Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het iiij. Capittel.

Godt scheidt ende dreycht Israel heftichlick, van wegen de gemeyne boosheyt ende hartneckicheyt des volcks, der Propheten, ende Priesteren, vers 1, etc. bysonderlick, hare grouwelicke ongebondene geestlicke ende lichaemlicke hoereryen, 12. waerschouwt Iuda, dat sy Israels exempel niet nae en volgen, met voorsegginge van ’t verderf, dat haer over ’t hooft hing, 12.

1

HOoret des HEEREN woort, ghy kinderen Israëls: want de HEERE heeft eenen ^{a 1} twist met den inwoonderen des lants; om datter geene ² trouwe, noch geene weldadicheyt, noch geene ³ kennisse Godts inden lande en is:

a Mich. 6.2.

1 Of, pleyt, proces; niet alleen van woorden, maer oock van daden. D. straffen: als blijckt vers 2, 3. siet bov. 2.2. ende 1.Sam. 25.38, 39. Amos 7.4.

2 Ofte, waerheyt. Godt wil seggen, datse gantsch niet en deugen, noch in woorden, noch in wercken, ende alsoo genoech bleeck, datse hem niet recht en kenden.

3 Verst. rechte, ware, ende salichmakende kennisse Godts, gericht nae sijn woort, vergeselschapt met geloove, ende liefde Godts ende des naesten. Vergel. Ier. 9.24. ende 22.16. ende 31.34. 1.Ioh. 2.4, etc.

2

⁴ [Maer] vloecken, ende liegen, ende dootslaen, ende stelen, ende overspel doen; sy breken door, ende ⁵ bloetschulden raecken aen bloetschulden.

4 Ofte, vloecken, ende liegen, etc. breken door. D. nemen d’overhant, gelijck een water-vloet doorbreeckt, met gewelt van veel waters, item gelijck geweldenaers, ende vyanden door de bressen inbreken, alsoo breken sy met allerley grouwelen stoutlick door, sonder schroom van Godts wetten ende ordinantien. een ander gebruyck van’t Hebr. woort. Siet ond. vers 10.

5 Hebr. bloeden, raken aen bloeden. D. d’eene moort ofte dootslach volcht op den anderen. Siet boven 1. op vers 4.

3

Daerom sal het ⁶ lant treuren, ende een yegelick, die daer in woont, ⁷ queelen, met het gedierte des velts, ende met het gevogelte des hemels: Ia oock de visschen der zee sullen ⁸ wechgeraept worden.

6 Om den inwoonderen de grouwelickheyt harer sonden ende der selver verdiensten voor oogen te stellen, moet het lant, ende al watter in is, lijden: alsoo dickwijls by den Propheten.

7 Ofte, quijnen, flaeuw, ofte, aemechtich worden.

8 Hebr. eygentl. versamelt. D. vergaen, sterven, t’samen geraept ende wechgeworpen worden, als een stinckend aes. siet van’t Hebr. woort Psal. 26. op vers 9.

4

Doch ⁹ niemant en twiste, nochte bestraffe yemant: want ¹⁰ u volck is als die met den ¹¹ Priester twisten:

9 Als ofse seyden: yemant zy soo stout, dat hy sich tegen ons reppe ende ons doen bestraffe. Godt verhaelt hier de eygene woorden, die onder’t volck souden omgaen, voorseggende den Prophete, wat hem, ende andere mannen Godts van de Regenten, valsche Propheten, ende Afgodische Priesteren, ende haren aenhanck soude bejegenen, te weten, datse hare straf-predicatien souden verbieden, ende den genen die hare actien souden willen bestraffen, haer proces souden maken, ende de selve als onrustige menschen ende oproermakers straffen.

10 ô Hosea, daer ghy mede te doen hebt.

11 Die sonder eenich respect, ende met opgeblasentheyt den genen lastich ende hart vallen, die van Godts wegen ende ampts-halven schuldich is hare sonden te bestraffen, ende wiens straffe ende onderwijs sy eerbiedelick behooren op te nemen. Vergel. Deut. 17.12.

5

Daerom sult ¹² ghy vallen by ¹³ dage, ja selfs de ¹⁴ Propheet sal met u vallen by nachte: ende ick sal uwe ¹⁵ moeder uytroeyen.

12 Een yeder afvallich ende weder-strevich Israelijt, sal aenstooten, sneuvelen, omkomen. Vergel. ond. 5.5. ende 14.2.

13 Door dese woorden, by dage, by nachte, kanmen verstaen de geduerige nakende elenden, die d’eene op d’ander malkanderen souden volgen, als dach ende nacht, sonder ophouden, ende ruste. And. heden, desen dach, D. binnen korten tijt, haest. Vergel. Prov. 12.16. ofte, ghy sult vallen, terwijlen het noch dach sal zijn. D. als ghy sult meynen in fleur te zijn, ende geenen noot te hebben. Vergel. Ier. 15.9. Amos 8.9. met d’aenteeck. ende de valsche propheten, die u verleyden, sullen vallen by nachte, ofte in de nacht. D. zijnde in duysternisse, onwetenheyt, sonder gesichte ende kennisse van’t verderf, dat u ende haer selven sal treffen, als sy’t niet eens en dencken, belovende haer selven ende u vrede. Vergel. Mich. 3.5, 6, 7. Sommige meynen, dat het daer op siet, dat de Propheten wel gewoon waren by nacht gesichten t’ontfangen van Godt, Genes. 46.2. Zach. 1.8. ende dat de valsche propheten haer des ydelick oock beroemende, geseyt souden worden in der nacht te vallen.

14 Verst. de valsche verleydige propheten, die ’tvolck door beloften van vrede in hare boos heyt stijfden.

15 Het Coninckrijcke der 10 stammen, het Israelitisch volck, ofte kercke, Synagoge. als bov. 2.1.

6

Mijn volck ¹⁶ is uytgeroeyt, om dat het sonder ¹⁷ kennisse is: dewijle ¹⁸ ghy de kennisse verworpen hebt, heb ick u oock verworpen, dat ghy my het Priester-ampt niet en sult bedienen; dewijle ghy de wet uwes Godts vergeten hebt, sal ick oock uwe kinderen ¹⁹ vergeten.

16 D. sal sekerlick worden uytgeroeyt. Hebr. mijn volck zijn, ofte, worden uytgeroeyt.

17 Als bov. vers 1. Vergel. Iesa. 5.13.

18 Aensprake aen de Afgodische Priesteren ende ander kerckelicke persoonen, die Godts woort den volcke behoorden reyn ende suyver te leeren. Siet Deut. 33.10. Mal. 2.7.

19 Gelijck Godts gedencken ten goede, sijn gunst ende segen beteeckent, alsoo beduyt hier sijn vergeten, sijne ongenade ende verlatinge, dat hy den mensche ongesegent laet henen gaen, ende allerley elende overgeeft.

7

²⁰ Gelijck sy meerder geworden zijn, alsoo hebben sy tegen my gesondicht: Ick sal haerlieder ²¹ eere in schande veranderen.

20 Ofte, nae hare vermeerderinge, ofte grootheyt. D. hoe sy meer in getal, menichte, eere ende grootheyt gewassen zijn ende toegenomen hebben: (zijnde een bysonder Coninckrijck geworden, ende hebbende een nieuw bysonder Priesterdom opgericht, waer op de volgende woorden schijnen te sien, voornemelick op het Priesterdom, (waer van in’t volgende vers) hoe sy ondanckbarer tegen my geworden zijn, ende grouwelicker gesondicht hebben. Vergel. de maniere van spreken met onder 11.2.

21 Conincklicke, ende Priesterlicke.

[fol. 108v]

8

²² Sy eten de ²³ sonde mijnes volcks, ende ²⁴ verlangen, een yeder met sijne ziele, nae hare ongerechticheyt.

22 De Priesters.

23 D. de sond-offeren. Siet Lev. 4. op vers 3. de sin is, Haer ooge-merck en is niet, dat het volck van de offerhanden, ende voorts van sonden ende der sonden verdiensten: item van den Messia ende ware gerechticheyt mochte worden onderwesen ende Gode behaechlick offeren, maer alleen, dat sy selfs slechs genoech mochten hebben om te eten, te teeren ende te smeeren.

24 Hebr. sy verheffen sijne ziele. D. een yder van hen verheft sijne ziele, D. verlangt met groote begeerte daer nae dat het volck veel moge sondigen, ende volgens vele sondofferen aenbrengen, op dat hy sich daer van moge mesten: hoe ’t volck meer sondicht, hoe’t hen liever is, wil de Propheet seggen. van de Hebr. maniere van spreken siet Psal. 24. op vers 4.

9

Daerom, ^{b 25} gelijck het volck, alsoo sal de ²⁶ Priester zijn: ende ick sal ²⁷ sijne wegen over hem besoecken, ende sijne handelingen hem vergelden.

b Iesa. 24.2.

25 D. dewijle d’een niet beter is als dander, so sal het den eenen oock gaen als den anderen, sy sullen in eene straffe worden ingewickelt. siet Ies. 24.2. Matt. 15.14.

26 Ofte, Regent, ofte, beyde t’samen, de gene die in kerkcke ende politye de voorneemste zijn. siet van het Hebr. woort Gen. 41. op vers 45.

27 Des Priesters wesen ende doen straffen. Siet Genes. 6. op vers 12. ende 21. op vers 1. ofte, sijne, D. eens yederen van hen.

10

^c Ende sy sullen eten, maer niet sat worden, sullen hoereren, maer niet ²⁸ uytbreken [in menichte]: want sy hebben ²⁹ nagelaten den HEERE in achtinge te nemen.

c Mich. 6.14.

28 D. niet vermenichvuldigt worden. siet van het Hebr. woort Genes. 28. op vers 14. ende 30.30. item Iob 1.10. met d’aenteeck.

29 Mits verlatende ende niet bewarende de wegen des Heeren, ende hem niet voor oogen hebbende.

11

Hoererye, ende wijn, ende most ³⁰ neemt het herte wech.

30 Hebr. sal nemen, D. een yeder van desen (Te weten, hoererye ende dronckenschap,) beneemt den mensche het verstant ende oordeel, ende maeckt hem dien volgens soo dul ende dwaes, dat hy doet als volcht. Siet Iesa. 28.7. Apoc. 17.2. ende Prov. 9. op vers 4.

12

Mijn volck vraecht sijn ³¹ hout, ende sijn ³² stock sal’t hem bekent maken: want ^d de ³³ geest der hoereryen verleydtse, datse ³⁴ van onder haren Godt wech hoereren.

31 D. houten Afgodt; om raet, ende hoe’t hem in’t toekomende gaen sal, ende die meynt hy, dat het hem sal konnen voorseggen.

32 Ofte, staf. D. sijn Afgodt, daerop hy sich, als op eenen staf verlaet. sommige verstaen hier door, het hout, daer den Afgodt Baal van gemaeckt is, (siet Deut. 28.36.) andere meenen, dat het siet op de maniere van waerseggen, door eenen stock ofte roede, item, van de gene, die op vogel-geschrey acht gaven, dragende eenen stock in de hant.

d Hos. 5.4.

33 D. de Duyvel, die een onreyne geest genoemt wort Zach. 13.2. Matt. 12.43. ofte, haren verkeerden sin, hare verdorvene genegentheyt tot geestelick ende lichamelick hoereren, waer toe hen de boose Geest ofte Duyvel aendrijft. alsoo ond. 5.4. Vergel. Rom. 1.24, 28, etc.

34 Ofte, van in plaetse hares Godts. D. alsoo, datse haer onder Godt, als haren Heer ende echten man, niet willende buygen, ofte, hem niet onderworpen zijn, den Afgoden in alle ongebondentheyt naloopen, ofte, alsoo datse in plaetse hares Godts vreemde Goden kiesen ende die aenhangen. Vergel. bov. 1.2. item Ezech. 23.5. met d’aenteeck. dese manieren van spreken zijn aenmerckelick, als uytdruckende den aert ende d’eygenschap der afgoderye.

13

Op de ³⁵ hoochten der ^e bergen offeren sy, ende op de ^f heuvelen roocken sy, onder een eycke, ende popelier, ^g ende ³⁶ ypenboom, om dat der selver schaduwe ³⁷ goet is: Daerom hoereren uwe dochteren, ende uwe ³⁸ bruyts bedrijven overspel.

35 Nae de wijse der heydenen. Siet Deut. 12.2. met d’aenteeck. aldaer.

e Iesa. 57.7.

f Ezech. 20.28.

g Iesa. 1.29.

36 Ofte, olmboom, And. lindeboom.

37 D. fijn, aengenaem, verheugende: ofte oock, eenige donckerheyt veroorsakende, die haer ter Afgoderye ende onkuyscheyt dienstich was. Vergel. Ies. 57.5, 7. Ier. 3.6. Ezech. 6.13. gelijck dan de geestelicke hoererye de lichamelicke nae haer treckt, door een rechtveerdich oordeel Godts. Siet Num. 25.1, 2, etc. Rom. 1.24. hier op siet het volgende woort, daerom.

38 Ofte, schoondochters.

14

³⁹ Ick en sal over uwe dochteren geene besoeckinge doen, om datse hoereren, ende over uwe bruyts, om datse overspel doen; want ⁴⁰ sy selfs scheyden sich af met de hoeren, ende offeren met de snoodtste hoeren: het volck dan, [dat] geen verstant en heeft, sal ⁴¹ omgekeert worden.

39 D. ick salse nu door straffen niet bedwingen, maer haer in dese grouwelen laten voortgaen, tot hare ende u lieder schande ende verderf, als sommige dit nemen: een teecken van Godts grootste ongenade. siet Psal. 89.32, 33, 34. ende 94.12, 13. ofte, ick en sal de jonge-dochters ende bruyts, ofte soons jonge wijven, soo seer (Vergel. ond. 6.6. Ierem. 7.22. item 1.Sam. 15.22.) ende swaerlick niet straffen, om dat de ouders ende mans met haer godtloos exempel de jonge dochters ende vrouwen sulcks leeren. And. en soud’ ick over uwe jonge dochteren, etc. ende dat sy haer, selven afscheyden etc. als of Godt seyde: Ick en kan sulcken volck niet ongestraft laten, dat sult ghy selfs moeten bekennen, het welcke met het besluyt deses verskens oock wel overeenkomt. Vergel. Ierem. 5.9, 29. ende 9.9. etc.

40 De ouders ende mannen scheyden sich by troupen af, ende gaen, onder decksel van Afgoderye, haer voegen by de snootste hoeren, om quansuys met die te offeren, ondertusschen grouwelicke ontucht bedrijvende, daerom het hen te doen is.

41 Ofte, verwerret, verstrickt, verbijstert, gegeesselt, gestraft, omgeworpen worden. het Hebr. woort wort alleenlick hier, ende Prov. 10.8, 10. gevonden, beteeckenende (als uyt de omstandicheyt deser drie plaetsen blijckt) eene bysondere soorte van straffen, oft in’t gemeyn, onderganck, ende verstooringe.

15

⁴² So ghy, ô Israël, wilt hoereren, dat [immers] Iuda niet schuldich en worde: en komet ghy doch niet te ⁴³ Gilgal, ende en gaet niet op nae ⁴⁴ Beth-Aven, ende en sweert ⁴⁵ niet, [so waerachtich als] de HEERE leeft.

42 Als of Godt, verdrietich ende walgich zijnde over Israel, (vergel. onder vers 17.) seyde: wil dan Israel verloren gaen ende sich niet laten raden, siet ghy doch toe, ô Iuda, dat ghy haer exempel niet na en volget. ’Tis een beklach over Israels hartneckicheyt, met eene seer beweechlicke vermaninge aen Iuda.

43 Siet Iosu. 5.9. ’Tschijnt dat hier grouwelicke Afgoderye aengestelt, ende bedreven is, om dat dese plaetse vermaert was van d’eerste besnijdenisse ende ’teerste Paeschen in Canaan, daerom Godt over de schandelicke verontreyniginge deser plaetse ten hoochsten is vertoornt geweest. siet ond. 9.15. ende 12.12. Amos 4.4. ende 5.5.

44 D. huys der nieticheyt, ydelheyt, boosheyt, ongerechticheyt, ofte, des Afgodts. Daer was wel eene plaetse nae by Bethel, genaemt Beth-Aven, Ios. 18.12, 13. maer hier wort, nae’t gemeen gevoelen, verstaen de plaetse, die eygentlick Bethel, genaemt was, D. Godtshuys. maer van Godt genoemt Beth-aven, ten opsien van’t gouden kalf, dat Ierobeam daer hadde opgericht, ende de afgoderye die aldaer bedreven wert. siet 1.Re. 12.29. ende onder 5.8. ende 10.5. Dese plaetse was oock te vooren seer vermaert van wegen Godts bysondere openbaringe aen den patriarch Iacob. Gen. 28.19 ende 35.6, 7, etc. beyde dese plaetsen waren nae by Iuda gelegen, so dat het niet sonder perijckel en was van te vervallen in gemeenschap der afgoderye, waer van de beginselen openbaer waren: daerom Godt Iuda hier seer ernstelick waerschouwt.

45 T.w. huychelsch, afgodisch, op sulcke wijse, als de Afgodische Israeliten doen, die mijnen naem met hare Afgoden vermengen, om de Afgoderye daer mede te bedecken, ende eenen schijn van ware Godtsdiensticheyt te geven: het welcke een grouwel was by Godt, die alleen oprechtelick als Godt wil ge-eert ende gedient zijn, nae sijn voorschrift. Vergel. bov. 2.15. met d’aenteeck. ende aengaende het woordeken, niet. Vergel. d’aenteeck. op het voorgaende vers ende Zephan. 1.5.

16

Want Israël is ⁴⁶ onbandich, als eene onbandige koe: ⁴⁷ Nu sal ⁴⁸ haer de HEERE weyden, als een ⁴⁹ lam inde ruymte.

46 Ofte, wederstrevich, gaende in’t wilde, niet willende geleyt zijn op rechte wegen, ende blijvende in goede weyde, maer onbedwongen, ongebonden, sonder jock, perck, ofte bestier door dick ende dun (alsmen seyt) henen loopen: daerom haer de Heere sal doen als volcht.

47 D. in korten tijt, al haest. siet ond. 10. op vers 3.

48 De Israeliten.

49 Gelijck een jonck ende dom lam, dat in de ruymte gaet, lichtelick verbijstert, hier ende daer in valt, ofte de wilde dieren in den mont loopt: alsoo sal ick dit volck, dat soo geerne ongebonden ende in’t ruyme henen loopt, inde ruymte voeren, dat is, uyt haer lant ende weyde wechvoeren, ende in alle vier winden verstroyen onder de heydenen. Sommige nemen’t alsoo, dat Godt Israel eerst wilde als een lam vet weyden, D. weeldich ende rijck maken, ende dan als uyt de weyde halen, om gevoert te worden ter slachtinge.

17

⁵⁰ Ephraim is ⁵¹ vergesellet met den ⁵² Afgoden, ⁵³ laet hem varen.

50 D. de 10 stammen, waer van Ephraim de voorneemste was, ende het Coninckrijcke hadde. Siet Psal. 78. op vers 9. alsoo ond. 5.3, 5, 9, 11, 13, 14, etc. die hier oock door Israel verstaen worden.

51 Dat is, soo vast gekoppelt aen d’Afgoden, als d’een met-geselle aen den anderen.

52 Siet van’t Hebr. woort. 2.Sam. 5. op vers 21.

53 Vergel. boven vers 15. met d’aenteeckeninge, ende Matt. 15.14.

18

Haerlieder ⁵⁴ suyperye is ⁵⁵ afvallich: sy en ⁵⁶ doen niet als hoereren; ⁵⁷ hare ⁵⁸ Schilden ⁵⁹ (’t is een schande!) beminnen ⁶⁰ [het woort] Geeft.

54 De dronckenschap, die sy by hare afgoderye ende onkuyscheyt plegen.

55 Dat is, sy worden in haer suypen ende swelgen niet dan te rebeller ende ongebondener in geestelicke ende lichamelicke hoererye. het een drijft ende stijft haer in’t ander. And. haren wijn, ofte dronckenschap, is afgaende, ofte, stinckende.dat is, hare afgodische droncken gelagen zijn vol stancks ende onreynicheyts, daer in sy haer als beesten omwentelen. Vergel. de maniere van spreken met Prov. 20.1.

56 Hebr. hoererende hoereren sy.

57 Dit, hare, staet in’t vrouwlick geslachte, siende (soo’t schijnt) op de onbandige koe. vers 16. ofte, de overspelige vrouwe, ofte, hoere, uyt cap. 3.1. ende 1.2, etc. alsoo in’t volgende vers men kan’t oock bequamelick duyden op Ephraim ofte Israel selfs, nae den aert van de Hebreeusche tale, ende alsoo oock vers 19.

58 Dat is. hare Schuts ende Scherm-heeren, hare Regenten, als Psal. 47.10. siet d’aenteeck aldaer.

59 ’Tis eene schandelicke sake voor de Regenten van Godts volck: met verfoeyinge gesproken.

60 Godt wil seggen, dat de Regenten dit woort geeft, dagelijcks gebruyckten ende in den mont hadden, onbeschaemdelick de lieden vermanende, (daer’t doch schandelick genoech is, d’aengebodene t’ontfangen) tot aenbrengen ofte geven van geschencken: Tis al, geeft, geeft, ofte, brengt aen. T.w. geschencken. ofte, als sommige, wijn om te suypen. Vergel. Mich. 7.3. Siet diergelijcke woorden, in materie van onversadelickheyt. Prov. 30.15. Ofte, aldus: Haerlieder wijn wijckt af: sy bedrijven hoererye; Geeft, hebben sy lief, hare beschermers zijn een schande.

19

Een ⁶¹ wint heeft ⁶² haer ⁶³ gebonden in sijne vleugelen, ende sy sullen beschaemt worden van wegen hare ⁶⁴ offerhanden.

61 Verst. door desen wint, de Assyriers, die snellick ende onverhindert, als een doorbrekende stormwint, de 10 stammen gevanckelick uyt haer lant souden wechvoeren: het welcke eerst door Tiglat-Pileser, ende daer na volkomelick geschiet is door Salmanasser. Siet 2.Reg. 15.29. ende 18.9, 10, 11, etc. ende vergel. ond. 13.15. Psal. 55.9. Ier. 4.11, 12. ende 51.1, etc. Godt wort oock geseyt te varen op de vleugelen des wints 2.Sam. 22.11. Psal. 104.3.

62 T.w. dese koe, ofte hoere, ofte overspelige vrouwe, ofte Israel ofte Ephraim.

63 D. sal haer sekerlick vinden, ende lichtelick wech-voeren, prophetischer wijse gesproken.

64 Verst. de Afgodische ende hoerische offerhanden, als boven vermelt.