Streven. Jaargang 11

[p. 156]

Letterkundige kroniek
Francis Thompson, Katholiek Engels dichter (1859-1907)
Jos. Simons

DE vijftigste verjaardag van het overlijden van Francis Thompson is een gerede aanleiding om nog eens de aandacht te vestigen op deze dichter en om zijn waarde voor ons opnieuw af te wegen. Een vorige generatie heeft zich op de katholieke middelbare scholen verdiept in zijn Hound of Heaven, dat toen in vele bloemlezingen te vinden was. In oude jaargangen van katholieke tijdschriften kan men Nederlandse vertalingen van sommige zijner gedichten vinden. In ieder geval was Thompson op het eind van zijn leven en na zijn dood een zeer geziene schrijver; en er waren velen die hem niet alleen maar blindelings vereerden omdat hij een katholiek was in een niet-katholiek land. Thans is dit niet meer het geval. Thompson is op de achtergrond geraakt. Zijn plaats is ingenomen door Gerard Manley Hopkins, de dichter-Jezuïet, die na een leven in bijna volslagen onbekendheid plotseling in de twintiger jaren, veertig jaren na zijn dood, de belangstelling van de hele literaire wereld kreeg.

Na de dood van de grote Newman was alleen de dichter Coventry Patmore een katholieke figuur van betekenis in de wereld der letteren. Het talent van Alice Meynell was té bescheiden en dat er ooit een Hopkins had bestaan wist niemand. Na Patmores dood in 1896 werd Thompson algemeen als zijn opvolger beschouwd. Zijn eerste publikaties verschenen in een tijd waarin het christendom een non-entiteit was voor velen. Het strijdperk waar kort tevoren geloof en wetenschap tegen elkaar gevochten hadden, lag verlaten. De wetenschap was niet in staat gebleken een antwoord te geven op de diepste levensvragen, hetgeen de schrijvers dreef naar een fatalistisch pessimisme, dat zich uitte in een realistische weergave van de zelfkant van het leven. Of het leven werd enkel gezien als één groot verdriet, een grijze treurigheid waarin men zich schikte. Na het Victoriaanse geloof in Vooruitgang voelde de mens zich niet meer in staat tot verdere energie-ontplooiing. Moeheid, verveling, lassitude, waren de modewoorden van de negentiger jaren, van het fin-de-siècle. Men leefde in donkere salons, volgepropt met zware meubelen, chinoiserieën en bibelots, bronzen en porseleinen beelden, 's avonds beschenen door bleek gaslicht. In deze omgeving leefden de dames, ‘kwijnden’ ze, met elegante loomheid en gracieuze kalmte, lazen de boeken van Ouida, Scott en Lotti, of gingen naar de opera's van Gounod. De heren, voorzien van snor en baard, brachten, naar het schijnt, hun tijd enkel door in verveling en indolentie; op hun beste ogenblikken konden ze met luchtige minachting een cynische conversatie voeren. Deze periode van overcultuur weerspiegelt zich in de Franse literatuur in de Parnassiens en de Symbolisten, in Verlaine en Rimbaud, en in de Impressionisten wat de schilderkunst betreft; hun Engelse tegenhangers waren de Estheten en Decadenten. Voorbereid door de Pre-Rafaelieten, Pater, en Swinburne, was het ‘l'art pour l'art’ de leer en ook

[p. 157]

het enige programmapunt geworden van de groep die zich verenigde rondom het tijdschrift The Yellow Book. De tekenaar Aubrey Beardsley, de schrijver Oscar Wilde, dichters als Davidson en Dowson, stuk voor stuk eigenaardige, scheef gegroeide persoonlijkheden, waren de leiders. Tegen deze achtergrond moeten we de figuur van Francis Thompson zien om het enthousiasme over zijn retorische, klankrijke verzen met religieuze onderwerpen te begrijpen.

* * *

Als tweede van vijf kinderen werd Thompson geboren op 18 december 1859 te Preston. Zijn vader (die het beroep van homeopaat uitoefende) en twee ooms, schrijvers van enige naam, hadden zich tot het katholicisme bekeerd, en Francis kreeg zodoende een volledig katholieke opvoeding. Hij was een zwak en schuw kind met grote studie-aanleg en men meende in hem een priesterstudent te zien. Tegen zijn zin moest hij op 17-jarige leeftijd naar Manchester vertrekken om medicijnen te gaan studeren. Na zes jaar gaf hij dit op en trachtte toen op allerlei manieren in zijn onderhoud te voorzien. Wel las hij veel - zijn moeder was zo onverstandig geweest hem De Quincey's Confessions of an Opium Eater cadeau te geven - maar aan een literaire loopbaan dacht hij niet. Ruzie met zijn vader over de mislukking van zijn carrière deed hem in november 1885 plotseling naar Londen vertrekken. Verschillende kleine baantjes konden hem nauwelijks van armoede redden. Toen daarbij nog ziekten kwamen (o.a. neuralgie), begon hij naar het voorbeeld van De Quincey opium te gebruiken, werd daaraan verslaafd, en kwam tenslotte helemaal in de goot terecht. Door het verkopen van lucifers en kranten probeerde hij enkele stuivers te verdienen; de nacht bracht hij door in de open lucht. Tenslotte vond hij een baantje bij een schoenmaker, die hem op straat toevallig ontmoet had, een gesprek met hem begon en die hem oude contoboeken gaf om te gebruiken als kladpapier. Door de opium voelde hij zijn talent ontluiken, en na een leven van twee jaar als paria schreef hij in de lente van 1888 op enkele vodjes papier zijn twee eerste gedichten en een essay, getiteld: Paganism Old and New. Hij stopte ze in de brievenbus van het katholieke tijdschrift Merry England, dat geredigeerd werd door Wilfrid Meynell, de echtgenoot van Alice Meynell, en tot zijn groot geluk werden zijn drie eerstelingen gepubliceerd. De Meynells werden zijn vrienden en zij wisten hem over te halen zich in een ziekenhuis te laten opnemen om van de opium af te komen, die ondertussen zijn gezondheid had vernield. De Meynells zorgden voor hem, schreven hem brieven, waren zijn toevlucht in alle moeilijkheden. Zo kwam er een einde aan zijn periode van lijden en armoede. Tijdens het smartelijke herstelproces schreef hij gedichten, die in 1893 verzameld werden in Poems. Had Browning kort voor zijn dood na het lezen van de twee eerste gedichten in Merry England een grote toekomst voorspeld voor de auteur, nu toonde zich Patmore een enthousiaste bewonderaar van Thompsons talent. Vooral The Hound of Heaven maakte in brede kringen indruk. In 1895 volgden de duistere Sister Songs, opgedragen aan de twee dochtertjes van de Meynells; zij beschrijven de ervaringen van zijn vreselijke tijd, maar werden koel ontvangen. Verschillende jaren woonde hij in Noord-Wales, waar hij de gedichten schreef die gebundeld werden in New Poems (1897), maar de dédicataire, Patmore, stierf nog voor de publikatie. In zijn laatste jaren schreef hij ook veel proza in tijdschriften, en drie boeken, waarvan Health and Holiness: a Study of the Relations between Brother Ass the Body and his Rider the Soul verscheen in

[p. 158]

1905. Zijn Life of St Ignatius Loyola en The Life of John Baptist de la Salle werden na zijn dood uitgegeven, evenals nog een aantal nagelaten gedichten. Merkwaardig zijn de gedichten over cricketen, naar welke sport hij vaak ging kijken. In de zomer van 1907 moest hij te Londen in een ziekenhuis worden opgenomen, waar hij, voorzien van de H. Sacramenten, stierf aan tering op 13 november 1907. Hij werd begraven op het katholieke kerkhof van Kensal Green, waar op de grafsteen zijn eigen woorden staan: ‘Look for me in the nurseries of Heaven’.

* * *

De onderwerpen van Thompsons gedichten zijn uiteenlopend. Hij schreef zoetelijke gedichten over kinderen, als:

Smile, sweet baby, smile,
For you will have weeping-while;
Native in your Heaven is smile, -
But your weeping, Viola?
Whence your smiles we know, but ah!
Whence your weeping, Viola? -
Our first gift to you is a
Gift of tears, my Viola!

verder liefdesgedichten (Love in Dian's Lap), gelegenheidsgedichten en vooral geestelijke gedichten. Men heeft in dit laatste geval gesproken van ‘mystieke verzen’, hetgeen niet betekent dat Thompson een mysticus was in de strikte zin van het woord. Hij was een godsdienstig man, die aan zijn ervaringen van het geestelijke leven uiting gaf in gedichten. The Hound of Heaven is daarvan het beste voorbeeld. Van The Mistress of Vision zei hij zelf: ‘It contains as much science as mysticism’; het ademt echter de geest van het diffuse, half sensuele, half intellectuele estheticisme van Rossetti:

The Lady of fair weeping,
At the garden's core,
Sang a song of sweet and sore
And the after-sleeping;
In the land of Luthany, and the tracts of Elenore.

Aan de ene kant kan Thompson subtiel zijn, aan de andere kant overdrijft hij door te grote uitbundigheid. Het slot van zijn Ode for the Diamond Jubilee of Queen Victoria, 1897 geeft een indruk tot welke bombast zijn retoriek kan overslaan. Hij zegt dat Engeland trots moet zijn bij dit jubileum, al is er nog oorlog in de koloniën:

If in the East
Still strains against its leash the unglutted beast
Of War; if yet the cannon's lip be warm;
Thou, whom these portents warn but not alarm,
Feastest, but with thy hand upon the sword,
As fits a warrior race:
Not like the Saxon fools of olden days,
With the mead dripping from the hairy mouth,
While all the South
Filled with the shaven faces of the Norman horde.

Thompson was een kunstenaar waarin veel invloeden van anderen zijn aan te wijzen. Dat hij een kind van zijn tijd was, is van zelf sprekend. Men vindt bij hem de invloed van de Pre-Rafaelieten en de Estheten. Zelf erkent hij dat in een van zijn gedichten het beeld van de lente als een kind aan de borst van Moeder

[p. 159]

Aarde een onbewust plagiaat was van Patmore. Maar ook de rollende klankrijkdom van Miltons verzen vindt men bij hem terug. Zijn liefde voor de zeventiende-eeuwse dichters die in de Engelse literatuur de ‘Metaphysicals’ worden genoemd, verleidde hem soms tot een volslagen nabootsing. Het volgende, de eerste strofe van The Fair Inconstant, zou men niet verwachten van een late negentiende-eeuwer:

Dost thou still hope thou shalt be fair,
When no more fair to me?
Or those that by thee taken were
Hold their captivity?
Is this thy confidence? No, no;
Trust it not; it can not be so.

Het spel met de dubbele betekenis van ‘fair’ (‘mooi’ en ‘eerlijk’), het onderwerp, de taal, het is allemaal al twee en een halve eeuw eerder gehoord. Wel een heel grote eerbied moet hij gehad hebben voor Crashaw, de barokke, godsdienstige dichter uit de zeventiende eeuw, die zich enkele jaren voor het eind van zijn betrekkelijk kort leven tot het katholicisme bekeerde. The Hound of Heaven getuigt dit in vele opzichten. De ‘Hemelse Jachthond’ is de Goddelijke Liefde die de mens achtervolgt, ook al tracht hij haar te ontwijken in menselijke liefde of in de natuur. Het gedicht is onregelmatig van vorm, maar men kan niet ontkennen dat er de vaart en de angst van een vlucht meeslepend in liggen uitgedrukt. Naast zijn archaïsmen valt ook het eigenaardig omspringen met het rijm op. ‘Own’ laat hij volgen op ‘crown’, ‘alarm’ op ‘warm’ (zie boven), ‘pass’ op ‘has’. Dergelijke rijmen worden op de duur hinderlijk; men zou het als een tekort in zijn techniek kunnen zien. Eveneens werkt zijn voorkeur voor Latijnse woorden storend: ‘nescientness’, ‘inter-particled vibration’, ‘God's true-manumitting law’.

Laten we, om een indruk te krijgen van zijn beeldspraak, nog de eerste strofe van Penelope citeren, een gedicht dat uit zijn dichtader vloeide zonder dat er eerst bloedtransfusie van een ander had plaats gehad:

Love, like a wind, shook wide your blossomy eyes;
You trembled, and your breath came sobbing-wise,
For that you loved me.

De eerste regel is typisch voor Thompson: zoals de wind de bloesems van een boom schudt, zo heeft de liefde haar ogen beroerd. Het is een nogal vage metafoor, en zoals het er staat in deze regel is het nog minder uitgewerkt en nog vager. Dit is één voorbeeld, dat met aanhalingen uit al zijn gedichten zou kunnen vermeerderd worden, maar het is voldoende om een idee te geven van de diffuusheid van Thompsons beeldspraak. En is de beeldspraak volgens Aristoteles niet dat waaraan men de geniale dichter kent? De zelf gemaakte samenstelling ‘sobbing-wise’ (als in snikken) en het archaïstische ‘for that’ (omdat) bevestigen nog eens wat boven reeds werd gezegd.

Uit deze analyse blijkt wel duidelijk wat de kracht en wat de zwakheid is van deze dichter. In ritme en rijkdom van taal is Thompson een goede leerling geweest van de grote dichters van het Victoriaanse tijdperk. Evenals bij hen kan men zich verlustigen in de volheid van zijn vers. Men leest zijn gedichten met een zekere vreugde, maar men zal ze niet herlezen en herlezen om tenslotte een aantal regels steeds als een onvergetelijke schoonheid in zijn hart mee te dragen. Daarvoor ontbreekt er te veel aan.