Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het lxvj. Capittel.

De Heere bestraft de Ioden die haer op den uyterlicken Tempel verlieten, vers 1. Ende wijst aen wie dat hem behagen, 2. dreygement over de wederspannige, 4. daerna troost hy de godtsalige, 5. de Heere belooft, dat hy sijne kercke vermeerderen ende segenen sal, 7. Tot vreucht ende vermaeck harer lief-hebbers, 10. Maer hare vyanden sal hy verdelgen, 15. van de beroepinge der heydenen, 18. ende helsche straffe der godtloosen, 24.

1

ALsoo seyt de HEERE, ^{a 1} De hemel is mijn throon, ende de aerde is de voetbanck mijner voeten: ² waer soude dat huys zijn, dat ghy-lieden my soudet bouwen? ende ³ waer is de plaetse mijner ruste?

a 1.Reg. 8.27. 2.Chro. 6.18. Acto. 7.48, 49. ende 17.24.

1 Siet de aenteeck. 1.Reg. 8.27. ende 2.Chro. 6.18. Act. 7.48, 49. ende 17.24.

2 Als of hy seyde, Ghy en moet niet meynen, dat ick in eenen Tempel kan besloten worden: Vele Ioden te dier tijt meynden, dat sy genoech deden, als sy Godt in den Tempel, aen welcken sy hem specialick hielden verbonden, dienden met den uyterlicken Godts-dienst van hem bevolen, al en leefden sy niet nae alle sijne geboden, maer haer leven godlooslick aenstelden. Doch dese bestraffinge van den uyterlicken Godts-dienst der Ioden, moetmen alsoo verstaen, dat daer onder mede gepropheteert is van de afschaffinge der ceremonien des Ouden Testaments.

3 Of, welcke is de plaetse mijner ruste, als Act. 7.49. de Tabernakel, ende de Tempel worden genoemt de ruste des Heeren, 1.Chro. 28.2. ende 2.Chro. 6.41. ende Psal. 132.8. Siet de aenteeck. aldaer. Maer van het nieuwe of hemelsche Ierusalem worter geseyt Apoc. 21.22. Ick en sach geenen Tempel daer in, want de Heere de Almachtige Godt is haren Tempel, ende het Lam, ende nu is de tijt, dat de waerachtige aenbidders den Vader sullen aenbidden in den geest, ende in der waerheyt, aen geen seker huys of plaetse gebonden zijnde, Ioh. 4.21, 23.

2

⁴ Want mijne ⁵ hant heeft alle dese dingen gemaeckt, ⁶ ende alle dese dingen ⁷ zijn geweest, spreeckt de HEERE: ⁸ maer op desen sal ick sien, op den ⁹ armen ende ¹⁰ verslagenen van geeste, ende ¹¹ die voor mijn woort beeft.

4 Dit wort Act. 7.50. vraechs-wyse gestelt, Heeft niet mijn hant dit alles gemaeckt?

5 D. macht.

6 Of, also, dies, daerom.

7 D. bestaen, T.w. door mijne kracht. Siet Psal. 119.91. ende Iob 41.2. of, zijn, is te seggen blijven, als Exo. 24.12. Ruth 1.2. Psal. 64.8. Dan. 1.21. Siet Psal. 37. op vers 18.

8 Of, maer wien sal ick aenschouwen? D. wien sal ick genadich zijn? D. mijne gunste ende hulpe laten genieten?

9 Ende die sijne armoede bekent, namelick sijne geestelicke armoede, D. de ontbeeringe van gerechticheyt.

10 Van wegen het gevoelen of kennisse sijner sonden. Siet Psal. 34. op vers 19. ende Psal. 35. op vers 15. ende 51.19. ende Ies. 57.18. Vergel. Matt. 5.3. ende 1.Pet. 3.4.

11 D. die mijne Majesteyt ende hoocheyt in sulcke achtinge heeft, dat hy vreest en beeft voor mijne geboden, deselve met kinderlicke vreese ende eerbiedinge ontfangende, ende sich onderwerpende. Vergel. Ezr. 9.4. ende 10.3. ond. vers 5. Hose. 11.10, 11. Siet oock Exod. 19.16. Iob 37.1.

[fol. 33r]

3

Wie eenen osse ¹² slacht, ¹³ slaet eenen man: wie een lam offert, ¹⁴ breeckt eenen hont den hals: wie spijs-offer offert, is [als die] ¹⁵ swijnen-bloet [offert]: wie ¹⁶ wieroock brandt ten gedenck-offer, is [als] die ¹⁷ eenen Afgodt ¹⁸ segent: ¹⁹ Dese verkiesen oock hare wegen, ende hare ziele heeft lust ²⁰ aen hare verfoeyselen.

12 Hebr. keelt. T.w. ter offerhande. T.w. sonder erkentenisse sijner sonden, ende sonder geloove. ofte, oock die het uyterlick doet ten tyde des nieuwen Testaments. siet Iesa. 1.11. Hebr. 10.1, 4, 11.

13 Of, verslaet, D. doodet eenen man. De sin is, dat is my soo onaengenaem, ja men vertoornter my soo seer mede, als of hy eenen man versloege.

14 D. hy is als een die eenen hont den hals breeckt, of, onthalst, of, den necke af-snijdt. T.w. om my dien te offeren, als Deut. 21.4. Ende verstaet hier onder den name van hont alle onreyne dieren, die te offeren in de wet verboden waren.

15 Siet Levit. 11. versen 7, 8, 29. Deut. 14.8. alwaer niet alleen verboden en wort swynen-vleesch te eten, maer de Ioden en mochten het niet aenroeren sonder haer te ontreynigen.

16 T.w. ter gedachtenisse. Siet de aent. Levit. 2. op vers 2. Hebr. die een gedachtenisse van wieroock, of reuckwerck maeckt.

17 Siet van't Hebr. woort 1.Sam 15. op vers 23.

18 Of, looft, D. danckt, als of hy een ware Godt ware.

19 De sin is, Sy en treden niet op de wegen die ick haer hebbe voor-geschreven, maer sy verkiesen haer selven wegen, D. wysen ende manieren van Godsdienst, of, hare boose lusten ende quade begeerlickheden.

20 D. aen hare afgoderyen, ende ceremonien die my eenen grouwel zijn. Siet 2.Chro. 18.8. Ezech. 20.7. met d'aent.

4

²¹ Ick sal oock verkiesen ²² [den loon] harer handelingen, ende ²³ hare vreesen sal ick over haer doen komen, ^b om dat ²⁴ ick hebbe geroepen, ende niemant en antwoordde; ick gesproken hebbe, ende sy niet en hoorden; maer ^c deden dat quaet is in mijne oogen, ende vercoren 'tgene daer toe ick geenen lust en haddde.

21 Als of Godt seyde, Hebben sy hare wegen gekoren ende ingegaen, ick sal oock kiesen wat ick doen sal.

22 And. ick sal oock hare veranderlickheyden kiesen, D. ick salse oock straffen van wegen hare hypocrisie, ende salse hier en daer doen draven, ende inde gevanckenisse doen gaen. And. om harer bespottingen wille, D. ick sal hare boosheyt ende hypocrisie ontdecken, met de welcke sy my de oogen meynen te verblinden.

23 T.w. de macht der Chaldeen ende andere vyanden, daer sy voor vreesen. Siet Iob cap. 39. op vers 25.

b Prov. 1.24. Ierem. 7.13.

24 Siet Prov. 1.24. Ies. 50.2. ende 65.12. ende Ier. 7.13.

c Ies. 65.12.

5

²⁵ Hoort des HEEREN woort, ghy die voor sijn woort beeft: ²⁶ uwe broeders, die u haten, die u verre ²⁷ afsonderen, ²⁸ om mijnes naems wille, ²⁹ seggen, ^{d 30} Dat de HEERE heerlick worde: ³¹ doch hy sal verschijnen tot u lieder vreucht, sy daerentegen sullen beschaemt worden.

25 Hier spreeckt nu Godt, of, de Prophete de godtsalige Israëliten aen, die ten tyde der Propheten geweest zijn, ende daer na ten tijde Christi in hem souden gelooven, ende derhalven van hare broederen nae den vleesche souden gehaet ende vervolgt worden.

26 T.w. valsche broeders, hypocriten.

27 Of, afscheyden, afkeerich van u zijn, u onweerdich hares geselschaps achtende. Siet Ies. 65.5.

28 D. Om dat ghylieden de ware Religie belijdt, die ick u lieden te onderhouden gegeven hebbe ter eere mijnes naems.

29 T.w. spottende met de dreygementen die de Heere door sijne Propheten laet verkondigen.

d Ies. 65.12.

30 Als of sy seyden, Dat de Heere sijne macht aen ons bewyse met sijne straffen, daer mede ghy ons dreygt. Dit spreken die godloose menschen spots-wyse, verwerpende onheylichlick alle de dreygementen ende beloften die de Heere door sijne Propheten dede. Vergel. Ies. 5.19.

31 Of, voorwaer, hy [T.w. de Heere] sal verschijnen, D. hy sal gewisselick komen, tot u lieder [T.w. der godtsaliger] vreucht, maer sy [T.w. de godloose] sullen beschaemt worden, D. ick salse straffen ende te schande maken, sonder dat de valsche Goden, op de welcke sy haer vertrouwen setten, haer sullen kunnen verlossen.

6

Daer sal ³² een stemme eenes grooten rumoers ³³ uyt der stadt ³⁴ zijn, een stemme uyt den Tempel, de stemme des HEEREN, die sijnen vyanden de verdienste vergeldt.

32 And. 't geluyt eenes gekraecks.

33 T.w. Ierusalem.

34 D. gehoort worden. Eenige verstaen de woorden deses vers aldus, Daer sal eenen alarm ende wee-klage gehoort worden, als de Chaldeen sullen komen, om de Stadt van Ierusalem, ende den Tempel te verstooren: Dit sal zijn de stemme des Heeren, die de Chaldeen roepen ofte verwecken sal, om de boose Ioden te straffen. Andre nemen dese woorden aldus, De stemme der leeraeren des H. Euangelii, die hare stemme als een basuyne verheffen sullen, sal uyt Ierusalem voort-gaen, ende uyt den Tempel gehoort worden. Ies. 2. vers 3. zijnde een genaden-rijcke stemme voor de uytverkorene, maer onaengenaem voor de vyanden Godes, 2.Cor. 2.15, 16.

7

Eer ³⁵ sy barens noot hadde heeft sy gebaert, eer haer smerte over quam, so is sy ³⁶ van een knechtken verlost.

35 T.w. Zion, vers 8. D. de kercke Godes. ende, eer sy barens noot, of, ween hadde, heeft sy gebaert, D. de kercke Christi sal snellick ende onverhoets aenwassen, door dien haestelick, boven verwachtinge, vele uyt de heydenen, het Euangelium sullen aen-nemen, die haer tot kinderen Godes sullen geboren worden. Siet Act. 2.41. ende 47. ende cap. 12. vers 24. De heydenen zijn by groote menichten, in plaetse der godloose ende ongeloovige Ioden, tot de Gemeynte Christi gekomen. Siet Act. 11. vers 18. ende vers 23.

36 D. van een groot ende machtich volck, 't welck vers 8. hare sonen genoemt wort: ende Exod. 4.22. wort Godes volck genaemt Godes sone, ende de eerst-geborene. Vergel. hier mede Apoc. 12.5.

8

Wie heeft [oyt] sulcx gehoort? wie heeft dergelijcke gesien? soude ³⁷ een lant kunnen geboren worden ³⁸ op eenen eenigen dach? soude een volck kunnen geboren worden op eene eenige reyse? maer ³⁹ Zion heeft ween gekregen, ende sy heeft ⁴⁰ hare sonen gebaert.

37 D. de inwoonders eenes lants, een lant vol volcx.

38 D. subytelick, in eenen korten tijt.

39 D. Zion heeft hare kinderen gebaert, so haest als haer de ween, of barens-noot is aengekomen, sulcx is geschiet, als de Predicatie des H. Euangelii haestelick is aengenomen geworden.

40 Verstaet dit van een groot getal der heydenen, die door het geloove Christo aengewonnen zijn. siet vers 7.

9

⁴¹ Soude ick de baermoeder opbreken, ende niet genereren? seyt de HEERE: soude ick, die generere, voortaen ⁴² toesluyten? seyt uwe Godt.

41 Of aldus, Soude ick [andere] de baermoeder opbreken, ende niet maken dat [Zion] soude baren? ofte aldus; Soude ick tot de geboorte brengen, ende niet doen baren? D. soude ick een volck ten Euangelio bereyden, ende geen genade geven om het selve te ontfangen, belyden, ende beleven? Vergel. Ies. 37.3.

42 D. onvruchtbaer blyven, ofte laten blyven. Siet Gen. 16.2. ende 20.17, 18.

10

Verblijdt ⁴³ u ⁴⁴ met Ierusalem, ende verheucht u ⁴⁵ over haer, alle hare lief-hebbers: ⁴⁶ weest vrolick over haer met vreucht, ghy alle die over haer ⁴⁷ zijt treurich geweest.

43 O ghy geloovige kinderen Godes, Ghy nieuw-geborene Christenen, van welcker geboorte gesproken is vers 8.

44 D. met de kercke Godes, het geestelicke Ierusalem, 't welck de Heere weder herbouwt ende seer vermeerdert heeft, door de beroepinge der heydenen.

45 Of, met haer, of, in haer, D. harent halven.

46 D. weest hertelick verblijt, als Mat. 2.10.

47 T.w. niet alleen om de destructie des aerdschen Ierusalems, maer veel meer om dat de kercde Godes door hare vyanden by nae geheelick is onder-druckt geworden.

11

⁴⁸ Op dat ghy moget suygen, ende versadicht worden van de borsten ⁴⁹ haerder vertroostingen: op dat ghy moget uytsuygen, ende u verlusten ⁵⁰ met den glants haerder heerlicheyt.

48 Op dat ghylieden moget deelachtich worden der gaven die de Heere over sijne kercke rijckelick sal uytstorten. siet de aent. Psa. 36. op vers 9.

49 D. hares veelvoudigen troosts, daer medesy de verslagene conscientien vertroost. siet 2.Cor. 1. vers 3, 4.

50 Of, met den overvloet harer glorie, of, heerlickheyt.

12

Want alsoo seyt de HEERE, Siet, ick sal ⁵¹ den vrede ⁵² over haer uytstrecken, ⁵³ als een riviere, ende ⁵⁴ de heerlickheyt der heydenen, als een overloopende beke: dan sult ⁵⁵ ghylieden ⁵⁶ suygen, ghy sult ^{e 57} op de zijden gedragen worden, ende op de knyen seer vriendelick ⁵⁸ getroetelt worden.

51 Het woort vrede wort verscheydentlick genomen in de H. Schift, j. voor eene geestelicke vrede, rysende uyt het geloove aen Christum, Rom. 5.1.
ij. voor eene broederlicke vrede die d'een mensche met d'ander heeft, als Ioha. 14.27. Marc. 9.50.
iij. beteeckent het oock beneffens ruste van oorloge, allen heyl ende welvaert, soo aen der ziele, als aen den lichame. Siet Psal. 37. op vers 11.

52 Of, tot haer neygen, of buygen, T.w. tot Zion, D. tot mijne kercke.

53 Siet Ies. 48. op vers 18.

54 D. rijckdom. siet Ies. 61. op vers 6. ende Apoc. 21.26.

55 T.w. Ghy godtsalige Ioden.

56 T.w. de onvervalschte melck des goddelicken woorts.

e Iesa. 49.22. ende 60.4.

57 D. op de armen. De sin is, De Christelicke kercke, ende leeraers der selver sullen met u in alle beleeftheyt ende vriendelickheyt omme-gaen, gelijck een moeder met haer teeder kindeken doet, niet nalatende van alles wat tot uwe onderrichtinge ende godtsalicheyt soude mogen strecken. siet Ies. 49.22. ende 60.4, 16. ende Num. 11.12. ende 1.Thes. 2.7. Gal. 6.1, 2. Rom. 15.1, 2.

58 Of, geliefkoost worden.

13

Als een dien sijne moeder troostet, alsoo ⁵⁹ sal ick u troosten: ja ghy sult ⁶⁰ te Ierusalem getroost worden.

59 D. Ick sal u lieden alle vaderlicke ende moederlicke affectie bewysen, ende ick sal u lieden met goedertierenheyt omhelsen. Siet Ies. 40.11.

60 D. In de Gemeynte der geloovigen.

14

Ende ghy sult [het] sien, ende ⁶¹ u herte sal vrolick zijn, ende ⁶² uwe beenderen sullen groenen, ⁶³ als het teedere gras: dan sal ⁶⁴ de hant des HEEREN bekent worden ⁶⁵ aen sijne knechten, ende hy sal sijnen vyanden ⁶⁶ gram worden.

61 D. u lieder innerlick gemoet, of inwendigen mensche. Psal. 22.27. ende 69.33.

62 D. ghylieden sult lustich en levendich gemaeckt worden door de kracht van des Heeren geest, in plaetse daer ghy te vooren als verdroocht, ende van droeffenisse verwelckert waert. het woort beenderen beteeckent somtijts alle de ledematen des lichaems. Siet Psal. 35. de aenteeck. op vers 10. ende Psal. 51. op vers 10. Siet het contrarie van dit lidt Pro. 17.22.

63 'T welck in den couden winter schijnt doot te wesen, maer met de lente verquickt het weder.

64 D. de sterckte ende kracht, of, de hulpe des Heeren.

65 D. aen alle godtsalige.

66 Of, gramschap betoonen. Het Hebr. woort beteeckent oock verfoeyen, als Num. 23. vers 7, 8.

15

Want siet, de HEERE sal ⁶⁷ met vyer comen, ende sijne ⁶⁸ wagenen als een wervel-wint: om met grimmicheyt ⁶⁹ sijnen toorn hier toe ⁷⁰ te wenden, ende ⁷¹ sijne scheldinge met vyer-vlammen.

67 Of, in, of, als vyer komen. Dit is een beschryvinge der wrake, die Godt oeffenen sal: ende het kan verstaen worden van de lichamelicke straffe die Godt over sijne vyanden brengen sal hier in haer leven, als oock van het jongste gerichte, 2.Thes. 1.8, 9. Siet oock Ier. 5.14.

68 Verstaet hier krijgs-wagens. Vergel. dit met Psal. 68.18.

69 D. sijne straffen.

70 Of, aen te leggen.

71 D. sijnen toorn, sijne straffen. Siet Psal. 9. op vers 6.

16

Want met ⁷² vyer, ⁷³ ende met ⁷⁴ sijn sweert sal de HEERE in't recht treden, ⁷⁵ met alle vleesch: ende de verslagene des HEEREN sullen vermenichvuldicht zijn.

72 Verstaet hier het vyer der goddelicker gramschap ende wrake. Siet Iob 22. op vers 20.

73 Eenige aldus, Dat is met het sweert.

74 Hier verstaen eenige het sweert der Chaldeen, ende anderer vyanden, die de Heere tegen de Ioden senden soude, daerom noemt hyse sijn sweert. Doch andre verstaen hier door het sweert het woort des Heeren, als Eph. 6.17. Hebr. 4.12.

75 D. met alle godloose menschen, die hem ongehoorsaem ende wederspannich sullen geweest zijn.

17

⁷⁶ Die ⁷⁷ haer selven heyligen, ende haer selven reynigen ⁷⁸ in de hoven, ⁷⁹ achter een ⁸⁰ in 't midden [der selver]: ⁸¹ die swijnen vleesch eten, ende verfoeysel, ende muysen: te samen sullen sy ⁸² verteert worden, spreeckt de HEERE.

76 Een verklaringe hoedanige die vyanden waren, die de Heere verslaen soude, T.w. die de Afgoden eeren, ende haer leven nae de wet Godes niet aen en stellen.

77 T.w. nae de wijse der Afgoden-dienaers, om hare valsche Goden te behagen.

78 Of, tot de hoven: D. om in de hoven der Afgoden te gaen offeren. siet Ies. 1.29. ende 65.3.

79 D. d'een achter d'ander, ofte, na malkanderen. eenige verstaen hier by een, eenen put, of poel in de hoven gelegen, by ofte achter den welcken sy haer met het water des selven wiesschen, om alsoo haer selven te reynigen. Andre, Achter eenen [boom] D. achter een gehuchte boomen, eenigen Afgodt toe-geeygent. Andre, achter den [tempel] van den eenen, T.w. Godt, die Een genoemt wort Deut. 6.4. oock noemen sommige onder de heydenen Godt, den Eenen. Andre, achter [den tempel des Afgodts] Achad, welcken Achad sy meynen te zijn eenen Afgodt by de Assyriers, representerende de Sonne.

80 D. opentlick.

81 Siet boven vers 3. ende Lev. 11.7. etc.

82 D. uytgeroeyt worden.

18

⁸³ Hare wercken, ende hare gedachten! ⁸⁴ het komt ⁸⁵ dat ick vergaderen sal alle heydenen ende ⁸⁶ tongen; ende sy sullen comen, ende sy sullen ⁸⁷ mijne heerlickheyt ⁸⁸ sien.

83 And. Maer my aengaende, ô hare wercken, etc. als of Godt, na dat hy in't voorgaende versken der godtloose Ioden grouwelicke afgoderye bestraft hadde, een dreygement hier by voegde, sprekende als de vertoornde, met kort-af-gebrokene woorden. Of men kan dese woorden aldus stellen, Soude ick hare wercken, ende hare gedachten [verdragen?] als of hy seyde, Ick en salse geensins verdragen, maer op een korts sal ick alle heydenen vergaderen, etc.

84 D. de tijt komt.

85 D. in de plaetse der boose ende godloose Ioden, sal ick de heydenen roepen, ende ick sal den selven mijne heerlickheyt openbaren.

86 D. Allerley volcken, die verscheydene spraken spreken.

87 Die Godt de Heere in het Euangelie openbaert, verlossende het menschelicke geslachte door Iesum Christum.

88 D. deelachtich worden.

19

Ende ick sal ⁸⁹ een teecken aen haer

89 Daer aen men de bekeerde Ioden voor mijne kinderen ende dienaren moge kennen. Dit teecken is de belydenisse der leere des Christelicken geloofs, ende 't gebruyck der H. Sacramenten: ende innerlick de H. Geest, door den welcken sy versegelt worden, Ephes. 1.13.

[fol. 33v]

setten, ende uyt hen ⁹⁰ die't ontcomen sullen zijn, sal ick senden tot de heydenen, ⁹¹ [nae] Tharsis, ⁹² Pul, ende ⁹³ Lud, ⁹⁴ de bogenschutters, [nae] ⁹⁵ Tubal ende ⁹⁶ Iavan, tot de verre gelegene Eylanden, die ⁹⁷ mijn geruchte niet gehoort, noch mijne heerlickheyt niet gesien en hebben: ende ⁹⁸ sy sullen mijne heerlickheyt onder de heydenen verkondigen.

90 T.w. uyt de verwerpinge des grooten hoops, uyt het gemeyn verderf ende onderganck der Ioden; gelijck vervult is in de Apostelen, ende andere die 't Euangelium onder de heydenen hebben verkondicht.

91 T.w. tot die, die in Tharsis woonen, ende soo in't volgende. Van Tharsis siet de aenteeck. 1.Reg. 10. op vers 22.

92 Dit meyntmen dat de Africanen beteeckent. Pul was oock een naem des Conincks van Assyrien. siet 2.Reg. 15.19, 20. ende 1.Chro. 5.26.

93 Siet Gen. 10. op vers 13, ende 22.

94 Hebr. de bogen-treckers, of, de bogen-spanners, D. die met den boge schieten. Vergel. Ier. 46.9.

95 siet Gen. 10. op vers 2.

96 D. de Griecken. Siet Gen. 10.2.

97 Hebr. mijn gehoor, of, hooringe. D. die van my niet gehoort en hebben, die de predicatie des H. Euangelii noch niet gehoort en hadden. Siet Rom. 10.16, 17. Andre, die 't geruchte, belangende mijne groote macht, noch niet gehoort en hadden.

98 Of, de selve. T.w. die ick tot de heydenen sal senden, namelick d'Apostelen, ende andre leeraers, als Barnabas, Silas, Timotheus, Titus, Lucas. etc.

20

Ende sy sullen ⁹⁹ alle uwe broeders uyt alle heydenen, den HEERE ¹⁰⁰ [ten] spijs-offer brengen, ¹⁰¹ op peerden, ende op wagenen, ende ¹⁰² op ros-baren, ende op muylen, ende ¹⁰³ op snelle loopers, ¹⁰⁴ nae mijnen heyligen berch toe, ¹⁰⁵ [nae] Ierusalem, seyt de HEERE, gelijck als de kinderen Israëls het spijs-offer in een reyn vat brengen ten huyse des HEEREN.

99 T.w. uwe broeders in Christo, ofte geloofs-genooten, de uytverkorene heydenen, die bekeert zijnde door de predicatie des H. Euangelii, tot Abrahams kinderen sullen gemaeckt worden, ende volgens dien, der Ioden broederen zijn sullen.

100 Of, tot een offerhande, om den Heere geoffert te worden. And. Tot een geschenck, Siet Rom. 15.16. alsoo oock onder in dit vers.

101 D. met allen vlijt, ende behulpelicke middelen.

102 Of, op bedeckte wagens, op coetsen.

103 Of, op snelle beesten, of, op post-peerden.

104 D. tot de gemeynschap der heyligen. siet Ies. 2.2.

105 Uyt vers 23. is wel af te nemen, dat dit niet en is te verstaen van het materiale Ierusalem, want het is onmogelick, dat alle vleesch alle maenden, of alle weken, daer komen soude, om te aenbidden.

21

Ende oock sal ick ¹⁰⁶ uyt de selve eenige ¹⁰⁷ tot Priesters, [ende] tot Leviten nemen, seyt de HEERE.

106 T.w. uyt de bekeerde heydenen.

107 D. tot leeraers ende tot predicanten des H. Euangelii. siet Rom. 15.16. Phil. 2.17.

22

Want gelijck als ¹⁰⁸ dien ^f nieuwen hemel, ende die nieuwe aerde, die ick maken sal, voor mijn aengesichte sullen staen, spreeckt de HEERE, alsoo sal [oock] ¹⁰⁹ u lieder zaet, ende u lieder name staen.

108 Siet Ies. 65. op vers 17. ende 2.Pet. 3.13. Apoc. 21.1.

f Iesa. 65.17. 2.Pet. 3.13. Apoc. 21.1.

109 D. daer sal altijt op der werelt een kercke ende hoopken der geloovigen zijn ende blyven. het rijcke Christi wort Hebr. 12.28. genoemt een onbeweeglick Coninckrijcke.

23

Ende 't sal geschieden, dat ¹¹⁰ van de eene nieuwe mane tot de andere, ende van den eenen Sabbath ¹¹¹ tot den anderen, ¹¹² alle vleesch komen sal om aen te bidden voor mijn aengesichte, seyt de HEERE.

110 Hebr. Van [den tijt der] nieuwe mane tot sijne nieuwe mane: D. steets aen een ander, sonder onderscheyt der dagen die in het oude Testament verordineert waren. Vergel. Col. 2.28.

111 Hebr. tot sijnen Sabbath.

112 D. allerley volckeren op aerden, soo heydenen, als Ioden. Siet Ioël 2.28. Act. 2.17. Siet oock boven op vers 20.

24

Ende ¹¹³ sy sullen henen uytgaen, ende sy sullen ¹¹⁴ de doode lichamen der lieden ¹¹⁵ sien, die tegen my overtreden hebben, want ^{g 116} haren worm en sal niet sterven, ende haer vyer en sal niet uytgebluscht worden, ende sy sullen ¹¹⁷ allen vleesche ¹¹⁸ een afgrijsinge wesen.

113 T.w. de ware ledematen der Gemeynte, de geloovige.

114 Dit kan wel nae de letter genomen worden, als Ies. 34.3. ende elders: Doch hier kan het oock genomen worden voor sodanige die in sonden doot zijn, of sy schoon leven nae den lichame, als 1.Tim. 5.6. ende Apoc. 20.5.

115 Ende haer verblyden van wegen de rechtveerdige straffe des Heeren over de godloose, soo wel in dit als in het toekomstige leven. Vergel. Apoc. 12. vers 10. etc. ende cap. 19. versen 1, 2. etc.

g Marc. 9.44.

116 Christus past dese woorden op de vervloeckte in de helle, daer de worm der conscientie niet en sterft, maer altijt knaegt, ende het vyer des toorns Godes nemmermeer uytgebluscht en wort. Mar. 9.44.

117 T.w. allen uyt-verkorenen kinderen Godes, of, allen anderen creatueren.

118 Of, grouwel, of, vloeck zijn. Het Hebr. woort wort alleen hier, ende Dan. 12.2. gevonden. in beyde plaetsen wortter gesproken van hart-neckige sondaers, voor de welcke alle vroome ende alle godtsalige persoonen de walge hebben.

FINIS