Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het xxxj. Capittel.

Lemuëls lesse, van kuysheyt, ende matigheyt der Koningen, vers 1, etc. bedroefde ende verdruckte te troosten, ende by te staen, 6, etc. lof, ende eygenschappen eener deughdelicker huyschvrouwe, 10, etc.

1

DE woorden ¹ des Koninghs ² Lemuëls: de ³ last, daer mede ⁴ sijne moeder hem ⁵ onderwees.

1 D. die desen Koningh tot eene vermaninge gegeven zijn geweest, ende van hem aengenomen, opgeteeckent, ende aldus nagelaten tot aller menschen onderwijsinge.

2 Die oock genaemt wort Lemoël, onder vers 4. welck woort beteeckent soo veel, als tot, ofte, voor Godt, D. die Godt toebehoort, ofte toege-eygent is. Het gemeyne gevoelen is, dat door desen te verstaen zy de Koningh Salomo, die oock genaemt was Iedidja, Dat is, de beminde des Heeren. siet 2.Sam. 12.25. ende de aenteeck.

3 Siet boven 30. op vers 1.

4 Namelick, Bathseba; van dewelcke siet 2.Sam. 11.3. 1.Reg. 1.11. ende 2. vers 13, etc.

5 T.w. eer hy Koningh geworden was, ofte terstont daer na.

2

⁶ Wat, O mijn sone? ende wat, O sone ⁷ mijns buycks? ja wat, O sone ⁸ mijner geloften?

6 Dit zijn de woorden van de onderwijsinge der moeder; als ofse seyde, Wat [sal ick seggen,] ofte, wat, ofte, hoe sal het zijn, O mijn sone, ick moet u onderrichten van ’t gene ick u achte noodigh te wesen.

7 Vergelijckt Iesa. 49.15. Soo worden de kinderen oock genaemt ten aensien van haren vader, Iob 19.17. alsoo oock de vrucht des buycks, Te weten, harer ouderen, Deut. 28.4, 18, 53.

8 D. om wien ick den Heere soo vele geloften gedaen, ende volbracht hebbe, op dat ghy tot het Koninckrijcke soudt mogen komen, ende daer in u quijten, gelijck eenen Godtvreesenden Koningh betaemt.

3

En geeft ^a den wijven u ⁹ vermogen niet; nochte ¹⁰ uwe wegen, ¹¹ om Koningen te verdelgen.[kolom]

a Deut. 17.17.

9 Dat is, de krachten uwer ziele, ende uwes lichaems, mitsgaders uwe tijdelicke middelen. Vergelijckt boven 5.9, 10.

10 Dat is, uwe genegentheden, handel, ende wercken.

11 Dat is, om vermetelick, ende sonder oorsake der Koningen landen, ende steden, te veroveren, oorloge tegens hen voerende uyt enckele verwaentheyt, hooghmoedt, ende gierigheyt. And. en geeft uwe genegentheden niet den vrouwen, het welcke dient om de Koningen te verdelgen, Dat is, te verderven, ende uyt te roeijen.

4

¹² ’t En komt den Koningen niet toe, O Lemoël, het en komt den Koningen niet toe ¹³ wijn te drincken; ¹⁴ ende den Princen stercken dranck te begeeren.

12 Anders, het zy verre van den Koningen, etc. wijn te drincken, etc.

13 T.w. onmatelick.

14 Ofte, nochte den Princen stercken dranck, ofte, ende [te vragen] waer is stercken dranck?

5

Op dat hy ¹⁵ niet en drincke, ende het ¹⁶ gesette vergete; ende de rechtsake aller ¹⁷ verdruckten verandere.

15 T.w. elck een der Koningen ende Princen.

16 Het Hebreeusch woort beteeckent het gene, dat als eene wet, niet alleen eens geordineert, ende vast gestelt is, om onderhouden te worden, maer dat oock tot sulck een eynde in steen, koper, ofte yet anders ingegraveert, gesneden, ofte geschreven is, daer na de uytsprake des richters ten allen tijden moet geformeert zijn.

17 Hebr. kinderen der verdruckinge, dat is, verdruckte menschen. Alsoo Kinderen des doots, Ps. 79. vers 11. voor menschen die ter doot geeygent zijn. Kinderen der veranderinge, of, des onderganghs, vers 8. Kinderen der gevangenisse, Ezra. 4. vers 1. voor menschen die gevangen waren geweest. Kinderen der vervloeckinge, 2.Pet. c. 2. vers 14. voor vervloeckte menschen.

6

Gevet stercken dranck den genen die ¹⁸ verloren gaet; ende wijn den genen, die ¹⁹ bitterlick bedroeft van ziele zijn:

18 D. versmelt, ende als uytteert, uyt oorsake van eenige swarigheyt, daer in hy steeckt. Vergel. Deuter. 26.5.

19 Hebr. bitter van ziele, D. die in haer herte bitterlick bedroeft zijn. Siet 2.Reg. 4. op vers 27.

7

Dat ²⁰ hy drincke, ende sijne armoede vergete; ende sijner moeyte niet meer en gedencke.

20 T.w. die vergaet, ende bitter van ziele is. Hier is veranderinge des getals. Vergel. Iob 24. op vers 18.

8

²¹ Opent uwen mont voor ²² den stommen; voor de rechtsake van alle ²³ die omkomen souden.

21 Alsoo in ’t volgende vers siet Iob cap. 33. op vers 2.

22 Dat is, voor hem, die sijn woort niet en kan voeren van wegen sijne onbequaemheyt, ofte, niet en derf uyt vreese van de macht sijner partije.

23 Hebr. kinderen der veranderinge, ofte, uytroeyinge, Dat is, die in perijckel staen, van ten onrechten eenige schadelicke veranderinge, D. groot nadeel, te sullen lijden in haer goet, lichaem, ofte eere, ja die tot sijn verderf soude mogen dienen. Anders, van alle kinderen des doorganghs, Dat is, van alle menschen, welcker leven hier anders niet en is, dan gelijck eenen korten doorgangh, overstap, ofte passeeringe tot de doot.

9

Opent uwen mont, ^{b 24} oordeelt gerechtelick: ende doet den verdruckten ende nootdruftigen recht.

b Levit. 19. vers 15. Deuter. 1.16.

24 Hebr. oordeelt gerechtigheyt, D. gerechtelick, ofte recht; Alsoo Deuter. 1.16. Anders, in, ofte, met gerechtigheyt: gelijck dese volle maniere van spreken gevonden wort, Levit. 19.15. Psalm 9. vers 9.

10

²⁵ Aleph. Wie sal ^c eene ²⁶ deughdelicke huysvrouwe vinden? want hare weerdije is verre boven de ²⁷ robijnen.

25 Desen lof, ende verklaringe van de deughden eener kloecke, ende vlijtige huysmoeder, is hier gestelt in de eerste letteren van elck vers na de ordre van ’t Hebreeusch A. B. ende daerom worden de namen der letteren voor aengestelt. Siet Psalm 25. op vers 1.

c Prov. 12.4.

26 Hebr. eene huysvrouwe der deught, ofte, vromigheyt, of, kloeckheyt. Alsoo Ruth 3. vers 11. Siet Genes. cap. 47. vers 6. d’aenteeckeninge op het woort kloecke.

27 Siet Iob 28.18. ende de aenteeckeninge.

11

Beth. Het herte hares ²⁸ heeren vertrouwt op haer; soo dat hem geen ²⁹ goet en sal ontbreken.

28 Dat is, hares mans. Siet 2.Sam. 11.26. ende de aenteeckeninge.

29 Het Hebreeusch woort Salal, beteeckent eygentlick roof, ende buyt, dat is, alle roerlicke goederen, dewelcke in tijt van oorloge den vyanden ontnomen worden: maer verstaet hier by gelijckenisse alle goet, dat tot de huyshoudinge noodigh is, ende door arbeyt, ofte handel gewonnen wort. Vergelijckt hier mede onder vers 15. de beteeckeninge van het woort tereph, spijse.

12

Gimel. Sy ³⁰ doet hem goet, ³¹ ende geen quaet, alle de dagen hares levens.

30 Of, vergeldt hem goet, etc. Siet van het Hebreeusch woort 2.Chron. 20. op vers 11. Prov. 11. op vers 17.

31 De nature der Hebreeusche tale is, het selve met loocheninge van het contrarie weder te verhalen, Psalm 102. vers 18. Luce cap. 1. vers 20, etc.

13

Daleth. Sy soeckt wolle, ende vlas, ende ³² werckt met ³³ lust harer handen.

32 Het Hebreeusch woort asah is oock elders voor wercken genomen. Siet Genes. 30. op vers 30. Exod. 31.4. Ruth 2.19. ende de aenteeck. 2.Chron. 2.7.

33 Alsoo is den handen weygeringe, ofte ongenegentheyt, ende onwille toegeschreven, boven 21. vers 25.

14

He. Sy is ³⁴ als de schepen eens koopmans: sy doet haer ³⁵ broot ³⁶ van verre komen.

34 Dat is, gelijck de koopvaerders.

35 D. al wat dienstigh is tot de onderhoudinge deses tijdelicken levens. Vergel. boven 4. op vers 17.

36 Dat is, sy versiet haer getijdelick, niet alleen van het gene dat daer binnens lants te bekomen is, maer dat uyt verre gelegene lantschappen gekregen moet worden: waer voor sy, ofte gelt geeft, ofte waeren van haer huysvolck gemaeckt.

15

Vau. Ende sy staet op, als het noch nacht is, ende geeft haren ³⁷ huyse ³⁸ spijse; ende hare dienstmaeghden het ³⁹ bescheyden deel.

37 D. haren huysgesinne. Siet Genes. 7. op vers 1.

38 Het Hebreeusch woort tereph beteeckent wel eigentlick roof, ofte, kost, die met rooven gekregen wort, als Numer. 23.24. Iob 24.5. maer het is oock voor anderen kost genomen, als hier, ende Psalm 111. vers 5. Malach. 3.10. gelijck oock het woort hitriph, boven 30.8. soo veel is, als voeden met ordinare spijse.

39 Siet Iob 23. op vers 12.

16

Zain. Sy ⁴⁰ denckt om eenen acker, ende ⁴¹ krijght hem: van de ⁴² vrucht harer handen plant sy eenen wijngaert.

40 Het woort zamam is ten meesten deele in het quade, ende voor schelmsche gedachten, genomen, als Deuter. cap. 19. vers 19. Psalm 37.12. boven 30.32, etc. maer hier is ’t in ’t goede genomen voor vlijtige, kloecke, ende vrome gedachten. Vergel. Zach. 8.15. alsoo is het woort mezimmah gedachte, beyde in het goede, ende in ’t quade genomen. Siet Iob 21. op vers 27.

41 T.w. met meyninge, om noch meer gewin voor haren huyse te trecken. Vergel. boven 24.27.

42 Dat is, van het gewin, het welcke sy van haer hantwerck, ende koophandel geniet.

17

Cheth. ⁴³ Sy gordet hare lendenen met kracht: ende ⁴⁴ sy versterckt hare armen.

43 Dat is, sy schickt haer met vlijt, ende kloeckmoedigheyt tot het werck. Siet Exod. 12. op vers 11.

44 D. sy maeckt hare armen veerdigh tot het werck, ofte, (gelijck wy seggen) sy stropt hare armen op. Hier wort van de lendenen, ende armen specialick gewagh gemaeckt, om dat daer in de meeste kracht, noodigh tot den arbeyt, gelegen is.

18

Teth. Sy ⁴⁵ smaeckt dat haren koophandel ⁴⁶ goet is: ⁴⁷ hare lampe en gaet des nachts niet uyt.

45 D. oordeelt, gevoelt, bevindt, ende wort gewaer. Verstaet dit van den smaeck des herten. Vergel. Psalm 34. op vers 9. ende Iob 12. op vers 20.

46 D. profijtelick, alsoo Ierem. 5.25. 1.Corinth. 7.1.

47 T.w. om datse die lange in den nacht gebruyckt.

[fol. 291v]

19

Jod. Sy steeckt hare handen uyt na ⁴⁸ de spille: ende hare hantpalmen ⁴⁹ vatten den spinrock.

48 Te weten, daer mede sy haer garen draeyt. Anders, wervel.

49 Te weten, om dien bywijlen te keeren, ende haer vlas, ofte wolle daer van te halen, ofte te trecken. Men meynt dat de oude maniere van spinnen geschiedde niet met een wiel, maer gelijck noch heden veel met een spille, ende spinrock.

20

Caph. Sy ⁵⁰ breydt hare hantpalm uyt tot den elendigen: ende sy steeckt hare handen uyt tot den nootdruftigen.

50 Te weten, om die te helpen. Want sy neerstigh is, niet alleen voor haer eygen huysgesin, maer oock om den armen mede te deelen.

21

Lamed. Sy en vreest voor haer ⁵¹ huys niet van wegen de ⁵² sneeuw: want haer gantsche huys is ⁵³ met dobbele kleederen gekleet.

51 Dat is, huysgesin. Alsoo boven cap. 15. ende terstont weder in dit selve vers.

52 Verstaet hier onder, allerley soorte van ongemack, het welcke uyt de lucht komt.

53 Dat is, met twee pack kleederen. Anders, met scharlaken, Dat is, niet alleen ter nootsakelickheyt, om de koude te weeren, maer oock ter vercieringe der gener, die tot het huysgesin eener groote vrouwe behooren. Sommige verstaen door haer huys niemant dan haren man, ende hare kinderen. Niet te min alsoo het schijnt dat het scharlaken in die landen redelick gemeen is geweest, 2.Sam. cap. 1. vers 24. ’t En is niet ongelooflick, dat eenige dienaren, ende staetvrouwen sulcker huysgesinnen, die kleederen mede gebruyckt mogen hebben, ende daerom noch veel meer versien waren van de andere kleederen, die hen tegen den noot der koude dienden.

22

Mem. Sy maeckt voor haer ⁵⁴ tapijtcieraet: hare kleedinge is ⁵⁵ fijn linnen ende ⁵⁶ purper.

54 Siet boven 7. op vers 16.

55 Siet Genes. 41. op vers 42.

56 Dat is, een kleet dat van doncker, ofte hooghroot, ofte carmoisin koleur is.

23

Nun. Haer man is bekent in de ⁵⁷ poorten; als hy sit met de ⁵⁸ Oudtste des lants.

57 Dat is, richthuysen. Siet Genes. 22. op vers 17.

58 Dat is, de Regeerders des lants, die gemeynlick uyt de oude van jaren (immers van verstande) genomen worden. Siet 2.Reg. cap. 23. vers 1.

24

Samech. Sy maeckt ⁵⁹ fijn lijnwaet, ende verkoopt’et: ende sy levert den ⁶⁰ koopman ⁶¹ gordelen.

59 Siet hier van Iudic. cap. 14. op vers 12.

60 Hebr. den Canaaniter. Siet Iob 40. op vers 25.

61 Dewelcke dienden in de oorloge, om daer mede, als met een krijghs-teecken tot het gebruyck der wapenen ontfangen te worden, 2.Reg. c. 3. vers 21. om het sweert daer aen te hangen, 2.Sam. cap. 20. vers 8. ende om de leden des lichaems tot eenigh werck veerdigh, vast, ende sterck te maken. Siet Exod. 12. op vers 11. Ephes. cap. 6. vers 14. De gordel diende oock tot een cieraet des lichaems, Iesa. cap. 3. op vers 24.

25

Ain. ⁶² Sterckte, ende ⁶³ heerlickheyt [kolom] zijn ⁶⁴ hare kleedinge: ende ⁶⁵ sy lacht over ⁶⁶ den nakomenden dagh.

62 Dat is, kloekcheyt, dapperheyt, vertrouwen op Godt, ende onvertsaeghtheyt des Geestes.

63 Dat is, cieraet van Godtsaligheyt, ende eerlicke zeden.

64 D. daer mede is sy wel versien, ende gestoffeert, ende houdt haer daer aen vast, als aen eene ordinare, ende dagelicksche kleedinge. Vergelijckt Iob 29. op vers 14.

65 D. sy is gerust, onbekommert, ende sonder vreese ten aensien van den toekomenden tijt, ende dat door het gevoelen van Godts gunste, ende zegen, door eene goede conscientie, ende de order, diese in hare huyshoudinge gestelt heeft. Lacchen is hier genomen voor onbevreest zijn, ende verachten. siet Iob 5. op vers 22.

66 Verst. den toekomenden tijt, tegen den welcken sy soude mogen besorght zijn van tegenspoet, gebreck, ofte armoede. Andere verstaen den tijt des ouderdoms, ofte des stervens, ofte den dagh des toekomenden oordeels.

26

Pe. Sy doet haren mont open met wijsheyt: ende op hare tonge is ⁶⁷ leere der goetdadigheyt.

67 D. sprake van allen wel te willen doen, ende vermaninge, om andre daer toe op te wecken.

27

Tsade. Sy beschouwt de ⁶⁸ gangen hares huys: ende het broot ⁶⁹ der luyheyt en eetse niet.

68 D. hoe het in haren huyse toegaet, hebbende acht op hare kinderen, op haer dienstvolck, op de wercken die sy te doen hebben, ende op de meubelen, mitsgaders middelen, die haer van haren man toevertrouwt zijn.

69 D. dat sonder eerlicken arbeyt gekregen is. Vergel. bov. 4. op vers 17.

28

Koph. Hare ⁷⁰ kinderen ⁷¹ staen op, ende roemense welgelucksaligh: [oock] ⁷² haer man; ende hy prijst haer: [seggende,]

70 Of, sonen.

71 D. zijn bereyt, ende veerdigh, om haer te prijsen; gelijckse dat oock dadelick volbrengen. Alsoo is opstaen, ofte, sich opmaken, soo veel, als sich veerdigh maken, ende begeven tot eenigh werck, Genes. 37.35. Exod. 2.17. Iosu. 18.4. 1.Sam. 25.29, etc.

72 T.w. maeckt sich op.

29

Resch. ⁷³ Vele ⁷⁴ dochteren hebben ⁷⁵ deughdelick gehandelt: maer ghy gaet die alle te boven.

73 Dit zijn de woorden des mans, ende sijner sonen.

74 D. vrouwspersoonen. Alsoo Genes. 30.13. Luce 23.28.

75 T.w. in de huyshoudinge. Alsoo is het woort chail genomen, Ruth 3.11. ende hier bov. vers 10. Anders, hebben deught gedaen, ofte, rijckdom vergadert.

30

Schin. ⁷⁶ De bevalligheyt ⁷⁷ is bedrogh, ende de schoonheyt ⁷⁸ ydelheyt: [maer] eene vrouwe, ⁷⁹ die den HEERE vreest, die sal gepresen worden.

76 Verstaet de uyterlicke aengenaemheyt, ende goede gratie, die eenige vrouwspersoonen over haer souden mogen hebben. siet Nah. 3.4.

77 Hebr. leugen, ofte, valsheyt, T.w. om datse bedrogen worden die haer daer op, als op een vast goet verlaten; ende om dat groote, ende grove ondeughden dickwils daer onder schuylen.

78 D. verganckelick, ende licht verdwijnende. siet Iob 15. op vers 31.

79 Ofte, eene vrouwe van de vreese des Heeren, D. die met de vreese des Heeren begaeft is.

31

Tau. ⁸⁰ Gevet haer van ⁸¹ de vrucht harer ⁸² handen: ende laet hare wercken haer prijsen ⁸³ in de poorten.

80 Yet in woorden geven, is prijsen, Ierem. 13.16. Hy wil seggen, dat men uyt de vrucht harer handen stoffe nemen moet, om haer te prijsen.

81 Siet boven 1. op vers 31.

82 D. wercken.

83 D. in de openbare vergaderingen des volcks, die in de poorten plachten te wesen, daer men het gerichte hieldt.

Eynde der Spreucken SALOMONS.