Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het ij. Capittel.

Godt rust op den sevenden dagh, versen 1, 2. Zegent ende heylight dien, 3. Verordent natuyrlicke middelen tot vruchtbaerheyt des aerdtrijcks, 5. Naerder verhael van de scheppinge des menschen na lichaem ende ziele, 7. Godt stelt den mensche in’t Paradijs, 8. ’t welcke beschreven wort, met de rivieren van dien, 9. Verbodt, nopende den boom der kennisse des goets ende quaets, 17. Adam geeft den gedierten hare namen, 19. Breeder verhael van de Scheppinge der vrouwe, 21. die van Adam gekent, ende met sonderlingh genoegen aengenomen wort, 23 De echte-staet, 24. Naecktheyt der menschen, 25.

1

ALso zijn volbracht de ¹ Hemel ende de Aerde, ende ² al haer heyr.

1 D. de Lucht, de Hemel, de Sonne, Mane, ende Sterren, midtsgaders de derde Hemel met sijne inwoonderen, de heylighe Engelen, ghelijck sy oock ghenaemt worden het Heyr des Hemels, 1.Reg. 22.19. vergelijckt boven 1.1.

2 De schepselen in Hemel ende Aerde begrepen, worden een Heyr genaemt, niet alleen om hare groote menighte ende verscheydenheyt, welgestelde order, ende sonderlinghen cieraet; maer oock om datse van Godt als haren Oversten worden onderhouden, ende geregeert, ende hem steedts ten dienste moeten staen. Alsoo Psalm 103.21. Iesa. 45.12.

2

^a Als nu Godt op den sevensten dagh volbracht hadde sijn werck, dat hy gemaeckt hadde, ³ heeft hy gerust op den sevensten dag van al sijn werck, dat hy gemaeckt hadde.

a Exod. 20.11. ende 31.17. Deuter. 5.14. Hebr. 4.4.

3 Dit is menschelicker wijse van Godt gesproken; want daer wordt geseydt dat hy rustede, niet om dat hy moede was van wercken, maer om dat hy opgehouden heeft eenighe nieuwe soorten van dingen te scheppen; hoewel hy noch altijt werckt in’t onderhouden ende regeeren der selver, Ies. 40.28. Ioan. 5.17.

3

Ende Godt ⁴ heeft den sevenden dagh gezegent, ende dien geheyligt, om dat hy op den selven gerust heeft van al sijn werck, ’t welck Godt geschapen hadde, ⁵ om te volmaken.

4 D. Godt heeft hem verheven boven de andere dagen, ende weerdiger gemaeckt dan deselve. Vergel. het woort zegenen, met Gen. 24.31. De weerdigheyt is in’t gebruyck, ’t welcke door het volgende woort heyligen, te kennen gegeven wort, beteeckenende yet dat gemeyn is, tot een heyligh gebruyck afsonderen. Alsoo Exod. 13.2. Levit. 8.10. Num. 7.1. 1.Reg. 8.64, etc.

5 D. om tot alsulcke gebruycken ende eynden, als met Godes wijsheyt over een komen, na eens yegelicken aerdt op het cierlickst ende bequaemste te schicken, soo als sy nu zijn. Anders, scheppende gemaeckt hadde.

4

Dit zijn ⁶ de gheboorten des Hemels ende der Aerde, als sy geschapen werden: ten dage als ⁷ de HEERE Godt de Aerde ende den Hemel maeckte;

6 D. oorsprongen, ofte beginselen. Vergel. Psalm 90.2. met de aenteeckeninge.

7 Na de voleyndinge van ’t werck der scheppinge, wort hier aldereerst Gode de Naem van IEHOVAH gegeven, beteeckenende den selfstandigen, self wesenden, van hemselven zijnde van eeuwigheydt tot eeuwigheyt, ende den oorspronck ofte oorsake van het wesen aller dingen; daerom oock desen naem den waren Godt alleen toekomt. Onthoud dit eens voor al; Waer ghy voortaen het woordt HEERE met groote letteren geschreven vind, dat aldaer in’t Hebr. het woort IEHOVAH, ofte korter, IAH, staet.

[fol. 2r\Paradijs.]

5

Ende allen struyck des velts, ⁸ eer hy in der aerde was, ende alle ’t kruyt des velts, ⁸ eer het uyt sproot: ⁹ want de HEERE Godt en hadde niet doen regenen op der aerde, ende daer en was geen mensche gheweest om den aerdtbodem te bouwen.

8 .8. T.w. voor hare scheppinge, doe sy noch niet en waren.

8 .8. T.w. voor hare scheppinge, doe sy noch niet en waren.

9 De sin is, Dat Godt de planten, als kruyden, struycken, boomen, uyt de aerde in de scheppinge des derden daegs hadde doen voort komen, alleen door sijn almogende woort, sonder eenige middelen ofte van den reghen der lucht, ofte van den arbeyt der menschen, die doe noch niet en waren.

6

¹⁰ Maer ¹¹ een damp was op gegaen uyt der aerde: ende bevochtighde ¹² den gantschen aerdtbodem.

10 T.w. nu ofte daer na: want Moses verhaelt nu hier ’t gewoonelick middel van Godt in de nature ingestelt, om kruyden, struycken, en de boomen uyter aerde voort te brengen, N. den damp, die den reghen veroorsaeckt, ende het aertrijck bevochtigt.

11 Dewelcke door de hitte der Sonne uyt het water ende de aerde opgetrocken zijnde, stijght tot in de middel-lucht, alwaer hy door der selver koude in wolcken verandert, ende daer nae wederom ontsluyt, ende wordt regen; waer mede het aerdtrijck dan bevochtight wordt.

12 Hebr. ’t gantsche aengesicht des aerdtbodems.

7

Ende de HEERE Godt hadde den mensche ¹³ gheformeert ¹⁴ uyt ^b het stof der aerden, ¹⁵ ende in sijne neusgaten geblasen den adem des levens; alsoo wert de mensche ^c tot eene ¹⁶ levendige ziele.

13 Ofte, gebeeldt, ofte ghefatsoeneert, T.w. ghelijck een potbacker uyt leem wat formeert: als Ies. 45.9. Rom. 9. versen 20, 21. verstaet dit ten aensien van ’smenschen lichaem.

14 Hebr. stof uyt het aerdtrijck.

b 1.Cor. 15.47.

15 Dit is menschelicker wijse van God gesproken, ende wijst ons aen dat de ziele des menschen niet en is gheschapen uyt eenighe voorgaende materie, ghelijck de zielen der beesten, Genes. 1.20, 21, 24. maer uyt niet, door Godes Gheest, ende van buyten den mensche ingestort.

c 1.Cor. 15.45.

16 D. tot een schepsel, dat met leven begaeft is, bestaende uyt een lichaem, ende eene redelicke, onsterffelicke ziele, makende t’samen den mensche.

8

Oock hadde de HEERE Godt eenen ¹⁷ Hof ¹⁸ geplant in ¹⁹ Eden, ²⁰ tegen’t Oosten; ende hy stelde aldaer den mensche, dien hy geformeert hadde.

17 T.w. Het Paradijs oft Lusthof, dat Godt den mensche tot eene wooninge verordent hadde.

18 T.w. op den derden dagh der scheppinge, eer de mensche geschapen was.

19 Eden is de naem van een landtschap in Thelassar het opper-deel in Chaldea, als te sien is 2.Reg. 19. vers 12. ende het is onderscheyden van een ander Eden, gheleghen by Damascus in Syria, daer van te sien is Amos 1.5. het Hebr. woordt Eden, beteeckent wellust, geneuchte, vermakinge. Dit landt wort alsoo genaemt om dat het een schoon, lustigh, edel landt was, gelijck sulcks te sien is uyt het navolgende vers deses Capittels: als oock uyt Iesai. 51.3. Ezech. 28.13. ende 31.16, 18.

20 Hebr. van Oosten, ofte, uyt Oosten, D. in’t oost-eynde van Eden, ofte oostwaert van de plaetse daer Moses was, dit schrijvende.

9

Ende de HEERE Godt hadde alle geboomte uyt het aerdtrijck doen spruyten, begeerlick voor het gesichte, ende ²¹ goet ter spijse: ende ^d den Boom ²² des Levens in het midden van den Hof: ende den ²³ Boom der kennisse des goets ende des quaets.

21 Verstaet dit van de vruchten der boomen.

d Apoc. 2.7.

22 D. een teecken des levens, beteeckenende dat de mensche het leven van Godt ontfangen hadde, ende behouden soude, soo hy in sijne gehoorsaemheyt volherdde, tot dattet Gode believen soude, hem in sijne hemelsche onsterffelickheyt op te nemen.

23 Alsoo ghenaemt om dat de mensche door het eten van dien, ondervinden soude (ofte ondervonden heeft) wat goedt hy daer door verliesen, ende in wat quaedt hy vervallen soude.

10

Ende ²⁴ eene Riviere was voortgaende ²⁵ uyt Eden, om desen hof te bewateren, ende wert van daer verdeelt, ende wert ²⁶ tot vier hoofden.

24 Eeniger gevoelen is, dat dit te verstaen zy van de riviere Euphrates, dewelcke voort spruyt uyt het geberghte van groot Armenia, ende sich daer nae met de riviere Hiddekel ofte Tigris vermenght, waer uyt voorts de twee andere rivieren (Pison ende Gihon) sich verdeelen, etc. doch de eygentlicke gelegentheydt deser rivieren is nu onseker, ende wordt daer van verscheydentlick by de Geleerden gevoelt.

25 Siet bov. de aenteeckeninge op vers 8. Sy was vloeijende door Eden, tot, in, ende door den hof in het landt Eden gelegen.

26 D. hooft-stroomen, hooft-rivieren, hooft-wateren. Het woort hoofden, beteeckent hier beginselen van dese vier rivieren.

11

De naem der eerster [riviere] is ²⁷ Pison: dese is ’t die het gantsche lant van ²⁸ Havila ²⁹ omloopt, daer het goudt is:

27 Hebr. Pischon. Dese naem en wordt nergens anders in de H. Schrift gevonden als hier. Is een arm der riviere Euphrates, vallende, na veler gevoelen, onder Apamea, in de Tigris, ende van daer in de Persische zee, dragende by de inwoonderen den name van Pasitigris, of Pisotigris.

28 Hebr. Chavilah. Dit is de naem van een landtschap, anders (na de meyninge van sommighe Geleerde) genoemt Susiane, van de hooftstadt Susan, waer van te sien is Esth. c. 1. vers 2. Dan. 8.2. siet oock van een ander Havila, Genes. 25.18. 1.Sam. 15.7.

29 Hebr. is omloopende.

12

Ende het goudt deses landts is goet: daer is [oock] ³⁰ Bedola, ende de steen ³¹ Sardonix.

30 Dit is na sommiger oordeel, de naem eens booms: Andere meynen dat het zy de naem van een edel gesteente. Num. 11.7. wort de verwe van het Manna vergeleecken met de verwe van Bedola.

31 Hebr. Schoham, de naem van een edel gesteente, waer van verscheyden ghevoelen is. Dese naem wordt oock gevonden Exod. 25.7. ende 28.9. Ezech. 28.13. etc.

13

Ende de naem der tweeder riviere is ³² Gihon: dese is ’t die het gantsche landt ³³ Cus omloopt.

32 Heb. Gichon, die by de inwoonderen des landts (soo eenige schrijven) genoemt wordt Nahar-sares.

33 Dit woort begrijpt wel in’t gemeyn Moorenlant, Arabien, ende de geheele landtstreke tegen Middagh; maer hier in’t bysonder woest-Arabien, ’t welcke aen Chaldeen paelt.

14

Ende de naem der derder riviere is ³⁴ Hiddekel; dese is gaende nae het Oosten van ³⁵ Assur: ende de vierde riviere is ³⁶ Phrath.

34 Hebr. Chiddekel, dit is eygentlick de riviere Tigris, Dan. 10.4. hebbende als noch den naem Diglats ofte Tiglats, soo eenige schrijven, maer het is hier een arm van Euphrates, vloeijende in de riviere Tigris, ende daerom oock Tigris genoemt.

35 Hebr. Aschschur: Dit is Assyria, Assur ghenoemt van Assur den sone van Sem, Genes. 10.22.

36 Verstaet den voornaemsten arm van de riviere Euphrates, dewelcke om dat hy seer groot is, den naem van de gheheele riviere voert: siet van dese riviere, ond. 15.18. Deut. 1.7. Ier. 13.4.

15

So nam de HEERE Godt den mensche, ende settede hem in den hof Eden, om dien te bouwen, ende dien te bewaren.

16

Ende de HEERE Godt ³⁷ gheboodt ³⁸ den mensche, seggende: Van allen [kolom] boom deses hofs ³⁹ sult ghy vryelick eten:

37 Hebr. geboodt aen, of, over den mensche.

38 T.w. beyde den man ende het wijf, siet Genes. 3.1, 3.

39 Hebr. etende sult ghy eten. Dese maniere van spreken, in dewelcke een woordt aldus verdubbeldt wordt, is seer dickwils in de H. Schrifture, ende dient hier toe, om het gene verhaelt wordt nae den eysch der materie een bysonder ghewicht, ofte naerdere verklaringhe ofte opmerckinge te geven, also in het volghende vers item, cap. 3. versen 4, 16. ende 17.13. ende 18. vers 18. Ios. 24.10. Ierem. 23.17, etc.

17

Maer van den boom der kennisse des goets ende des quaets, daer van en sult ghy niet eten: want ten daghe, als ghy daer van eet, sult ghy ⁴⁰ den doodt sterven.

40 Hebr. Stervende sterven. Verstaet hier mede dryderley doot. 1. de lichamelicke met alle hare voorgaende elenden. 2. de geestelicke doodt der ziele. 3. de eeuwige doodt, die te gelijcke is lichamelick ende geestelick.

18

Oock hadde de HEERE Godt gesproken: Het en is niet goet dat de mensche alleen zy; ick sal hem eene hulpe maken [die] ⁴¹ als tegen hem over zy.

41 Of, voor hem, D. die altijdt zy gelijck in sijne teghenwoordigheydt, hem wel gelijckende, ende bereydt tot sijne hulpe ende dienst. alsoo ond. vers 20.

19

Want als de HEERE Godt, uyt der aerden alle ’t gedierte des veldts, ende al het gevogelte des hemels ghemaeckt hadde, soo ⁴² bracht hy’se ⁴³ tot Adam, om te sien, hoe hy’se noemen soude: ende soo als Adam alle ⁴⁴ levendighe ziele noemen soude, ⁴⁵ dat soude sijn naem zijn.

42 Ofte, dedese komen.

43 Anders, tot den mensche, ende so in’t volgende.

44 Siet bov. 1.20.

45 Ofte, dat wert, of, is sijn naem.

20

Soo hadde Adam genoemt de namen van al het vee, ende van het ghevogelte des hemels, ende van al het gedierte des veldts: maer ⁴⁶ voor den mensche en vondt hy geene hulpe [die] als tegen hem over ware.

46 D. voor hemselven.

21

Doe dede de HEERE Godt eenen diepen slaep op Adam vallen, ende hy sliep: ende hy nam eene van sijne ribben, ende ⁴⁷ sloot der selver plaetse toe [met] vleesch.

47 D. voor, ofte, in de plaetse van de ribbe die hy uyt hem ghenomen hadde, maeckte hy vleesch, ende sloot daer mede de geopende plaetse toe.

22

Ende de HEERE Godt ⁴⁸ bouwede de ribbe, die hy ^e van Adam genomen hadde, tot eene vrouwe: ende hy brachtse tot Adam.

48 Dit is eene gelijckenisse ghenomen van een huys dat van een konstigh meester, tot een weerdigh eynde gebouwt wordt.

e 1.Cor. 11.8.

23

Doe seyde Adam; ⁴⁹ Dese is ditmael ^f been van mijne beenen, ende vleesch van mijnen vleesche: men salse Manninne heeten; om datse uyt den man genomen is.

49 Of, ditmael isser: D. ick hebbe nu eyndelick gekregen een geselschap mijns gelijcke, ’t welck ick te voren gesocht, doch niet gevonden en hadde.

f Malach. 2.14. Ephes. 5.30, 31.

24

^g Daerom sal de man sijnen vader ende sijne moeder ⁵⁰ verlaten, ende sijnen wijve aenkleven, ^h ende sy sullen tot een vleesch zijn.

g Matth. 19.5. Marc. 10.7. Ephes. 5.31.

50 Dit en neemt niet wech de liefde noch de eere die men sijne ouderen schuldigh is, maer het maeckt onderscheyt tusschen de maniere der t’samen-woninge, ende de grootheyt der verbintenisse.

h 1. Cor. 6.16. Ephes. 5.28, 29.

25

Ende sy waren beyde ⁱ naeckt, Adam ende sijn wijf: ende ⁵¹ sy en schaemden haer niet.

i Genes. 3.7.

51 De reden was hare volmaecktheyt ende onnooselheyt, waer door sy niet oneerlicks en sagen aen hare lichamen, nochte yet onreyns en gevoelden aen hare zielen.