Streven. Jaargang 82

[p. 722]

Panc Beentjes
Staat er wel wat er staat?

Het zal u niet zijn ontgaan dat ik in mijn Forumartikel over de Bijbel in Gewone Taal (BGT) alleen voorbeelden uit het Nieuwe Testament heb gebruikt; vandaar de ondertitel ‘Een eerste impressie’. Ten aanzien van het Oude Testament had ik namelijk het plan opgevat om daar op een later tijdstip aandacht aan te besteden. De hartenkreet van dominee Piet Warmenhoven heeft dat plan echter doorkruist, zo niet verijdeld. Want de redactie heeft mij gevraagd om kort op zijn bijdrage te willen reageren. Uiteraard ga ik graag op dat verzoek in, maar niet nadat ik met klem heb benadrukt dat ik op geen enkele wijze betrokken ben geweest bij dit zevenjarig vertaalproject, noch ben ingehuurd of gevraagd om het te promoten.

Het verschijnen van een nieuwe Bijbelvertaling roept in ons taalgebied, en dan met name in Nederland, steeds weer veel en heftige reacties op, meestal niet positief getoonzet. Dergelijke reacties komen steevast van personen die de grondtalen van de Bijbel machtig zijn, sporadisch of nooit van de mensen voor wie de betreffende vertaling bedoeld is. Ik houd het er maar op dat het een vorm van pastorale zorg is die tot al die artikelen aanleiding geeft.

Wat de heer Warmenhoven het meest dwarszit ‘is de dogmatische theologie die bij de invoegingen telkens om de hoek komt kijken’. Nu moet mij van het hart dat de door hem aangereikte voorbeelden naar mijn mening niet allemaal onder deze zwaar aangezette formulering te rubriceren zijn. Het invullen van ‘de twee grote lichten’ als ‘de zon’ en ‘de maan’ zou ik eerder als transculturatie willen betitelen; de BGT kent nu eenmaal geen voetnoten of aantekeningen. Was die mogelijkheid er wel geweest, dan zou Warmenhoven ook veel sterker hebben gestaan

[p. 723]

met betrekking tot Gen. 4:8, waar de Hebreeuwse grondtekst Kaïn sprekend opvoert, maar hem vervolgens niets laat zeggen.

De openingszin van Genesis 4, ook een punt van kritiek in zijn artikel, heeft vertalers altijd al problemen bezorgd. Letterlijk staat er in het Hebreeuws: ‘De mens had gemeenschap met Eva, zijn vrouw’. Zo staat het ook vertaald in de Willibrordedities. De Groot Nieuws Bijbel (1983) geeft: ‘De man had gemeenschap met zijn vrouw Eva’, en de Nieuwe Bijbel Vertaling (2004): ‘De mens, Adam, had gemeenschap met zijn vrouw’. Het ‘probleem’ wordt veroorzaakt door het gegeven dat in Genesis 3 steeds gesproken wordt over ‘de mens’ en over ‘de vrouw’, waardoor je als lezer ‘mens’ bijna als vanzelf gaat vervangen door ‘man’. De openingszin ‘De man heette Adam’ in de BGT is evenwel een heel forse vertaalingreep.

De twee voorbeelden uit het Nieuwe Testament die Warmenhoven naar voren brengt zijn naar mijn mening de meest duidelijke illustraties van zijn kwalificatie ‘dogmatische theologie’. De toevoeging van het woord ‘alleen’ bij de doop van Jezus en bij de verheerlijking op de berg creëert in mijn ogen onder meer een breuk met een belangrijke theologische thematiek in het Oude Testament waarin het volk Israël als ‘zoon van God’ wordt aangesproken (zie o.a. Hosea 11:1). Jezus wordt door de evangelisten weliswaar met diezelfde woorden getekend als het culminatiepunt van zijn volk (Mattheus 2:15), maar dat betekent nog niet dat het volk compleet buiten beeld is en hij nu ‘alleen’ die eretitel mag dragen.

Ten slotte de vertaling van het openingsvers in het Johannesevangelie (‘In het begin was Gods Zoon er al’). Deze vertaalbeslissing wordt door Matthijs de Jong uitvoerig toegelicht in zijn boek (blz. 168). Wegens ruimtegebrek moet ik daarnaar verwijzen.

Aan het lange betoog van Warmenhoven over Johannes 1:1 (‘In het begin was het woord’) wil ik nog iets toevoegen. Wie namelijk het openingsvers van Genesis 1:1 openslaat in Targum Neofiti, een Aramese vertaling, leest daar: ‘In het begin schiep het woord van JHWH hemel en aarde’, om vervolgens overal in Genesis 1 waar ‘God sprak’ staat (31 keer) de zinsnede ‘en het woord van JHWH sprak’ aan te treffen. Het is dus niet alleen de neoplatoonse hellenistische visie op het Griekse begrip logos (‘woord’) die Johannes aan het begin van zijn evangelie introduceert, maar ook de ongetwijfeld in zijn tijd circulerende joodse theologie van memra (‘woord’). Hadden we maar een BGT met aantekeningen gehad! Inderdaad, met de aanhef ‘In het begin was Gods Zoon er al’ is de aansluiting bij de scheppingsverhalen van Israël zwaar verdonkeremaand.

Het betoog van Warmenhoven laat maar weer eens zien dat vertalen in feite een onmogelijke activiteit is. Dat inzicht is overigens al heel oud.

[p. 724]

En dan heb ik het niet over het Italiaanse adagium ‘Elke vertaler is een verrader’, maar over wat de kleinzoon van Jesus Sirach omstreeks 130 voor Chr. opschrijft in het Woord vooraf bij zijn Griekse vertaling van het Hebreeuwse wijsheidsgeschrift van zijn grootvader: ‘U zult het ons ten goede willen houden wanneer het de indruk zou wekken dat wij sommige wendingen onvoldoende hebben weergegeven, ondanks de moeite die we aan de vertaling hebben besteed. Want bij de weergave in een andere taal drukken de woorden niet ten volle uit wat er in het Hebreeuwse origineel staat’. Zodra je je als doel stelt dat oude teksten begrijpelijk moeten zijn, beginnen de problemen.