Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments

Het viij. Capittel.

De Heere vertoont aen Daniel in een gesichte, den strijt tusschen den Ram ende den Bock, ende het gene dat na dien strijt volgen soude, vers 1, etc. De Engel Gabriel vertroost Daniel, ende leyt hem, door Christi bevel, dat gesichte uyt, 15. Daniel is hier over seer ontstelt, 27.

1

IN het derde jaer van het Koninckrijck des Koninghs Belsazars, ¹ verscheen ² my een gesichte, my Daniel, na het gene dat my ³ in den eersten verscheenen was.

1 Dat is, wert van my gesien.

2 Hebr. aen my.

3 Het gesichte, het welck Capit. 7. beschreven staet, is het eerste het welck Danieli is geopenbaert geweest, namelick in het eerste jaer Belsazars. Dit is geweest drie jaren voor den ondergangh van de Babylonische Monarchie, na sommiger reeckeninge, die meynen, dat Belsazar maer vijf jaren geregeert heeft: maer andere zijn van opinie, dat dit geschiet zy veertien jaren voor het eynde der Babylonische Monarchie, reeckenende, dat Belsazar seventien jaren geregeert heeft. Ioseph. lib. 10. Antiq. cap. 13.

2

Ende ick sagh ⁴ in een gesichte, (het geschiedde nu doe ick het sagh, dat ick ⁵ in de burcht Susan ⁶ was, welcke in het lantschap ⁷ Elam is) Ick sagh dan in een gesichte, dat ick aen den vloet ⁸ Ulai was.

4 Dit verstaen eenige alsoo, dat Daniel te dier tijt in een gesichte, maer niet met sijn lichaem, in Persen te Susan aen de riviere Ulai was, doch lichamelick te Babel in Chaldaea, aldaer hy aen des Koninghs hof, sijn ampt waer nam, vers 27. Alsoo bleef wel Ezechiel met het lichaem in Babel, maer wert in gesichten in het lant van Israël gevoert, Ezech. capit. 8. vers 3. ende 40.2. Het gevoelen van andere siet boven cap. 6. op vers 9.

5 Hier plegen de Koningen van Persen haer hof te houden. Siet Nehem. cap. 1. op vers 1. ende Esth. cap. 1. vers 2.

6 Dat is, my docht dat ick te Susan was: ofte, ick was te Susan in een visioen.

7 Onder Elam wort Persia verstaen. Siet Genes. cap. 10. de aenteeckeninge op vers 22. Iesa. cap. 21. vers 2.

8 Een riviere voorby de stadt Susan loopende, in de latijnsche historien genaemt Eulaeus.

3

Ende ick hief ⁹ mijne oogen op, ende ick sagh: ende siet, ¹⁰ een ram stont ¹¹ voor dien vloet, die hadde ¹² twee hoornen, ende ¹³ die twee hoornen waren hooge, ende ¹⁴ het eene was hooger dan het ander, ende ¹⁵ het hooghste quam in het laetste op.

9 Verstaet, in gesichte.

10 Hier door wiert beduydt het Rijcke der Meden ende Persen, vers 20. ’t welck cap. 7. door den beyr is afgebeelt geweest.

11 Dat is, aen den oever der riviere Ulai.

12 Dit beteeckent de Koninckrijcken der Meden ende der Persen, die in een gesmolten zijn, ende het waren machtige Koninckrijcken in Asia, doch noch machtiger doe sy Babylonien overwonnen hebben.

13 Dit beteeckent de groote macht der Persen ende der Meden.

14 Te weten, het Persische, ’t welck grooter ende machtiger wert dan het Rijcke der Meden.

15 Het Rijcke der Meden was wel het oudtste ende het treffelickste in’t eerste, maer naderhant is het Persische Rijcke veel machtiger geworden onder de regeeringe van Cores, doe hy geworden was Koningh van Persen, Meden, Babylonien, etc.

4

Ick sagh dat ¹⁶ de ram met de hoornen ¹⁷ tegen het Westen stiet, ende tegen het Noorden, ende tegen ’t Zuyden, ende ¹⁸ geene dieren konden voor sijn aengesichte bestaen, ende daer en was niemant die ¹⁹ uyt sijner [kolom] hant verloste: maer ²⁰ hy dede na sijn welgevallen, ende ²¹ hy maeckte sich groot.

16 Te weten, de ram met de twee hoornen, beteeckenende de Meden ende Persen, die allerley volckeren op aerden bekrijghden ende onder haer gebiet brachten.

17 Hebr. tegen de zee. Siet Genes. cap. 12. op vers 8. Dit beteeckende dat de Meden ende Persen de volckeren in dat geweste gelegen, onder hare heerschappije brengen souden, als Babylonien, Syrien, Cappadocien, kleyn Asien ende Grieckenlant. Van gelijcken hebben sy gedaen in d’ander quartieren der werelt. Dit is het dat cap. 7. vers 5. wort te kennen gegeven door de drie ribben, die de beyr in sijne muyle hadde tusschen sijne tanden. Siet de aenteeck. aldaer.

18 Dat is, geen Koninckrijcken, noch volckeren.

19 Dat is, uyt sijn gewelt.

20 De sin is, Het gingh de Persen na haren wensch. Verstaet dit niet alleen van den Koningh Cyro gesproken te zijn, maer oock van sijne navolgers. De Koningh van Persen is in die tijden geweest de grootste ende machtighste Koningh op aerden.

21 Ofte, hy dede groote dingen. Siet Psal. 35. d’aenteeckeninge op vers 26. Alsoo onder vers 8. Verstaet het gene dat in dit vers ende elders van den voorspoet ende groote victorien der Persen gesproken wort, alsoo, dat sy nochtans oock dickwils nederlagen gehadt hebben, als insonderheyt Xerxes in Grieckenlant, ende elders, maer even wel hebben hare vyanden eyndelick moeten den necke onder haer buygen.

5

Doe ick [dit] overleyde, siet daer quam ²² een geytenbock ²³ van het Westen ²⁴ over den gantschen aerdbodem, ende ²⁵ en roerde de aerde niet aen: ende die bock hadde ²⁶ een aensienlick hoorn ²⁷ tusschen sijne oogen.

22 Hebr. een bock der geyten, D. een jonge bock. Hier door wort beduyt ’t Rijcke der Griecken ofte Macedoniers, onder vers 21. welcker Generael was Alexander Magnus, die noch maer een en twintigh jaer oudt was, doe hy Darium den Koningh der Persen heeft aengetast: het Rijck van Macedonien en was oock nergens na in grootheyt, sterckte, ende vermogen, met het Persische Rijcke te vergelijcken.

23 Dat is, uyt Grieckenlant, liggende westwaert van Asia.

24 Dat is, hy nam gantsch Asiam in, als oock dat gantsche lant daer Daniel was doe hy dit gesichte hadde: Aldus plegen de heylige schribeuten te spreken van het lant daer sy in zijn, of in het welcke geschiet het gene dat sy verhalen. Alsoo Marc. 15. vers 33. ende elders.

25 Dat is, hy quam met sijn leger soo snellick aen, als of hy gevlogen hadde, als of hy d’aerde met sijne voeten niet en hadde aengeroert. Hy heeft in ses jaren tijts onder sijne heerschappije gebracht Illyricum, Thraciam, geheel Grieckenlant, de Persen, Meden, Babyloniers, Egyptenaers, Tyriers, ende veel andere volcken, te langh hier te verhalen.

26 Hebr. eenen hoorn des gesichts, D. eenen grooten hoorn, die licht om sien was. Dit was Alexander de Groote, die der Griecken Velt-overste was. Hy wort vers 8 genoemt, een groot hoorn. Hy heeft soo groote victorien bevochten, als oyt Koningh gedaen heeft, Hy is’t die eerst de Monarchie der Griecken gesticht heeft.

27 Niet boven op het hooft, gelijck alle andere bocken, maer tusschen sijne oogen, gelijck de eenhoorn, om meerder gewelt te kunnen doen, ende om te gewisser te kunnen treffen daer hy op mickte.

6

Ende hy quam tot den ram, ²⁸ die de twee hoornen hadde, dien ick hadde sien staen voor den vloet: ende ²⁹ hy liep op hem aen ³⁰ in de grimmigheyt sijner kracht.

28 Hebr. den heere der twee hoornen. Siet Genes. cap. 14. d’aenteeckeninge op vers 13.

29 Hy liep op hem aen, ofte, tegen, of, tot hem aen. De sin is, Dat Alexander Magnus de Persen ende Meden dapperlick den krijgh heeft aengedaen, ende haer soo aengetast heeft, dat hy haer gantsche Rijcke ende macht benomen heeft.

30 De toorn is de wetsteen der kracht.

7

Ende ³¹ ick sagh hem, ³² nakende aen den ram, ende ³³ hy verbitterde sich tegen hem, ende ³⁴ hy stiet den ram, ende ³⁵ hy brack sijne beyde hoornen: ende ³⁶ in den ram en was geen kracht, om voor sijn aengesichte te bestaen: ende ³⁷ hy wierp hem ter aerde, ende hy vertradt hem, ende daer en was niemant die den ram uyt sijne ³⁸ hant verloste.

31 Hier laet de Heere sijnen Propheet sien de victorien Alexandri des Grooten, die by na geheel Orienten onder sijn gebiet gebracht heeft, na dat hy Darium overwonnen hadde.

32 Dat is, tot dichte aen den ram. Het Rijcke Darij was wijt van Macedonien gelegen, ende het hadde veel stercke voorschanssen, ende veel steden, die onwinbaer scheenen te zijn: Soo dat het scheen onmogelick te wesen, dat de bock aen den ram soude kunnen komen, die met sulcke sterckten ende vastigheden omcingelt was.

33 Verstaet dit van de moedige aenslagen Alexandri Magni.

34 Hebr. sloegh. Hy heeft Darium in twee groote veltslachten overwonnen, na dat eerst de macht der Persen wel dapper in kleyn Asien verswackt was.

35 Dat is, hy benam de Persen ende Meden al hare macht.

36 Darius heeft wel een machtigh leger op de beenen gebracht, sijne soldaten blinckende van gout, silver, en kostelicke gesteenten, maer dit alles was maer eenen cierlicken pronck ende pracht, geene bestendige macht om gewelt te doen.

37 Darius is van sijn eygen volck omgebracht, maer Alexander heeft al de heerlickheyt, ende Konincklicke weerdigheyt der Persianen als onder sijne voeten vertreden.

38 Dat is, macht, gewelt.

8

Ende ³⁹ de geytenbock maeckte sich uyt der mate groot: maer ⁴⁰ doe hy sterck geworden was, ⁴¹ brack dat groote hoorn, ende daer quamen op, aen des selven plaetse vier aensienlicke, ⁴² na de vier winden des hemels.

39 Het Rijcke der Griecken, onder het beleyt Alexandri, is door de overwinninge der Persische Monarchie, groot ende machtigh geworden.

40 Ofte, soo haest als hy sterck geworden was, of, doe hy op het sterckste was, hebbende geheel Oosten onder sijne heerschappije gebracht.

41 Ofte, wert dat groote hoorn (Alexandri des Grooten Rijcke beduydende) gebroken, vers 22. Hy is gestorven aen een hitsige koortse, ofte door dronckenschap, ofte, soo andere schrijven, vergeven zijnde, in het 32 of 33 jaer sijnes levens, na dat hy ontrent seven jaren langh als Monarcha geregeert hadde. Doch met hem en heeft sijne Monarchie geen eynde genomen, maer sy is in vieren verdeylt geworden onder sijne Velt-overste, ’t welck door de vier aensienlicke hoornen wort te kennen gegeven. siet onder vers 22.

42 Dat is, tegen de vier gewesten der werelt, Te weten, Macedonien tegen het Westen, kleyn Asien tegen het Noorden: Syrien tegen het Oosten: Egypten tegen het Zuyden. Zijnde dese Koninckrijcken elck met hare aenhanghselen, afdeelingen van de Monarchie Alexandri des Grooten.

9

Ende ⁴³ uyt eenen van die quam voort ⁴⁴ een kleyn hoorn, ’t welck uytnemende groot wert, ⁴⁵ tegen het Zuyden, ende tegen het Oosten, ende tegen ⁴⁶ het cierlicke [lant:]

43 Te weten, uyt Seleuco Nicanore, den Koningh in Syrien.

44 Te weten, Antiochus Epiphanes, van wegen sijne wreetheyt genoemt Epimanes, Dat is, den dollen. Siet van desen breeder boven cap. 7. vers 8. Hy wort cap. 11. vers 21. genoemt de verachtte, om dat hy de jonghste onder sijne broederen was, ende geen apparentie en was dat hy immermeer tot het Rijcke soude komen, want sijn oudtste broeder leefde noch, ende die hadde sonen. Doch Antiochus Epiphanes te Roomen in gijzelinge gehouden wesende, ende aldaer vernomen hebbende sijnes broeders doot, is hy heymelick van Roomen ontkomen, ende hy heeft sijnes broeders sone verdreven, ende selfs het Rijcke van Syrien ingenomen.

45 Hy overwon Ptolomaeum den Koningh van Egypten in’t Zuyden, ende den Koningh van Armenien in’t Oosten, ende een deel van Persen, 1.Mach. 3. vers 31. ende oock het Ioodsche lant.

46 Aldus wort het Ioodsche lant genoemt. siet 2.Sam. cap. 1. vers 19. Psalm 48. vers 3. ende Ierem. cap. 3. vers 19. Ezech. cap. 20. versen 6, 15. Dan. cap. 11. vers 16. Andere houden het Hebreeusch woort Zeki in den text, beteeckenende cieraet, heerlickheyt, als Ezech. cap. 20. vers 6. ende Dan. 11. vers 16. Het Ioodsche lant wort genoemt het heerlicke lant, ofte, het lant des çieraets, niet soo seer van wegen de voortreffelickheyt ende schoonheyt der landouwe, als ten aensien van de onweerdeerlicke heerlickheyt der Kercke Godes in het Ioodsche lant.

10

Ende het wert groot ⁴⁷ tot aen het heyr des hemels: ⁴⁸ ende het wierper [som-

47 Ofte, tegen des hemels heyr, Dat is, hy quam soo wijt, dat hy selfs het volck Godes aentaste, het welck hier genoemt wort het heyr des hemels, om dat de namen der kinderen Godes in den hemel geschreven staen, Luce 10. vers 20. ende hare burgerschap in den hemel is, Philip. cap. 3. vers 20. Onder vers 24. wort Godes Kercke (het welck doe de Ioden waren) genoemt het volck der heyligen ofte, het heylige volck. Ende capit. 7. vers 18. de heylige der hooghten.

48 Ter aerde vverpen, is hier te seggen, dooden.

[fol. 99r]

mige] van dat heyr, naemlick ⁴⁹ van de sterren, ter aerde neder, ende ⁵⁰ ’t vertratse.

49 D. van de gene die onder de Regenten, soo in den Kerckelicken, als Politijcken stant uytmunteden, ende in hare bedieningen in getrouwigheyt, als de sterren aen den hemel, uytgemunt hebben.

50 Als of hy seyde, ’t En sal hem niet genoegh zijn, dat hy die schoon-schijnende sterren sal dooden, maer hy salse noch daer en boven vertreden, als het slijck der straten.

11

Ia ⁵¹ het maeckte sich groot ⁵² tot aen ⁵³ den Vorst dies heyrs, ende ⁵⁴ van dat selve wiert wech genomen ⁵⁵ het gedurigh [offer,] ende ⁵⁶ de wooninge sijnes heylighdoms wiert neder geworpen.

51 Of, het vergrootte sich. Anders, het woude sich verheffen.

52 Of, tegen, ende alsoo vers 12.

53 D. tegen Godt den Heere. die genoemt wert een Vorst der vorsten, vers 25. ende die het Hooft sijner H. Kercke is.

54 Van dat selve, Te weten, hoorn, Dat is, van Antiocho Epiphane, wiert het offer wech genomen, alsoo dat den volcke Godes wiert verboden te offeren. siet 1.Mach. 1.47.

55 Siet Exod. 29. vers 38, etc. Num. cap. 28. vers 3. ende kan door den offer, hier verstaen worden de gantsche Godtsdienst.

56 Hier wort voorseyt, dat Antiochus den tempel soude berooven, verbreken, ende verbranden, als willende Godt den Heere berooven van de eenige plaetse in de gantsche werelt, die hy hadde uytverkoren tot sijnen uyterlicken Godtsdienst.

12

Ende ⁵⁷ het heyr wiert in den afval over gegeven tegen het gedurigh [offer:] ende ⁵⁸ het wierp ⁵⁹ de waerheyt ter aerde, ende ⁶⁰ dedet, ende ’t geluckte wel.

57 D. vele van Godes volck wierden van Godt rechtveerdelick over gegeven in den afval, alsoo dat sy den gantschen Godtsdienst versaeckten, ende tot de Heydensche afgoderije vervielen, door aendrijvinge van Antiochus. siet 1.Mach. 1.12, etc. ende 2.15. And. Ende het heyr wert [hem] over gegeven om der overtredinge wille tegen het gedurigh offer. Het heyr [T.w. het heyr des Heeren, of des hemels, als vers 10. hem] T.w. Antiocho, om der overtredinge begaen tegen den Godtsdienst. And. het heyr wert hem gegeven tegen het dagelicks offer (D. tegen den Godtsdienst) om der verdervinge wille, D. een heyrkracht wert hem gegeven om Godes wrake uyt te voeren aen de overtreders van den Godtsdienst.

58 T.w. hoorn, of hy] T.w. Antiochus.

59 Dat is, den waren Godtsdienst, ende Goddelicke leere der wet.

60 Aldus voorseyt de Propheet, dat Antiochus Epiphanes of Epimanes, sijne boose gedachten, ende godtloose voornemens, na sijn welgevallen, eenen tijt langh soude uytrichten. Siet Ioseph. lib. 10. Antiq. Iudaic. cap. 14.

13

Daer na hoorde ick ⁶¹ eenen heyligen spreken: ende ⁶² de heylige seyde ⁶³ tot den onbenoemden die daer sprack: Tot hoe lange sal ⁶⁴ dat gesichte ⁶⁵ van het gedurigh [offer] ⁶⁶ ende [van] den verwoestenden afval zijn, ⁶⁷ dat soo het heylighdom, als het heyr, [ter] vertredinge sal over gegeven worden?

61 T.w. eenen heyligen Engel, die van dit gesichte met eenen anderen Engel sprack tot onderwijsinge van Daniel. want de Engelen wenschen in te sien de verborgentheden Godes, 1.Petr. 1.12.

62 Dien selven Engel.

63 T.w. tot den Heere Christum, den Sone Godes, die aldaer in de gedaente van een man verscheen. Andere, tot den genen die verborgene dingen vertellen kan, Ioan. 1.18. Andere, tot den wonderbaerlicken teller, ende die duyden dit oock op Christum, die alles weet. Andere houden het Hebreeusch woort Palmoni in den text, ’t welck na haer meeninge, een verkortinge is van dese twee woorden, Peloni Almoni, waer van siet Ruth cap. 4. de aenteeck. op vers 1. ende 1.Sam. 21. vers 2. ende 2.Reg. 6.2.

64 D. ’t gene dat door dit gesichte beduydt wort.

65 Of, des gedurigen offers, D. aengaende het gedurigh offer.

66 And. veroorsakende verwoestenden afval, of, ende de verwoestende overtredinge: want het was om der sonden wille, dat Antiochus, de verwoester, over het lant quam. Ofte, hoe lange sal de overtredinge verwoesten.

67 De sin is, Hoe lange sal de Godtsdienst, ende alle Godtsaligheyt aldus vertreden worden onder desen wreeden tyran Antiocho? want heyr beteeckent hier Godes volck, gelijck bov. vers 10. ende 11.12. ende heylighdom (Hebr. heyligheyt) den tempel. ende alsoo vers 14.

14

Ende ⁶⁸ hy seyde ⁶⁹ tot my, ⁷⁰ Tot twee duysent ende drie hondert ⁷¹ avonts, [ende] morgens: dan sal het heylighdom ⁷² gerechtveerdight worden.

68 Niet de vragende Engel, maer de onbenoemde, T.w. Christus, daer van vers 13. gesproken is.

69 Niet tot den Engel die daer vraeghde, want hy niet soo seer om sijnent wille, als om Daniels, ende der Kercke wille vraeghde. Siet 1.Petr. 1.12.

70 Dat zijn, ses jaren, drie maenden, ende achtien dagen, want in het loopende jaer 143 des Rijcks der Seleuciden, is de verwoestinge ofte afval van den waren Godtsdienst begonnen, 1.Mach. 1.21. ende in het jaer 149 als Antiochus sterf, (1.Mach. 6.16.) is sy opgehouden. Andere reeckenen dese jaren aldus: In’t jaer 142 den sesten dagh van de seste maent, doe de Hoogepriester Onias (anders Menelaus genoemt) sijnen dienst Antiocho aenboot (Ioseph. Antiq. lib. 12. cap. 6.) doe begon de verwoestinge, ende in het 148, den 25 dagh van de negende maent, doe reynighde Iudas Machabaeus den tempel, 1.Mach. 4.52. Dit zijn net ses jaren, drie maenden, ende achtien dagen.

71 D. dagen, want uyt avont ende morgen bestaet de ordinaris dagh.

72 D. van Godt voor rechtveerdigh verklaert ende gehouden worden, D. erkent ende aengenomen voor sijn huys, het welcke hy te voren door sijn rechtveerdigh oordeel hadde verstooten ende laten ontheyligen, of, sal gerechtveerdight worden, D. sal van ’t onrecht ende afgodisch misbruyck gevrijt ende in sijn wettelick ende rechtmatigh gebruyck herstelt worden.

15

Ende ’t geschiedde doe ick dat gesichte ⁷³ sagh, ick Daniel; ⁷⁴ soo socht ick ’t verstant [des selven:] ende siet, daer stont ⁷⁵ voor my ⁷⁶ als de gedaente eenes mans.

73 Of, gesien hadde.

74 ’t En was Daniel niet geheelick onbekent, maer hy en verstont noch niet genoechsaem waer toe dat hem dit, ende de gantsche Gemeynte der geloovigen dienlick was.

75 Voor my, of, over my, of, als tegen over my, als Gen. 2.18.

76 Sommige verstaen dit van den Engel Gabriel, die in het volgende bevel ontfanght van den Heere Christo. Andre meenen dat het de Heere Christus selfs geweest zy, die sich in de gedaente eens mans geopenbaert, ende den Engel Gabriel bevel gegeven heeft.

16

Ende ick hoorde ⁷⁷ tusschen Ulai ⁷⁸ eenes menschen stemme: die riep, ende seyde, ^{a 79} Gabriel, geeft desen het gesichte te verstaen.

77 Of, te Ulai, of, in’t midden van Ulai, D. tusschen de beyde oevers der riviere Ulai.

78 Of, een menschelicke stemme. Dit was de stemme Christi, die over den Engel te gebieden hadde.

a Dan. 9.21. Luce 1.26.

79 Gabriel is de name eenes H. Engels, ende wort van sommige uytgeleyt, Een man Godes: Van andre, de kracht des stercken Godts. Siet oock ond. 9.21. ende Luce 1.26.

17

Ende ⁸⁰ hy quam nevens daer ick stont: ende als hy quam verschrickte ick, ende ⁸¹ ick viel op mijn aengesichte: doe seyde hy tot my, Verstaet, ⁸² ghy menschen kint: want dit gesichte sal ⁸³ zijn tot den tijt des eyndes.[kolom]

80 T.w. de Engel Gabriel.

81 Siet Ezech. 1. de aenteeck. op vers 28.

82 Alleen worden Daniel ende Ezechiel (zijnde in Goddelicke gesichten) aldus genoemt. Siet Ezech. 2. op vers 1. And. ghy sone Adams.

83 D. sal vervult worden te dier tijt, als de Messias, (die in de laetste dagen is geopenbaert geworden, 1.Petr. 1.20.) ende het eynde der wet, Rom. 10.4. sullen gekomen zijn. Ofte, als sommige, Dit gesichte heeft noch een verder verstant, dan simpelick op Antiochum Epiphanem, daer door oock wort gemeynt noch een ander groot vyant van Godes Kercke aen ’t eynde der werelt. And. sal zijn ter bepaelder, ofte, preçijser, ofte, preçijselick bestemder tijt: daer van de sin soude zijn, Dit en is geen ydele speculatie, maer ’t gesichte sal sijne kracht hebben, ende ter tijt van Godt bestemt voltrocken worden.

18

Als hy nu met my sprack, viel ick in eenen diepen slaep op mijn aengesichte ter aerde: ⁸⁴ doe roerde hy my aen, ⁸⁵ ende hy stelde my op mijne stantplaetse.

84 T.w. om my te wecken, ende te verstercken. Vergelijckt 1.Reg. 19. versen 5, 7. And. soo naderde hy tot my, of, soo quam hy tot my.

85 Of, hy richtede my op, dat ick stont.

19

Ende ⁸⁶ hy seyde, Siet, ick sal u te kennen geven wat’er geschieden sal ten eynde ⁸⁷ deser gramschap: want ⁸⁸ ter bestemder tijt sal ’t eynde zijn.

86 T.w. de Engel Gabriel.

87 D. der elende ende des jammers, welcke Godt over de Ioden gebracht heeft, ofte, brengen sal, door hare sonden tot toorne verweckt zijnde.

88 D. de volvoeringe sal geschieden ter bestemder tijt. And. ter bestemder tijt sal [de straffe] een eynde nemen.

20

De ram ⁸⁹ met de twee hoornen, dien ghy gesien hebt, ⁹⁰ zijn de Koningen der Meden ende der Persen.

89 Hebr. de Heere der twee hoornen. Siet Genes. 14. op vers 13.

90 Of, de Koningen der Persen ende Meden zijn de ram, D. sy worden beteeckent, ofte afgebeelt door dien ram, als boven 2. vers 38. alsoo oock vers 21. De sin is, Het sal geschieden, dat het geheele Koninckrijcke der Babyloniers van de Meden ende Persen sal ingenomen worden.

21

Die ⁹¹ hayrige bock nu, ⁹² is de Koningh van Grieckenlant: ende het groote hoorn ’t welck tusschen sijne oogen is, is ⁹³ d’eerste Koningh.

91 Of, ruygen, rouw van huyde. als Genes. c. 27. vers 11. D. dien vreeselicken, of schrickelicken bock.

92 Dat is, beteeckent het Koninckrijcke van Iauan, D. van Grieckenlant, verstaet daer onder oock Macedonien. Siet Gen. cap. 10. op vers 2.

93 Te weten, Alexander de Groote, ende verstaet dit alsoo, dat hy de eerste Koningh der Griecken soude zijn, die de Persen ende Meden met krijgh overwinnen soude. Hier uyt besluyten sommige, dat het derde Koninckrijcke, boven cap. 2. ende cap. 7. niet en kan geduydt worden alleen op de regeeringe van Alexander de Groote, maer oock op sijne successeurs, de Lagiden, en de Seleuciden. Hier op kan de verstandige leser letten.

22

Datter nu ⁹⁴ viere aen sijne plaetse stonden, ⁹⁵ doe het verbroken was: vier Koninckrijcken sullen ⁹⁶ uyt dat volck ontstaen, doch ⁹⁷ niet met sijne kracht.

94 Te weten, hoornen, Dat is, Koninckrijcken, welcke waren Egypten, Syrien, Macedonien, kleyn Asien.

95 Dat is, als Alexander Magnus sal gestorven zijn. Siet boven op vers 8.

96 Te weten, uyt de Griecken. Dit en is niet te verstaen van het geslachte ofte kinderen Alexandri Magni, want als geseyt wort hier ond. cap. 11. vers 4. Ontrent twaelf jaer na sijn doot, zijn sijne sonen Alexander ende Hercules, mitsgaders hare moeders, ende sijn gantsche geslachte omgekomen: Ende sijn Koninckrijcke is verscheurt, ende vier Koningen van andere stammen, hebben sijne Rijcken onder haer gedeelt.

97 Dat is, niet soo machtigh als Alexander de Groote, met den welcken sy niet en zijn te vergelijcken.

23

Doch ⁹⁸ op het laetste hares Koninckrijcks, als ’t de afvallige ⁹⁹ op het hooghste sullen gebracht hebben, soo salder ¹⁰⁰ een Koningh ¹ staen, ² stijf van aengesichte, ende ³ raetselen verstaende.

98 Hebr. in den voortgangh, of, in’t gevolgh hares Koninckrijcks. Siet boven 2.28. Te weten, als haer Koninckrijcke sal beginnen af te nemen, door de groeijende ende dagelicks aenwassende hooge macht der Romeynen. Andere verstaen hier door het laetste hares Koninckrijcks, hare heerschappije over de Ioden in het Ioodsche lant, want hare regeeringe in Syria heeft noch lange geduert. Maer Antiochus Epiphanes is de laetste geweest, die over Iudaea geheerscht heeft.

99 Dat is, de mate harer sonden sullen volbracht hebben. Dat is, als veel Ioden van den waren Godtsdienst sullen afgeweken zijn, daer van te lesen is 1.Mach. cap. 1. vers 12, etc. ende c. 2. vers 15. Hebr. als het de afvallige volkomen sullen gemaeckt hebben. Van dese afvallige siet boven vers 12.

100 Verstaet dit van Antiocho Epiphane, die het Rijcke met list heeft ingenomen. Siet ond. cap. 11. vers 21.

1 Dat is, regeeren.

2 Siet Deut. 28. de aenteeckeninge op vers 50.

3 Siet Psal. 78. de aenteeck. op vers 2. Antiochus Epiphanes is geweest een man sonder schaemte, of eere, durvende doen wat hem in den sin quam, een loose boeve, haest kunnende duystere dingen vatten, ende selfs kunnende verborgene bedriegerijen seer behendelick bedencken.

24

Ende ⁴ sijne kracht sal sterck worden, doch ⁵ niet door sijne kracht; ende hy sal het ⁶ wonderlick verderven, ende ⁷ sal geluck hebben, ende sal het doen: ende hy sal ⁸ de stercke, mitsgaders ⁹ het heylige volck verderven.

4 Te weten, Antiochi Epiphanis.

5 Maer door toelatinge Godes, willende de sonden sijnes volcks door hem, als een roede, te huys soecken. Siet boven vers 12. Andere verstaen dit alsoo, dat hy het doen soude niet door kracht, maer door arghlistigheyt, bedrogh, verraderije, ende moorderije. Siet vers 25. Hy heeft, als sommige schrijven, sijnes vaders, ende oock sijnes eygenen broeders ombrenginge in eene seditie weten te bestellen, ende hy heeft sijnes broeders Seleuci sone het Rijcke afhandigh gemaeckt, ende voor sich selven genomen. Hoe hy door hulpe ende bedrogh der Ioodscher Hoogepriesteren, ende de apostasie veler Ioden, het Ioodsche lant overheert hebbe, siet het eerste boeck der Machabeen, ende Iosephum.

6 Hebr. hy sal wonderheden verderven. Antiochus Epiphanes heeft veler wegen groot verderf gedaen, maer insonderheyt in het Ioodsche lant, ende aen den tempel te Ierusalem. siet 1.Mach. 1.22.

7 Te weten, in het uytrichten sijner booser aenslagen.

8 Sommige verstaen hier door de stercke, de Egyptenaers. siet 1.Mach. cap. 1. vers 20. Maer andere verstaen hier door, de Godtvruchtige onder de Ioden, die vers 10. genoemt zijn des hemels heyr. Andere, niet alleen de Egyptenaren, of Ioden, maer oock andere naburige natien, die hy bekrijgen soude.

9 Dat is, de Ioden. siet 1.Mach. cap. 1. vers 25. Hebr. het volck der heyligheyt.

25

Ende ¹⁰ door sijne ¹¹ kloeckheyt ¹² soo sal hy de bedriegerije ¹³ doen gedijen ¹⁴ in sijne hant; ende hy sal sich in sijn herte ¹⁵ verheffen: ende ¹⁶ in stille ruste sal hyder vele verderven, ende sal staen ¹⁷ tegen den Vorst der vorsten: doch hy sal ¹⁸ sonder hant verbroken worden.

10 Of, na, of, vermits, of, boven.

11 Het Hebreeusch woort beteeckent, verstant, of verstandigheyt, vernuft, neerstigheyt, gaeuwigheyt, ende kloeck beleyt.

12 Dat is, door sijne arghlistigheyt sal hyder vele bedriegen, Te weten, die van Asien, Syrien, ende Egypten, die hy met geschencken en gaven heeft aen de hant gekregen, ende gehouden.

13 Of, gelucken.

14 Of, onder sijne hant.

15 Hebr. groot maken. De sin is, Na dat hy vele groote saken geluckelick ende na sijnen wensch sal hebben uytgerecht, soo sal sijn herte deshalven sich verhoovaerdigen.

16 D. terwijle de menschen sonder eenigh achterdencken van quaet sullen zijn, ende meynen, dat alle dingen stille ende wel zijn, soo sal hy daer op loeren, ende hy salder vele onvoorsiens overvallen. Anders, door gerustigheyt, Dat is, makende bedriegelicken vrede, om dese ende die alsoo te bedriegen. siet 1.Mach. cap. 1. vers 31.

17 Dat is, tegen den Godt Israels. Siet boven vers 11.

18 Maer door eene verschrickelicke kranckheyt, komende van Godt den Heere. Siet 1.Mach. cap. 6. vers 8, etc. ende 2.Mach. cap. 9. vers 5, etc.

26

¹⁹ Het gesichte nu van avont ende morgen, datter geseyt is, is de waerheyt:

19 Siet boven vers 14.

[fol. 99v]

ende ghy, ²⁰ sluyt dit gesichte toe, want ²¹ daer zijn noch vele dagen toe ²².

20 D. verberght het, verzegelt het, houdt het secreet, T.w. dat het niet ruchtbaer en worde onder de ongeloovige ende vyanden van Godes Kercke: sulcke honden ende swijnen, souden daer door meer verbittert ende rasender gemaeckt worden. Vergel. Iesa. 8.16. Apoc. 10.4. Maer ’t en wort Daniel niet verboden den Godtsaligen Ioden dit te openbaren tot haren troost, als c. 12. vers 4. Doch alles met discretie.

21 Te weten, eer dese Prophetie vervult sal worden. Daer zijn over de drie hondert jaren verloopen van de doot Belsazars, ofte het beginsel van de Monarchien der Persen over Babel (doe Daniel dit propheteerde) tot de doot Antiochi Epiphanis.

22 Tot hier toe is verklaert het eerste deel des achtsten Capittels, namelick de Prophetie van het Rijcke der Persen ende Meden, Alexandri des Grooten, ende der gener die hem in het Rijcke gevolght zijn.

27

Doe wiert ick Daniel ²³ swack, ende ²⁴ was [eenige] dagen kranck: daer na stont ick op, ende dede des Koninghs ²⁵ werck: ende ick was ontsett ²⁶ over dit gesichte, maer ²⁷ niemant merckte het.

23 Ofte, ick wiert kranck gemaeckt, etc.

24 T.w. van schrick ende van verbaestheyt.

25 D. ick bediende het ampt ’t welck my de Koningh hadde opgeleyt. siet boven d’aenteeck. vers 2.

26 Of, van vvegen dit gesichte, ’t welck Daniel soo verschrickt hadde, dat het uyt sijnen sin niet en konde gaen.

27 De sin is, Al was ick hier over soo seer ontstelt, nochtans bedwongh ick my soo, dat niemant uyt mijn gelaet mijne verslagentheyt ofte verbaestheyt en konde mercken: Of, dat niemant en merckte, waer van dat ick kranck geworden was, ofte, dat ick sulck een gesichte gehadt hadde, achtervolgens het bevel ’t welck Godt hem gegeven hadde, vers 26.