Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het ij. Capittel.

1 Den Apostel om te toonen de grootte der weldaet, die ons Godt doet in onse weder-oprechtinge, verhaelt den elendighen staet, uyt welcken wy verlost zijn. 4 ende verklaert dat hy uyt enckele genade, doe wy doodt waren in onse sonden, ons leven-

[fol. 109v]

digh heeft gemaeckt met Christo. ende in den hemel met hem geset. 8 Dat wy dan saligh zijn geworden door ’t geloove, niet uyt de wercken. 10 maer dat ons Godt in Christo tot goede wercken heeft geschapen. 11 Betuyght voorder dat de Heydenen buyten het verbondt Godts waren, ende sonder hope van saligheyt. 13 maer nu in Christo, die den scheydt-muer wech genomen heeft ende de Wet der insettingen, mede-genooten deser genade waren geworden. 17 Waerom beyde Heydenen ende Ioden, door het Euangelium worden geroepen, ende door eenen Geest toeganck hebben tot Godt. 19 Waer door hy besluyt dat sy dan te samen ghebouwt zijn op het fondament der Propheten ende der Apostelen, wiens hoeck-steen is Christus. 21 ende dat tot eenen tempel ende woonstede Godts.

1

^a ENde u ¹ [heeft hy mede levendich gemaeckt] daer ghy ² doodt waert door de misdaden ende de sonden,

a Rom. 5.6. Colos. 2.13.

1 Dese woorden met andere letteren gedruckt, worden om der klaerheydt wille, uyt het vijfde volgende vers hier verhaelt, al waer de verklaringe te sien is.

2 D. niet alleen de tijdtlicke ende eeuwighe doodt onderworpen: maer oock sonder eenich leven ende beweginge in geestelicke saecken, gelijck dit woordt doot zijn oock elders wort genomen. Rom. 6.13. Ephes. 5.14. Col. 2.13. 1.Timoth. cap. 5. vers 6.

2

^b In welcke ghy ³ eertijts gewandelt hebt, ⁴ na de eeuwe deser werelt, ⁵ na den ^c Oversten ⁶ der macht des luchts, des geests ⁷ die nu werckt in ⁸ de kinderen der ongehoorsaemheyt.

b 1.Cor. 6.11. Coloss. 3.7. Tit. 3.3.

3 Namel. voor uwe bekeeringe tot het gheloove in Christum.

4 Dat is, na de gemeyne wijse van leven der wereltsche menschen.

5 D. nae den wille ende ingevinge des Oversten.

c Ioan. 12.31. ende 14.30. ende 16.11. Ephes. 6.12.

6 D. des Satans, gelijck terstont verclaert wort, die so genaemt wort, om dat hy een geestelick wesen heeft, ende noch groote macht in’t bewegen der lucht heeft behouden, als uyt de Historie van Iob blijckt, ende die uyt de lucht den geloovigen noch geduerigen strijt aen doet. Ephe. 6.12. 1.Petr. 5.8.

7 D. door sijne werckingen ende ingevingen leyt waer hy wil. Het woordeken nu, doet hy daer by om dat de Satan dese sijne werckinge ende heerschappye, die hy over haer alle te voren gebruyckt hadde, nu inde geloovige hadde verloren, hoewel hy haer noch bestreedt, maer sijne macht alleen in de ongeloovige hadde behouden. 2.Corinth. 4. versen 3, 4. 2.Thess. 2. versen 9, 10.

8 De ongeloovige menschen, die den Euangelio ongehoorsaem zijn. Ephes. 5.6. Coloss. 3.6. worden oock anders kinderen Belials genaemt. Siet Deut. 13.13.

3

Onder de welcke oock ⁹ wy alle eertijts verkeert hebben in de begeerlickheden ¹⁰ onses vleeschs, doende ¹¹ den wille des vleeschs ende ¹² der gedachten: ende wy waren ¹³ van natuere ¹⁴ kinderen des toorns, gelijck oock ¹⁵ de andere.

9 Namel. die uyt de Ioden tot Christum bekeert zijn: het welck hy daer by doet om te bewijsen dat hare bekeeringe, soo wel als der Heydenen, uyt enckele genade was geschiet.

10 D. onser verdorvene natuere, gelijck dese wijse van spreken doorgaens voorkomt, welcke Paulus verklaert Rom. 8. versen 7, 8, etc.

11 Gr. de willen, dat is, lusten ende genegentheden des vleeschs.

12 Het Griecksch woort dianoia, beteeckent het verstant, ofte het redelick deel van de ziele des menschen, het welck voor sijne bekeeringe den mensche oock niet dan tot ydelheydt ende wereltsche dingen en drijft. Siet Rom. 1.22. ende 8.7. Coloss. 2.18.

13 Ofte, door de natuere, dat is, van onse geboorte ofte moeders lijve aen, gelijck dit woordt natuere oock genomen wordt Galat. 2.15. ende elders. Siet Iob 14.4. Psal. 51.7. Ioan. 3.6. Rom. 5. versen 12, 13, 14.

14 D. den toorne Godts van wegen onse aengeborene sonde onderworpen. Siet Rom. 1.18. ende 9.22.

15 Namel. de Heydenen. Siet Rom. 3.9, etc.

4

Maer Godt ¹⁶ die rijck is in barmherticheyt, ¹⁷ door sijne groote liefde daer mede hy ons lief gehadt heeft,

16 D. overvloedich.

17 Ofte, om, van wegen.

5

Oock doe wy ¹⁸ doodt waren door de misdaden, ^d heeft [ons] ¹⁹ levendigh gemaeckt ²⁰ met Christo: (^e uyt genade zijt ghy saligh geworden.)

18 Siet de aenteeckeninge op vers 1.

d Rom. 6.8. ende 8.11. Col. 3. versen 1, 3.

19 D. uyt den doodt der sonde verlost, door onse rechtveerdighmakinge ende wedergeboorte, gelijck terstont hier nae verklaert wort.

20 Want als Christus, die om onser sonden wille gestorven was, is opgeweckt, soo heeft hy metter daedt betoont, dat hy de schult onser sonde, ende het lichaem onser sonden, hadde te niete gedaen: het welck hy eerst voor ons, ende daer nae oock in ons heeft volbracht uyt kracht sijnes doots ende sijner opstandinge. Rom. 4.25. ende 6.6, 7, 8. als hy ons het geloove heeft geschoncken, door ’t geloove heeft gerechtveerdight, ende door sijnen Geest heeft vernieuwt ende geheylight. Siet 1.Cor. 1.30.

e Actor. 15.11. Tit. 3.5.

6

Ende heeft [ons] mede opgeweckt, ende heeft [ons] mede geset in den hemel ²¹ in Christo Iesu.

21 N. als ons’ hooft, in welcken wy dese weldaden alreede besitten, ende wy oock in hope besitten. Rom. 8. vers 24. ende der selver sullen sekerlick deelachtigh worden te sijner tijdt. Siet Rom. 8.11. 1.Cor. 15.20. Phil. 3.21. Coloss. 3. versen 1, 2, etc.

7

Op dat hy ²² soude betoonen ²³ inde toecomende eeuwen den uytnemenden rijckdom sijner genade, door de goedertierenheyt over ons in Christo Iesu.

22 Het Griecx woort beteeckent soo veel als een exempel ofte klaer bewijs voor-stellen, want Godt heeft in dien tijdt dit exempel sijner barmherticheydt aen Heydenen ende Ioden bewesen, op dat oock wy, hare naekomelingen, dit verstaende tot de selve genade onsen toe-vlucht nemen souden. 1.Timot. 1.16.

23 Namel. den menschen van de toekomende eeuwen ofte tijden.

8

Want ²⁴ uyt genade zijt ghy ²⁵ saligh geworden ²⁶ door het geloove: ende ²⁷ dat niet uyt u: ^f het is Godts gave.

24 Ofte, door de genade. Namel. Godts in Christo, gelijck in het voorgaende vers is verklaert.

25 D. van de sonde, ende straffe der sonde verlost, ende tot erfgenamen der eeuwige salicheydt gestelt.

26 Namel. waer door dese genade Godts in Christo van ons wordt aengenomen, ende ons toege-eygent. Ioan. 1.12. Rom. 3.24, 25.

27 Namel. dat en is niet uyt u, dat ghy gelooft. Want anders soude den Apostel een dinck tweemael seggen; ende niet alleen de salicheydt selve, maer oock het geloove is een gave Godts. Siet Philip. 1.29. 2.Timoth. 1.9, etc.

f Mat. 16.17. Ephes. 1.19.

9

²⁸ Niet uyt de wercken: ^g op dat niemandt en roeme.

28 Namel. noch in het geheel, noch ten deele. Siet Rom. 4. versen 4, 5. ende 11.6. gelijck oock de volgende woorden uytwijsen.

g Rom. 3.27. 1.Corinth. 1.29.

10

Want ²⁹ wy zijn sijn maecksel, ^h geschapen in Christo Iesu tot goede wercken, welcke ³⁰ Godt voorbereydt heeft, op dat wy in deselve souden wandelen.

29 Den Apostel en spreeckt hier niet van de eerste scheppinge, maer van de vernieuwinge ende weder-geboorte, die in Godts woordt een tweede ofte nieuwe scheppinge wort genaemt. Siet 2.Corinth. 5.17.

h 2.Cor. 5.17. Ephes. 1.4. ende 4.24. Tit. 2.14.

30 Ofte, Godt te voren heeft bereydt. Namel. in sijnen eeuwigen raedt, ofte oock door sijnen Geest in ons. Siet Hebr. 8.10, etc.

11

Daerom gedenckt dat ghy die eertijts Heydenen waert ³¹ in het vleesch, ende die ³² Voor-huyt genaemt wiert van de gene die genaemt zijn ³³ Besnijdenisse in het vleesch, die met handen geschiet:

31 Sommige verstaen dit van de onbesnedenheydt der Heydenen: doch soodanige waren sy oock nu tot Christum bebekeert zijnde, ende de naem voor-huyt, die volght, geeft dit genoech te kennen. Soo wordt dan het woort vleesch bequamelicker ghenomen voor de verdorventheydt der natuere, waer in sy voor hare bekeeringe waren, gelijck Ioan. 3.6. Rom. 8.5, etc.

32 D. onbesneden, ende dat by verachtinge. Siet 1.Sam. 17.26. Ezech. 44.7.

33 D. van de Ioden die besneden waren, het welck een teecken was van Godts Verbont met haer. Genes. 17.11.

12

Dat ghy in dien tijdt waert ³⁴ sonder Christo, vervremt van ³⁵ het burgerschap Israëls, ende vremdelingen ⁱ van ³⁶ de verbonden der beloften, ³⁷ geen hope hebbende, ende ³⁸ sonder Godt inde werelt.

34 D. sonder te hebben gemeynschap met Christo die komen soude, buyten welcken geen saligheydt en was. Ioan. 14.6. Act. 4.12. De Israëliten dan die het Coninckrijcke Israëls verwachteden, hadden gemeynschap met Christo, die belooft was. Siet Ioan. 8. vers 56. Actor. 13. versen 26, 32. ende 15.11. ende 26.6, 7. Hebr. 11.26, etc.

35 D. de Gemeynte Godts, die in het burgerschap Israels was begrepen.

i Rom. 9.4.

36 D. van de geestelicke beloften die Godt in sijn Verbont met den Israeliten opgherecht, ghedaen ende dickmael vernieuwt hadde: waerom hy het verbonden in het getal van vele noemt.

37 N. gheen ware hope van de vergevinge der sonden, ende der eeuwighe salicheyt.

38 D. sonder de rechte kennisse ende dienst des waren Godts. Want al is’t datse vele Goden ende Godtsdiensten hadden, die waren nochtans van haer verdicht ende versiert. Siet Rom. 1.21, etc. al was het dat eenige Godt als Schepper kenden, nochtans dewijle sy den Sone niet en kenden noch eerden, soo en hadden sy oock den Vader niet. Ioan. 5.23.

13

Maer nu in Christo Iesu, ghy die eertijts ³⁹ verre waert, zijt na by geworden door ⁴⁰ het bloedt Christi.

39 N. van dese weldaden ende voordeelen, daer van in het voorgaende cap. is gesproken. Ende siet hier de Apostel op de plaetse Iesai. 49.1. Siet Act. 2.39.

40 D. door de doodt ende bloedige offerande Christi, waer door dit onderscheyt der volcken is wechgenomen.

14

^k Want hy is ⁴¹ onse vrede, die ⁴² dese beyde een gemaeckt heeft, ende den middel-muyr ⁴³ des afscheytsels gebroken hebbende,

k Iesai. 9.5. Mich. 5.5. Ioan. 16.33. Actor. 10.39. Rom. 5.1. Coloss. 1.20.

41 D. autheur ende oorsaecke van onsen vrede, so tusschen Godt ende de menschen, als tusschen de menschen selve, namelick Ioden ende Heydenen.

42 Namel. Ioden ende Heydenen.

43 Ofte, des tuyns: Namel. die de Ioden van de Heydenen scheydde, ende afschuttede, ghelijck een muer twee huysen ofte plaetsen pleecht van den anderen te scheyden. Waer door de Wet der Ceremonien verstaen wort, die dit onderscheyt tusschen Ioden ende Heydenen maeckte. Ende schijnt hier Paulus oock te sien op het scheuren van het voorhanghsel des Tempels, dat scheurde doe Christus leedt. Matth. 27.51. Luc. 23.45.

15

Heeft hy ⁴⁴ de vyandtschap, ⁴⁵ in sijn vleesch te niete gemaeckt, [namelijck] ⁴⁶ de Wet der geboden in insettingen [bestaende:] op dat hy ⁴⁷ die twee soude ⁴⁸ in hem selven tot ⁴⁹ eenen nieuwen mensche scheppen, ⁵⁰ vrede makende:

44 N. tusschen Ioden ende Heydenen, gelijck uyt het volgende blijckt, rijsende uyt de verscheydenheyt van Religie.

45 D. in sijn lichaem, ofte menschelicke natuere, aen het kruyce geoffert. Ioan. 1.14. 1.Petr. 4.1. Een gelijckenisse van slacht-offeren, welcker vleesch op den altaer verbrant wiert.

46 Namel. waer door de Ceremonien waren ingeset, ende tot den tijdt der verbeteringe gegeven. Hebr. 9.10.

47 Namel. volckeren. dat is, de uytverkorene uyt beyde dese volckeren. Rom. 9.24. ende 11.7.

48 Dit seght den Apostel, om dat wy met Christo selve moeten vereenight zijn door het geloove, eer wy uyt Ioden ende Heydenen tot een lichaem konnen worden.

49 D. door den Heyligen Geest ende kracht der weder-geboorte vernieuwt. Ende spreeckt hier de Apostel van alle geloovige als van een mensche, om dat sy alle onder Christo het hooft, als leden van een geestelick lichaem, gelijck tot eenen vernieuwden mensche worden gestelt.

50 D. vereeninge ende gemeynschap, nae dat de oorsaecke ende het middel der tweespalt is wech-genomen.

16

Ende [op dat] hy ⁵¹ die beyde met Godt soude ⁵² in een lichaem versoenen door het cruyce, ⁵³ de vyandschap aen ⁵⁴ het selve ⁵⁵ gedoodt hebbende.

51 Dit seght den Apostel om dat door Christi cruyce niet alleen Ioden ende Heydenen tot een zijn gebracht, maer oock te samen met Godt versoent.

52 D. in een selve Gemeynte, die Christi geestelick lichaem is. Sommige verstaen hier door het lichaem Christi selve, het welck hy vers 15. sijn vleesch genoemt heeft.

53 Namel. soo wel tusschen Godt ende ons om der sonde wille, als oock tusschen Ioden ende Heydenen. Want van beyde dese versoeningen heeft hy hier voren gesproken.

54 Namel. cruyce.

55 D. geheelick wechgenomen hebbende door sijn doodt. Want door een offerande heeft hy in der eeuwigheydt geheylight die geheylight worden. Hebr. 10.14.

17

^l Ende ⁵⁶ comende heeft hy door het Euangelium ⁵⁷ vrede vercondight u die verre waert, ende dien die na by waren.

l Iesai. 57.19. Ephes. 3.12.

56 Namel. soo door hem selven in de dagen sijnes vleeschs onder de Ioden, als een dienaer der Besnijdenisse, als nae sijn hemelvaert door sijne Apostelen aen allen sonder onderscheyt: door welcke ende met welcke Apostelen hy krachtigh is geweest tot bekeeringe van alle, soo wel van Heydenen als van Ioden. Marc. 16.20. Ioan. 10.16. 2.Cor. 13.3, etc.

57 N. tusschen Godt ende de menschen, ende volgens oock der menschen onder malkanderen. Luc. 2.14. Rom. 10.15. 2.Corinth. 5.19, etc.

18

^m Want ⁵⁸ door hem hebben wy beyde den toeganck door ⁵⁹ eenen Geest tot den Vader.

m Ioan. 10.9. ende 14.6. Rom. 5.2. Ephes. 3.12. Hebr. 10.19.

58 Namel. Christum door het geloove aengenomen. Rom. 5.2.

59 Namel. der aenneminge tot kinderen. Rom. 8.15. die oock dit gantsche lichaem sijn leven ende beweginge geeft.

19

So en zijt ⁶⁰ ghy dan ⁶¹ niet meer vremdelingen ende bywooners, maer ⁶² mede-burgers der heyligen, ende ^{n 63} huys-genooten Godts:

60 Namel. Heydenen die in Christum gelooft.

61 Namel. gelijck eertijdts. Siet versen 11, 12.

62 Namel. van dit geestelick Ierusalem. Galat. 4.26.

n Galat. 6.10.

63 Want Godts Gemeynte wordt doorgaens Godts huys ende tempel genaemt. Siet 2.Corinth. 6.16. 1.Timoth. 3.15. Hebr. 3.2, etc. Soo staen sy dan onder een hooft ende sorge, ende hebben elck haren dienst ende deel in dit huys.

20

^o Gebouwt ^p op ⁶⁴ het fondament der Apostelen ende Propheten, ^{q 65} waer

o 1.Cor. 3. versen 9, 10.

p Iesai. 28.16. Mat. 16.18. 1.Corinth. 3.10. Apoc. 21.14.

64 D. de leere der Apostelen ende der Propheten, soo des Ouden als des Nieuwen Testaments, gelijck daerom de namen der 12 Apostelen op de 12 fondamenten des hemelschen Ierusalems worden gestelt. Apoc. 21.14.

q 1.Petr. 2.4.

65 Want de leere der Propheten ende Apostelen en wijst ons in saken der salicheydt tot niemant, op welcken wy steunen mogen, dan op Iesum Christum, op sijne voldoeninge, ende verdienste. 1.Corinth. 1.30. ende 2.2.

[fol. 110r]

van Iesus Christus is ⁶⁶ den uytersten hoeck-steen:

66 Ofte, zijnde Iesus Christus selve den, etc. N. waer op ’t geheel gebouw steunt met de mueren ende steenen des selven, dat is, alle ware geloovige uyt Ioden ende Heydenen by een vergadert worden, ende door eenen Geest aen een kleven, gelijck volgt. Siet oock 1.Petr. 2. vers 4. Dat nu desen uytersten hoecksteen oock het eenigh fondament is van dit geheel gebouw, blijckt uyt Ies. 28.16. 1.Corint. 3. versen 10, 11.

21

^r Op welcken het geheel gebouw bequamelijck t’samen-gevoeght zijnde, opwast ^s tot eenen heyligen ⁶⁷ tempel in den Heere.

r Ephes. 4.16.

s 1.Cor. 6.19. 2.Cor. 6.16.

67 Namel. waer in de Heere met sijne genade woont, ende derhalven daer in hy wil ge-eert ende gedient zijn, gelijck een huysvader in sijn huys.

22

⁶⁸ Op welcken oock ⁶⁹ ghy mede-gebouwt wort tot een woonstede Godts ⁷⁰ in den Geest.

68 Namelick, uytersten hoeck-steen Christo.

69 Namel. die uyt de Heydenen nae sijn voornemen zijt geroepen, ende volgens dien oock in hem gelooft.

70 Ofte, door den Geest.