Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het iij. Capittel.

Nebucadnezar richt een beelt op, ende wil het van alle man aengebeden hebben, vers 1, etc. De metgesellen Daniels sulcks weygerende, ende de dreygementen des Conincks verachtende, worden inden vyerigen oven geworpen op de aenklachte der Chaldeen, 8. Doch miraculeuslick van Godt bewaert ende verlost, maer die het vyer stoockten, verbrandt 22, 23, etc. hier over ontsette sich de Coninck uyttermaten seer, 24. ende hy prijst Godt van wegen sijne getrouwicheyt, ende mogentheyt, 28.

1

DE Coninck Nebucadnezar ¹ maeckte een beelt van gout, ² wiens hoochte was sestich ellen, sijn breete ses ellen: hy richted’et op in het dal Dura, in het lantschap van Babel.

1 Hier uyt blijckt genoechsaem, dat de belijdenisse die hy c. 2. vers 47. gedaen heeft, geen oprechte bestendige belijdenisse geweest en zy. Siet de aent. aldaer.

2 Uyt het vervolch der Historien schijnt, dat de Coninck uyt raet ende aendryven der voornaemste onder de Chaldeen dit beelt heeft opgericht. Vergel. cap. 6. vers 4, 5, 6. Sy hebben dit behendelick bedacht uyt haet, insonderheyt van Daniels metgesellen, (benydende de aensienelickheyt ende hooge-staten die sy bedienden, op dat sy dit weygerende, niet alleen van hare officien berooft, maer oock aen het leven mochten gestraft worden. Want om andere Babyloniers halven, die van selfs genoechsaem tot afgoderye geneygt waren, en wast niet van nooden, datmense met sulck een wreed dreygement tot dese afgoderije soude dwingen. De tijdt wanneer dit beelt zy opgericht, en wort hier niet uytgedruckt, maer het is wel te vermoeden, dat het eenigen tijt na dat hy dien droom gehadt heeft, geschiet zy.

2

Ende de Coninck Nebucadnezar sondt henen om te versamelen de Stadhouders, de Overicheden, ende de Lantvoochden, de Wet-houders, de Schatmeesters, de Raetsheeren, de Amptlieden, ende alle de heerschappers der lantschappen: dat sy komen souden tot de inwyinge des beelts, ’t welck de Coninck Nebucadnezar hadde opgericht.

3

Doe versamelden sich ³ de Stadthouders, de Overicheden, de Lantvoochden, de Wet-houders, de Schatmeesters, de Raetsheeren, de Amptlieden, ende alle de heerschappers der lantschappen, tot inwyinge des beelts, ’t welck de Coninck Nebucadnezar hadde opgericht: ende sy stonden voor het beelt dat Nebucadnezar opgericht hadde.

3 De Coninck heeft alle dese hooge officieren verschreven, ende gewilt datse daer souden tegenwoordich zijn, eensdeels ter eere deses beeldts, anderdeels op dat alle ondersaten haer exempel des te vrywilliger souden navolgen, oock om de Ioden, die weygerlick souden wesen, eenen schrick aen te jagen.

4

Ende ⁴ een heraut riep met cracht, ⁵ Men seyt u aen, ⁶ ghy Volckeren, ghy Natien, ende tongen:

4 Of, uytroeyer, afkundiger, die opentlick van ’sheeren wege yet afkundichde.

5 Of, sy seggen u aen] T.w. de Coninck, ende sijne Raden.

6 D. Ghy volcken, van wat tonge of sprake dat ghy zijt.

5

Ter tijt als ghy hooren sult ’t geluyt ⁷ des hoorns, der pype, ⁸ der cyther, der ⁹ vedele, der psalteren, ¹⁰ des accoord-gesancks, ende allerley soorten van Musijcke: so sult ghy-lieden neder-vallen, ende aenbidden het gouden beelt, ’t welck de Coninck Nebucadnezar heeft opgericht:

7 Chald. Karna. in’t Latijn cornu.

8 Chald. Kytros, of Katros.

9 Chald. Sabbecha, by de Griecken ende Latijnen sambuca genoemt, eenige settent over een harpe, andere een hackebert.

10 Chald. sumphoniah. ’twelck sommige meenen met het Griecx over een te komen, beteeckenende een gesanck veler stemmen t’samen wel accorderende. doch andere meenen dat het is een Chaldeeusche naem van een seker Musijck-instrument, als orgel, clavecimbel, te dier tijt bekent.

6

Ende wie niet neder en valt ende aenbidt, die sal te dier selver ure in ’t midden van den oven des brandenden vyers geworpen worden.

7

Daerom te dier tijt als alle die volckeren hoorden het geluyt des hoorns, der pype, der cyther, der vedele, ¹¹ der psalteren, ende allerley soorten der musijcke, alle volckeren, natien, ende tongen nedervallende, aenbaden het gouden beelt, ’t welck de Coninck Nebucadnezar hadde opgericht.

11 Na Psalteren staet vers 5. des accoord-gesangs, twelck hier nagelaten is.

8

¹² Daerom naederden ¹³ even ter selver tijt Chaldeeusche mannen, ¹⁴ die de Ioden opentlick beschuldichden,

12 Hier wort te kennen gegeven, dat die boose officieren des Conincx geloert hebben op dese gelegentheyt, om de Ioden, doch insonderheyt de drye jongelingen, in haer nett te krijgen. siet op vers 1.

13 T.w. stracks, soo haest als sy sagen, dat die drye jongelingen het gouden beelt niet aen en baden, niet kunnende soo lange wachten, tot dat dese Afgodische ceremonie ge-eyndicht was.

14 Chald. die de beschuldingen der Ioden uytriepen, D. die de Ioden met een groot geroep by den Coninck aenklaechden, doch insonderheyt de drye jongelingen, daer het haer meest om te doene was, om dat sy tot hooge staten verheven waren.

9

¹⁵ Sy antwoordden, ende seyden tot den Coninck Nebucadnezar: ô Coninck, ¹⁶ leeft inder eeuwicheit.

15 Dat is, sy spraken. alsoo meer-maels.

16 Siet boven cap. 2. op vers 4.

10

Ghy, ô Coninck, hebt een bevel ¹⁷ gegeven, dat alle menschen, die hooren souden ’tgeluyt des hoorns, der pype, der cyther, der vedele, der psalteren, ende des accoord-gesancks, ende allerley soorten van Musijcke, neder vallen, ende het gouden beelt aenbidden souden:

17 Chald. gestelt. D. laten uytgaen.

11

Ende wie niet neder en viele, ende aenbade, die soude in het midden van den oven des brandenden vyers geworpen worden.

12

Daer zijn Ioodsche mannen, ¹⁸ die ghy over ¹⁹ de bedieninge des landtschaps van Babel gestelt hebt, ²⁰ Sadrach, Mesach, ende Abednego: dese mannen en hebben, ô Coninck, op u geen achtinge gestelt:

18 Als of sy seyden, In plaetse daerse u behoorden alle gehoorsaemheyt te bewijsen, van wegen de menichfuldige eere, genaden, ende weldaden, die sy van u ontfangen hebben, so zijn sy u alder-ongehoorsaemst.

19 Of, werck, of, saken.

20 Waerom en beschuldigen sy oock te gelijcke Daniel niet? Of hy en is hier niet by geweest, zijnde ergens verre van der hant om groot-wichtige saken des Conincks te verrichten: Of was hy hier tegenwoordich, soo wisten sy wel, dat hy by den Coninck soo heel groot was, dat sy hem te vergeefs souden beschuldicht hebben. So hebben sy dan van hem stille geswegen, ten minsten voor eenen tijt, soeckende dese drye mannen voor eerst van kante te helpen, die haer in dese generale by-een komste niet en hebben kunnen of mogen absenteren.

[fol. 98v]

²¹ uwe Goden en ²² eeren ²³ sy niet, ende sy en bidden het gouden beelt niet aen, ’t welck ghy opgericht hebt.

21 Als 1.reg. 11.33. And. uwen Godt, D. dit beelt, daer ghy eenen Godt van maeckt, ofte daer in, ofte daer door ghy uwen Godt aenbidt.

22 Ofte, dienen.

23 T.w. die drye jongelingen. In dese historie en wort nergens geseyt, dat de andre Ioden zijn aengeclaecht, nochte gestraft geworden. sommige meynen, dat dese boose Chaldeen so blijde waren als sy die drie jongelingen in haer nett hadden gecregen, dat sy op de reste niet en pasten.

13

Doe seyde Nebucadnezar in toorn ende grimmicheyt, datmen Sadrach, Mesach, ende Abednego voortbrengen soude: doe wierden die mannen voor den Coninck gebracht.

14

Nebucadnezar antwoordde ende seyde tot haer, ²⁴ Ist met opset, Sadrach, Mesach ende Abednego, dat ghylieden mijne Goden niet en eeret, ende ’t gouden beelt, dat ick opgerecht hebbe, niet aen en bidt?

24 Als of hy seyde, Doet ghy dit in goeden eernst, ende met voor bedachten raet, of spot en geckt ghy met my, ende met desen mijnen Godt? And. Ist waer?

15

Nu dan, so ghylieden gereet zijt, dat ghy ter tijt als ghy hooren sult ’t geluyt des hoorns, der pype, der cyther, der vedel, der psalteren, ende des accoord-gesancks, ende allerley soorte der Musijcke, neder-valt, ende aenbidt het beelt dat ick gemaeckt hebbe, ²⁵ [so ist wel:] maer so ghylieden het niet en aenbidt, ter selver ure sult ghylieden geworpen worpen in het midden van den oven des brandenden vyers: ende ²⁶ wie is de Godt die ulieden uyt mijne handen ²⁷ verlossen soude?

25 De sin is, Indien ghy nu noch mijn bevel gehoorsaemt, ick sal u genadich zijn. diergelijcke onvolmaeckte reden vintmen Luc. 13.9. And. in ’t begin van het vers aldus: Nu siet, weest ghylieden gereet, etc. bevels wijse.

26 Hier onder begrijpt hy oock den waren Godt: so dat dit een grouwelicke godts-lasteringe is. Vergelijckt hier mede de woorden Senacheribs, 2.Reg. 19. ende der Pharizeen Matth. 27.42.

27 Of, verlossen sal.

16

Sadrach, Mesach, ende Abednego antwoordden, ende seyden tot den Coninck Nebucadnezar, ²⁸ Wy en hebben niet van nooden u op dese sake te antwoorden:

28 De sin is, Wy souden u te vergeefs antwoorden, want ghy hebt vastelick besloten ons te dooden, indien wy uwe goden niet en aenbidden, ende wy hebben een vast voornemen die te versmaden, dewijle dan ghy van u voornemen, ende wy van het onse niet te brengen en zijn, so ist te vergeefs dat wy vele woorden gebruycken, daer en sal geen voordeel van komen. siet gelijcke beteeckenisse van het Hebr. woort Ezr. 6.9. ende 7.20.

17

²⁹ Sal ’t soo zijn, onse Godt dien wy eeren, is machtich ons te verlossen uyt den oven des brandenden vyers ende hy sal [ons] uyt uwe hant, ô Conick, verlossen.

29 T.w. dat wy in desen vyerigen oven sullen geworpen worden. Ofte aldus, Siet, onsen Godt dien wy eeren, is machtich, etc.

18

³⁰ Maer so niet, u zy bekent, ô Coninck, dat wy uwe Goden niet en sullen eeren, nochte ’t gouden beelt dat ghy hebt opgericht, en sullen aenbidden.

30 Indien het onsen Godt niet en belieft ons te verlossen, so en sullen wy even wel dese afgoderye niet begaen, Ia selfs niet met het uyterlick gelaet, liever willen wy sterven.

19

Doe wert Nebucadnezar vol grimmicheyt, ende ³¹ de gedaente sijnes aengesichts veranderde tegen Sadrach, Mesach, ende Abednego: hy antwoordde en seyde, Datmen den oven ³² sevenmael meer heet maken soude ³³ dan men dien pleegt heet te maken.

31 Chald. het beelt, dat is, het gelaet sijnes aengesichts, ’tgene daer aen men den mensche kent.

32 Chald. een sevenmael boven dan het gesien was dien heet te maken. De oven was alreets heet gemaeckt, als af te nemen is uyt vers 6. maer dat en was niet genoech, hy most sevenmael heeter gemaeckt worden.

33 And. dan het behoorlick was dien te heeten. Dit beval dien wreeden, ende in sijnen afgodischen yver brandenden Coninck, om anderen hier door eenen schrick aen te jagen, ende te maken dat sy hem gehoorsamen souden.

20

³⁴ Ende tot den stercxten mannen van crachte ³⁵ die in sijn heyr waren, seijde hy, datse Sadrach, Mesach, ende AbedNego vinden souden, om te werpen in den oven des brandenden vyers.

34 Chald. tot de mannen, de mannen der sterckte, Of kracht, D. tot de sterckste mannen.

35 Of, die in sijn gevolch, of garde, waren. Eertijts plechten de Koningen de executien harer bevelen te laten geschieden door hare soldaten, ofte trauwanten. siet 2.Sam. 1.15.

21

Doe wierden die mannen ³⁶ gebonden in hare ³⁷ mantels, hare broecken, ende hare hoeden, ende hare [andre] cleederen, ende sy wierpense in het midden van den oven des brandenden vyers.

36 Om dies te bequamer in te werpen.

37 D. oppercleederen, die, buyten twijffel, schoon en cierlick waren, gelijck sulcken mannen betaemde te dragen. Hier wort aengewesen, dat dese executeurs van des Konincks bevel, soo yverich geweest zijn, om den wreeden Koninck te gehoorsamen, dat sy haer de kleederen, hoe schoone ende kostelick datse geweest zijn, niet en hebben afgenomen, maer sy hebbense terstont met de mannen in’t vyer geworpen.

22

Daerom dan, dewijle ³⁸ het woort des Conincx aendreef, ende de oven seer heet was, so hebben ³⁹ de voncken des vyers, die mannen, die Sadrach, Mesach, ende AbedNego ⁴⁰ opgeheven hadden, gedoodt.

38 D. het bevel.

39 De sin is, dat de sprancken, of, ’t uyterste der vlamme, of roock en damp, die stercke kerels, die het vyer stoockten, heeft verbrandt, maer dat die drye jongelingen in’t midden der vlamme, der kolen, ende des glants, onverseert zijn gebleven: De almogende kracht der voorsienicheyt des Heeren, heeft gemaeckt, dat die verbrandt wierden, die de Koninck woude sparen, ende die hy woude verbrandt hebben, die wierden gespaert. Vergel. onder cap. 6.25.

40 Of, opgenomen hadden. Chald. hadden doen opgaen, Dat is, diese eerst om hooge opgeheven hadden, om in den vyerigen oven te werpen. want dewijle de oven hooger of verhevender was dan de aerde, so mosten de dienaers dese jongelingen eerst om hooge heffen, ende dan in ’t vyer vallen laten, of werpen.

23

Maer [als] die drie mannen, Sadrach, Mesach, ende Abednego, in het midden van den oven des brandenden vyers ⁴¹ gebonden zijnde, gevallen waren:

41 Als de Prophete seyt, dat sy gebonden zijnde, in den oven vielen, of geworpen wierden, So geeft hy te kennen, dat sy haer voor het vyer nergens en konden wachten, ende derhalven natuerlicker wijse, noodtsakelick stracx hadden moeten verbranden. Sommige oversetters voegen hier by den lofsanck die dese mannen inden oven gesongen souden hebben. doch sulcks en wort inden Hebreeuschen Bibel niet gevonden, ende is volgens dien apocryph.

24

⁴² Doe ontsettede hem de Coninck Nebucadnezar, ende ⁴³ hy stont op ⁴⁴ in der haest, antwoordde ende seyde tot sijne ⁴⁵ Raetsheeren, Hebben ⁴⁶ wy niet drie mannen in het midden des vyers, ⁴⁷ gebonden zijnde, geworpen? Sy antwoordden ende seyden tot den Coninck, ⁴⁸ ’Tis gewis, ô Coninck.

42 Te weten, doe hy vier mannen in den oven sach wandelen.

43 Te vooren satt hy, als een Koninck, in sijnen stoel, om de martyrisatie der drye jongelingen aen te sien.

44 Of, met beroeringe.

45 And. Gouverneurs, of Bystanders, of, Lijfwachters.

46 T.w. Ick, op u lieder versoeck, ende met u lieder raedt.

47 Sy wierden wel met koorden gebonden, zijnde inden vyerigen oven geworpen, maer die zijn stracks in stucken gebrandt, of van den Engel los gemaeckt ende ontbonden.

48 Sy moeten, soo wel als de Koninck, der waerheyt getuygenisse geven.

25

Hy antwoordde ende seyde, Siet, ick sie vier mannnen los wandelende in het midden des vyers, ende daer en is geen verderf aen haer: Ende de gedaente des vierden is ⁴⁹ gelijck eenes soons der Goden.

49 Of, gelijck eenes soons Godes. D. treffelick schoon, uytstekende in schoonheyt, als of hy niet van menschelicke, maer van Goddelicke afkomste ware vers 28. noemt hy hem recht, eenen Engel Godes. hoe de Engelen genoemt worden sonen Godes, siet Iob cap. 1. de aenteeck. op vers 6. ende cap. 38. op vers 7. Desen Engel heeft Godt de Heere desen drie mannen by-gevoecht tot haren troost, ende tot verlichtinge ende verquickinge, op dat sy in het midden des vyers, ende der vlamme, niet beswijcken en souden. Vergel. 2.Reg. 6.15. Psal. 34.8. ende 91.11. Sommige meynen, dat het de Heere Christus selve geweest zy die desen jongelingen verschenen is.

26

⁵⁰ Doe naederde Nebucadnezar tot de deure van den oven des brandenden vyers, antwoordde ende sprack: Ghy Sadrach, Mesach, ende Abednego, ⁵¹ ghy knechten ⁵² des Alderhoochsten Godts, gaet uyt ende komt hier: ⁵³ doe gingen Sadrach, Mesach, ende Abednego ⁵⁴ uyt het midden des vyers.

50 Hy die te vooren die drie jongelingen strengelick bevolen hadde tot hem te brengen, vers 13. die gaet nu selfs met verslagentheyt ende verbaestheyt des gemoets tot haer.

51 Wiens knechten waren dan de Chaldeen ende Nebucadnezar selve? knechten der valscher Goden ende Afgoden, die sy haer selven versiert ende gemaeckt hadden.

52 Aldus noemt hy den waren Godt, niet soo seer uyt rechte meyninge sijnes gemoedts, als uyt verslagentheyt des herten, door aenschouwen des grooten mirakels. die hy tevooren het aldergrootste ongelijck aengedaen hadde, dien doet hy nu de grootste eere aen. De selve mont diese te vooren hadde verwesen, ontschuldichtse nu.

53 Godt heeft gewilt, dat dese mannen niet en souden uytgaen tot dat het haer de Koninck belaste, door wiens bevel sy inden vyerigen oven geworpen waren, op dat het wonderwerck te meer mochte bekent zijn, ende de Koninck ten vollen overtuycht.

54 Godt hadde wel kunnen het vyer uytblusschen, maer het heeft hem belieft het selve noch te laten branden, op dat sijne macht des te langer voor aller menschen oogen soude blijcken.

27

⁵⁵ Doe vergaderden de Stadthouders, de Overicheden, ende Lant-voochden, ende de Raetsheeren des Conincks, dese mannen besiende, om dat het vyer over hare lichamen ⁵⁶ niet geheerscht en hadde, ende dat ⁵⁷ het hayr hares hoofts niet ⁵⁸ verbant en was, ende hare mantels ⁵⁹ niet verandert en waren: ja dat de reucke des vyers ⁶⁰ daer door niet gegaen en was.

55 D. sy quamen naerder by malkanderen, spraken van dit mirakel, ’twelck sy daer sagen. het heeft Godt belieft, dat de Vorsten der Chaldeen dit mirakel te dege souden sien, om elck by de hare daer van te mogen spreken, ’twelck meer kracht hadde, dan dat alle de Ioden daer van gesproken, ende by de heydenen getuygenisse gegeven hadden.

56 Dat is, geen macht gehadt en hadde.

57 Of, geen hayr.

58 Of, versengt.

59 D. datter niet een noppe, of wolleken aen en was, ’twelck van het vyer gequetst was, of sijn coleur verandert hadde.

60 Het zy door hare lichamen, of door hare kleederen: De sin is, Sy en roken niet eens na den brandt, of het vyer.

28

Nebucadnezar ⁶¹ antwoordde ende seyde, Gelooft zy ⁶² de Godt, van Sadrach, Mesach, ende Abednego, die ⁶³ sijnen Engel gesonden, ende sijne knechten verlost heeft, die op hem vertrouwt hebben, ende des Conincks woort ⁶⁴ verandert, ende hare lichamen ⁶⁵ overgegeven hebben, ⁶⁶ op dat sy geenen Godt en eerden, noch aenbaeden, dan haren Godt.

61 D. sprack.

62 Chald. Gelooft zy deser Godt, van Sadrach. etc. Waerom en seyt hy niet mijn Godt zy gelooft? om dat hy sijne valsche Goden noch niet en woude verlaten, om den eenen waren Godt, die een jeloers Godt is, alleen te dienen.

63 Dat desen heydenschen Koninck hier weet te spreken van den Engel des Heeren, dat sal hy vermoedelick gehoort ende geleert hebben uyt den mont der drye jongelingen, na dat sy uyt den oven verlost zijnde, met hem gesproken, ende hem alles vertelt hadden. Vergel. dese historie met Dan. 6.23.

64 D. Niet geacht noch gehoorsaemt en hebben: namelick om dat het streedt met Godes bevel, die d’Afgoderye verbiet. Siet dergelijcke maniere van spreken. Ezr. 6.11.

65 T.w. ten vyere.

66 De Koninck prijst wel dese jongelingen hier in, dat sy so stantvastelick by haren, D. by den waren Godt gebleven zijn, maer hy hadde behooren haer na te volgen in het eeren deses waren Godts.

29

Daerom wort van my een bevel gegeven, dat alle volck, natie, ende tonge, die ⁶⁷ lasteringe spreeckt ⁶⁸ tegen den Godt van Sadrach, Mesach, ende AbedNego, ^{69 a} in stucken gehouwen worde, ende ⁶⁹ sijn huys tot een dreck-hoop gestelt worde:

67 Of, dwalinge, of vergrypinge spreeckt, D. een ydel, lichtveerdich, ende dwalende woort spreeckt, die sich met woorden tegen den Godt Sadrachs, etc. vergrijpt: Hoe veel meer die een smadelick of lasterlick woort soude gesproken hebben?

68 Hy en doet den waren Godt die eere noch niet, die hy sijnen beelde, ofte Afgodt gedaen heeft, bevelende allen volckeren ende natien het selve aen te bidden: Van den waren Godt gebiet hy alleen, datmen geen quaet van hem spreken, noch hem niet lasteren en soude: Oock en noemt hy den waren Godt niet sijnen Godt, maer den Godt Sadrachs, etc. Waer uyt af te nemen is, dat Nebucadnezar sijne Afgoden niet verlaten en heeft, maer de schrick en vreese hebben hem dese belijdenisse uytgeperst. Dit blijckt oock uyt het navolgende capittel, want doe hy wederom eenen droom, hadde, heeft hy de Chaldeen ende Tooveraers wederom aengesocht, om de uytlegginge daer van te hebben.

69 Siet boven cap. 2. vers 5.

a Dan. 2.5.

69 Siet boven cap. 2. vers 5.

[fol. 99r]

want daer en is geen ander Godt ⁷⁰ die alsoo verlossen can.

70 Namelick, soo wonderlick, soo snellick, soo machtichlick. and. die verlossen kan gelijck dese.

30

⁷¹ Doe maeckte de Coninck, Sadrach, Mesach, ende AbedNego voorspoedich in het lantschap van Babel.

71 And. Doe herstelde de Coninck Sadrach, etc. T.w. in hare voorige staten ende officien, elck in de provintie daer hy te vooren gewoont, ende gebiedt gehadt hadde. Dit was soo vele, als of de Koninck drye treffelicke Leeraers hadde uytgesonden, om door het gantsche lant te verkondigen de krachten ende wonderheden des waren Godts aen haer bewesen.