ick ben met u: Ick sal ¹⁸ u zaet ¹⁹ van den opganck ²⁰ brengen, ende ick sal u ²⁰ versamelen ¹⁹ van den onderganck.

b Ies. 44.1. Ier. 30.10. ende 46.27.

18 D. uwe nakomelingen. T.w. in't geloove, die ick tot de gemeynschap mijner kercke roepen sal.

19 D. Ick sal my een gemeynte versamelen uyt alle gewesten des aerdbodems.

20 Niet alleen nae den vleesche uyt de Babylonische gevangenisse: Maer oock nae den geest, ende uyt de helsche gevangenisse.

20 Niet alleen nae den vleesche uyt de Babylonische gevangenisse: Maer oock nae den geest, ende uyt de helsche gevangenisse.

19 D. Ick sal my een gemeynte versamelen uyt alle gewesten des aerdbodems.

6

Ick sal seggen tot het Noorden, Geeft; ende tot het Zuyden, En houdt niet te rugge: brengt ²¹ mijne sonen van verre, ende mijne dochters van het eynde der aerde,

21 D. de geloovige.

7

²² Eenen yederen die nae mijnen name genoemt is, ende ²³ dien ick geschapen hebbe tot mijner eere, dien ick geformeert hebbe, dien ick oock ²⁴ gemaeckt hebbe.

22 D. alle kinderen Godes, Want de kinderen dragen den name hares vaders.

23 Als bov. vers 1.

24 Ofte die ick heerlick ende treffelick gemaeckt hebbe. Siet de aenteeck. Psal. 100. op vers 3.

8

Brengt voort ²⁵ het blinde volck, 't welck ²⁶ oogen heeft: ende ²⁷ de doove, die ²⁸ ooren hebben.

25 D. het volck, dat van nature blint is, ende niet en siet in goddelicke saken.

26 T.w. vleeschelicke, of lichamelicke, maer geen geestelicke oogen, die door den H. Geest verlicht zijn.

27 T.w. die van nature het woort ende wille Godes niet en hooren, noch en verstaen.

28 T.w. lichamelicke ooren, maer geen geestelicke ooren.

9

²⁹ Laet alle de Heydenen t'samen vergadert worden, ende laet de volckeren versamelt worden, ³⁰ wie onder haer, ³¹ sal dit verkondigen? of ³² laetse ons doen hooren ³³ de voorige dingen, ³⁴ laetse hare getuygen voortbrengen, ³⁵ op dat sy gerechtveerdicht worden, ende men het hoore, ende segge, ³⁶ 'Tis de waerheyt.

29 Dit zijn de woorden des Heeren.

30 Wat Godt isser onder haer, ende onder alle de gene die de Afgoden aenhangen, die etc?

31 T.w. 't gene ick u lieden voor-segge van de verlossinge uyt de Babylonische gevangenisse, ende voorts van de geestelicke verlossinge door Christum.

32 T.w. de Afgoden der heydenen.

33 D. watter gepasseert is. veel weyniger kunnen sy voor-seggen watter noch geschieden sal. Siet bov. cap. 41. vers 22. De Heere bewijst met dese woorden, dat hy alleen de ware Godt is.

34 T.w. om aen te wysen ende te betuygen, dat sy toekomende dingen voor-seyt hebben.

35 D. op dat het blijcke, dat sy met der waerheyt haer voor Goden uytgeven.

36 T.w. dat sy Goden zijn.

10

Ghylieden zijt ³⁷ mijne getuygen, spreeckt de HEERE, ende ³⁸ mijn knecht dien ick uytvercoren hebbe, op dat ghy't wetet, ende my gelooft, ende verstaet, dat ick de selve ben, ^{39 c} [dat] voor my geen Godt ⁴⁰ geformeert en is, ende na my geen zijn en sal.

37 Om te betuygen, dat ick een waerachtich Godt ben, overmits ick sulcke dingen gedaen ende voor-seyt hebbe, die geene Afgoden en kunnen doen, noch voor-seggen.

38 T.w. de Prophete Iesaias, ende andre Propheten, die sulcks uyt mijnen mont te vooren hebben verkondicht. Eenige verstaen hier door desen knecht Iesum Christum, als boven cap. 42. vers 1.

39 De sin is, Ick alleen ben de eenige, ende eeuwige ware Godt.

c Ies. 41.4. ende 44.8. ende 45.21. Hos. 13.4.

40 Verstaet hier by, gelijck de Afgoden, die van menschen handen geformeert zijn, niet van of uyt haer selven bestaende, gelijck ick de ware Godt van eeuwicheyt bestae.

11

Ick, ⁴¹ ick ben de HEERE, ende daer en is geen heylant behalven my.

41 T.w. de ware, ende van sich selven eeuwich bestaende Godt. siet bov. cap. 42.4. Gen. 2. op vers 4.

12

⁴² Ick hebbe vercondicht, ende ick hebbe verlost, ende ick hebbe [het] doen hooren, ende ⁴³ geen vreemt [Godt] en was onder u lieden: ende ghy zijt mijne getuygen, spreeckt de HEERE, dat ick Godt ben.

42 T.w. mijnen volcke, dat ick het soude helpen.

43 T.w. heeft het verkondicht, nochte gedaen, dat ick u lieden hebbe verkondigt, ende dat ick onder u lieden gedaen hebbe.

13

Oock ⁴⁴ eer de dach was ben ick, ende daer is niemant die uyt mijner hant redden kan: Ick sal wercken, ende ^d wie sal het ⁴⁵ keeren?

44 D. voor dien tijt eer de eerste dach geworden is, D. Voor den aenbeginne der werelt.

d Ies. 14.27.

45 Of, afwenden. D. wie sal my verhinderen te doen 't gene dat ick te doen eens besloten, ende voor my genomen hebbe. Iob 9.12. ende Ies. 14.27.

14

Alsoo seyt de HEERE uwe Verlosser, de Heylige Israëls: Om u lieder wille ⁴⁶ hebbe ick ⁴⁷ nae Babel gesonden, ende hebse ⁴⁸ alle vluchtich doen neder-dalen, te weten de Chaldeen, ⁴⁹ in de schepen, op de welcke sy juychten.

46 D. ick sal sekerlick senden. De Propheten spreken dickwijls van 't gene dat noch geschieden sal, als of het alreets geschiet ware.

47 T.w. Cyrum, met de Persen ende Meden. Dese heeft Godt daerom nae Babel gesonden, ende heeft die stadt laten verdelgen, op dat de Ioden uyt de Babylonische gevanckenisse souden verlost worden.

48 And. grendelen, D. de macht der Chaldeen, die de Ioden als met deuren en grendelen besloten ende vast hielden.

49 Hebr. In de schepen hares gejuychs, ofte geschreys. aldus noemt hy die groote ende treffelicke schepen, der Chaldeen, met de welcke sy den Euphrates, Tigris, ende andere Rivieren beseylden, ende bedwongen: Doch daer na in ende met de selve mosten vluchten voor de Persen ende Meden, sonder twijfel met geschrey ofte geween.

15

Ick ben de HEERE uw' Heylige: ⁵⁰ de schepper Israëls, u lieder Coninck.

50 Als vers 1.

16

Alsoo seyt de HEERE, die in de ⁵¹ zee eenen wech, ende in ⁵² de stercke wateren een pat ⁵³ maeckte.

51 Siet Exo. cap. 14.

52 Verstaet de roode zee ende Iordane. Siet Exod. 14. Ios. 3.

53 Hebr. gaf.

17

⁵⁴ Die wagenen ende peerden, heyr ende macht ⁵⁵ voort-brachte: t'samen zijn ⁵⁶ sy neder-gelegen, sy en sullen ⁵⁷ niet weder op staen, sy zijn uytgebluscht, gelijck ⁵⁸ een vlas-wiecke zijn sy uytgegaen.

54 Dit schijnt te sien op den optocht van Pharao tegen Israël nae 't roode meyr. And. Die, etc. voortbrengt. duydende dit op Godt door wiens macht alle die haer stellen tegen de verlossinge welcke het hem believen sal sijnen volcke te bewijsen, sullen t'samen te schande ende ten verderve gebracht worden.

55 Die door sijne goddelicke voorsichticheyt, Pharao ende de Egyptenaren daer toe gebracht heeft, dat sy met hare wagenen ende peerden tot in het roode meyr de Israëliten zijn nagevolgt, alwaer sy t'samen zijn verdroncken ende omgekomen. siet Exo. 14.3, 4. etc.

56 T.w. de Egyptenaers. And. sy sullen nederliggen. t.w. de Chaldeen, ende Babyloniers.

57 T.w. hier in dit tydelick leven.

58 Verg. bov. cap. 42. vers 3.

18

⁵⁹ En gedenckt der vooriger [dingen] niet, ende en overlegt de oude dingen niet.

59 Hy wil seggen, dat de verlossinge door Christum, die door de verlossinge uyt de Babylonische gevangenisse wiert afgebeelt, soo heerlick ende treffelick sal zijn, dat de verlossinge der Israëliten uyt Egypten, die eertijts geschiet is, by de selve niet en soude te vergelijcken zijn. siet Ier. 16.14. etc. ende 23.7.

19

Siet ick sal ^{60 e} wat nieuws maken, ⁶¹ nu sal't ⁶² uytspruyten, ⁶³ en sult ghylieden dat niet weten? ja ⁶⁴ ick sal in de woestijne eenen wech leggen, [ende] rivieren in de wildernisse.

60 D. wat treffelicks, yets dat te vooren noyt en is gehoort noch gesien geweest.

e Apoc. 21.5.

61 D. in corter tijt.

62 D. in't werck gestelt worden. een maniere van spreken genomen van de kruyden en bloemen, die uyt d'aerde spruyten.

63 D. sekerlick ghylieden sult het weten.

64 De sin is, Ick sal mijne kercke wonderbaerlick verlossen, ende bewaren, gelijck ick eertijts mijn volck wonderbaerlick door de woestijne hebbe gevoert, ende hebbe het uyt een steenrotze water gegeven. Exo. 17.6.

20

⁶⁵ Het gedierte des velts sal my eeren, de draken ende ⁶⁶ de jonge struyssen: want ick sal inde woestyne wateren geven, [ende] rivieren inde wildernisse, om mijn volck, mijnen uytvercorenen drincken te geven.

65 Hy wil seggen, Alle creaturen, selfs de onvernuftige dieren, sullen my, elck op hare wijse, des halven roemen en prijsen. het is een oneygene ende verbloemde maniere van spreken, daer toe dienende, om aen te wijsen de overgroote genade, die Godt sijnen uytvercorenen in Christo bewijsen soude.

66 Als Ies. 13.21.

21

^f Dit volck hebbe ick my geformeert, sy sullen mijnen lof vertellen.

f Luc. 1.74, 75.

22

Doch ⁶⁷ ghy en hebt my niet aengeroepen, ô Iacob, ⁶⁸ als ghy u tegen my vermoeyt hebt, ô Israël.

67 De Heere wil seggen, Dat sy 't met hare vroomicheyt niet verdient en hadden, dat hyse verlossen soude, want sy hem nae behooren niet gedient en hadden. als of hy seyde, 'Ten heeft tot mijner eere, noch tot mijnen dienste niet gestreckt, dat ghy soo veel moeyte gedaen hebt, met soo vele offerhanden te slachten, onderhoudende seer naeuwe de ceremonien der wet; so veel het uyterlicke aen gaet, dit hebt ghy gedaen, om den sleur te houden, sonder geloove, ende dien volgens tegen my. D. met overtredingen tegen my, ende tot mijn verdriet. siet vers 24. And. om mijnent wille. siet Ies. 1. vers 11. ende 1.Sam. 15.22.

68 Of, maer ghy zijt mijner moede geweest.

23

⁶⁹ My en hebt ghy niet gebracht ⁷⁰ het cleyne vee uwer brantofferen, noch

69 T.w. als ghy veel offerhanden hebt geslacht, ende alsoo scheent my te dienen, aengesien het sonder geloove ende boetveerdicheyt des herten geschiet is.

70 T.w. schapen ende geyten.

[fol. 22v]

[met] uwe slachtofferen en hebt ghy my niet ge-eert: Ick en hebbe u [my] niet doen dienen met ⁷¹ spijs-offer, noch ick en hebbe u niet vermoeyt ⁷² met wieroock.

71 Hebr. mincha, siet Levit. cap. 2.

72 D. met veel offerens van u te eyschen. Siet Ies. 1.11. by de offerhanden pleechtmen wieroock te gebruycken. siet Lev. 2.

24

My en hebt ghy geen ⁷³ Calmes voor gelt gekocht, ende met het vette uwer slacht-offeren en hebt ghy my niet ⁷⁴ gedrenckt: maer ghy hebt my ⁷⁵ arbeyt gemaeckt ⁷⁶ met uwe sonden, ghy hebt my vermoeyt met uwe ongerechticheden.

73 Dit gebruycktemen in het reuck-werck. Siet Ier. 6.20.

74 Of, bevochticht, droncken gemaeckt. D. met vreucht ende genoechte verheugt ende vervult. als Pro. 5.19. Ier. 31.14.

75 Of, moeyte gemaeckt. Hebr. doen dienen, D. ghy zijt my lastich geweest. Siet Ies. 1.13.

76 D. met uwe huychelye, met onderdruckingen uwes nasten, etc. Verg. Ies. 1.15, etc.

25

Ick, Ick ben het, die ⁷⁷ uwe overtredingen uytdelgt, ^{78 g} om mijnent wille, ende ick en gedencke uwer sonden niet.

77 Verg. Psa. 51.3.

78 Niet om uwer verdiensten wille, maer om mijner eere wille, op dat ick worde bekent te zijn een barmhertich ende getrouwe Godt.

g Ezech. 36.22, etc.

26

⁷⁹ Maeckt my indachtich, ^h laett ons t'samen richten, vertelt ghy [uwe redenen] op dat ghy moogt ⁸⁰ gerechtveerdicht worden.

79 Of, doet my gedencken, T.w. indien ghy meynt dat het soo niet en is, maer meynt dat ghy het met my wel-gemaeckt hebt: Is dit u meyninge, so brengt my in den sin uwe goede wercken, die ghy meynt dat ick vergeten hebbe. Maer men sal bevinden, dat ghy arme sondaers zijt, gelijck uwe voor-vaders van den beginne geweest zijn.

h Ies. 1.18.

80 T.w. indien ghy het proces tegen my wint.

27

⁸¹ Uw' eerste Vader heeft gesondicht: ende ⁸² uwe uytleggers hebben tegen my overtreden.

81 T.w. Adam, van welcken u lieden de sonde is aenge-erft.

82 Verstaet de priesters, die verordineert waren, om offerhanden te doen, voor het volck te bidden, ende om het volck uyt de Wet te onderwysen. And. uwe middelaers, D. de gene die als tusschen-sprekers, tusschen my ende u lieden haer stellen, om my met u lieden te versoenen, gelijck eertijts zijn geweest Moses ende Aaron, de Hooge-priesters, ende andre Priesters ende Leviten.

28

Daerom ⁸³ sal ick ⁸⁴ de Overste des Heylichdoms ontheyligen, ende ⁸⁵ Iacob ten banne overgeven, ende ⁸⁵ Israël tot beschimpingen.

83 Of, mochte ick wel. T.w. als ick met u lieden, ende met haer soude handelen nae verdiensten, ende niet nae mijne goedertierenheyt.

84 D. de Priesters. Siet Ier. 35. op vers 4.

85 D. de Ioden, ofte het volck van Israel.

85 D. de Ioden, ofte het volck van Israel.