Onze Taal. Jaargang 62

[p. 215]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

● Ik ben de enige die is

? Persoonlijk twijfel ik aan de juistheid van de zin ‘Ik ben de enige die eruit gedonderd word’: word moet mijns inziens wordt zijn. Mijn omgeving denkt daar anders over: ik word er immers uit gedonderd? Wie heeft er gelijk?

! U hebt gelijk. Omdat het verschil tussen word (eerste persoon) en wordt (derde persoon) niet hoorbaar is, veranderen we de voorbeeldzin voor het gemak even in 1:

1	Ik ben de enige die eruit gedonderd ben/is.

Omkering van deze zin maakt direct duidelijk dat hier alleen maar een persoonsvorm kan staan die past bij de derde persoon:

2	De enige die eruit gedonderd is, ben ik. Dus ook:
3	De enige die eruit gedonderd wordt, ben ik.

Hoe zit deze zin in elkaar? Ik is het onderwerp, ben is de daarbij behorende persoonsvorm van het (koppel)werkwoord zijn. De rest van de zin - de enige die eruit gedonderd... - vormt het naamwoordelijk deel van het gezegde. Er staat dus eigenlijk A = B (of B = A), ofwel Ik = (ben) de rest van de zin. Deze rest bestaat uit de enige, met een bijvoeglijke bijzin (die eruit gedonderd...) als nabepaling. In de bijzin is die onderwerp. De persoonsvorm daarbij moet zowel bij die passen als bij het woord waarnaar die verwijst: de enige, een derde persoon. Dat leidt tot: de enige die ...is/wordt.

Anders ligt de zaak als het betrekkelijk voornaamwoord die terugslaat op een eerste of tweede persoon; vergelijk daartoe de volgende zinnen:

4	Ik, die het goed beu ben, verbreek nu de stilte.
5	Jij, die vaak de gangmaakster bent, hebt geen mond opengedaan.

In 4 past de persoonsvorm ben bij het woord die, omdat die terugslaat op ik (eerste persoon); in 5 hoort bent bij die, omdat het terugslaat op jij, een tweede persoon.

● Curriculum - curricula

? Wat is het meervoud van curriculum vitae?

! Curricula vitae. In deze Latijnse uitdrukking is curriculum (‘loop’) het belangrijkste woord; vitae (‘van het leven’) is daar een bepaling bij. Alleen de uitgang van het kernwoord verandert bij omzetting naar het meervoud: curriculum vitae wordt curricula vitae. Dit komt overeen met wat we in het Nederlands doen bij een combinatie als directeur-generaal: directeur is daarin het kernwoord en generaal de bepaling. Het meervoud is daarom directeuren-generaal.

● Die of dat?

? Welk verbindingswoord moet ik gebruiken in de zin ‘Wij zijn dankbaar voor de jaren die/dat hij bij ons was’?

! Alleen het voegwoord dat is hier mogelijk, dus:

1	Wij zijn dankbaar voor de jaren dat hij bij ons was.

Om te kunnen begrijpen waarom dat zo is, moeten we onderscheid maken tussen voegwoorden en betrekkelijke voornaamwoorden. Ter vereenvoudiging van de uitleg vervangen we de jaren door het jaar. Vergelijk de volgende twee zinnen:

2	Wij zijn dankbaar voor het jaar dat hij bij ons was.
3	Wij zijn dankbaar voor het jaar dat hij bij ons heeft doorgebracht.

Beide zinnen bevatten een hoofdzin (‘Wij zijn dankbaar voor het jaar’) en een bijzin (in 2: ‘dat hij bij ons was’, en in 3 ‘dat hij bij ons heeft doorgebracht’). Hoofd- en bijzin worden zowel in 2 als in 3 verbonden door het woordje dat. Het gaat echter om twee verschillende woordjes dat: in 2 is dat een voegwoord en in 3 is het een betrekkelijk voornaamwoord. Wat is het verschil?

Een voegwoord heeft slechts een verbindende functie (het koppelt de hoofdzin aan de bijzin). Een betrekkelijk voornaamwoord is daarnaast zelf zinsdeel (onderwerp, lijdend voorwerp, enz.) in de bijzin. Dat blijkt duidelijk als we van de bijzinnen uit 2 en 3 hoofdzinnen maken:

2a	Hij was bij ons.
3a	Hij heeft dat (= het jaar) bij ons doorgebracht.

In 2a is dat onmogelijk (‘hij was dat bij ons’); als voegwoord heeft het louter een verbindende functie. In 3a daarentegen is dat lijdend voorwerp bij ‘doorbrengen’.

Bovendien is een voegwoord onveranderlijk, terwijl een betrekkelijk voornaamwoord zich aanpast aan het geslacht en getal (meervoud/enkelvoud) van het woord waarop het betrekking heeft. Dat verschil is goed te zien als we het jaar uit zin 2 en 3 in het meervoud zetten:

2b	Wij zijn dankbaar voor de jaren dat hij bij ons was.
3b	Wij zijn dankbaar voor de jaren die hij bij ons heeft doorgebracht.

● Robot(t)isering

? Van Dale spelt robotiseren; met één t dus. Dat verbaast me: ik ben geneigd het woord met twee t's te spellen. Wat adviseert u?

! Onze voorkeur gaat eveneens uit naar robottiseren; daarmee sluiten we ons aan bij de Grote Koenen en bij Kramers, die in tegenstelling tot Van Dale, Prisma en Verschueren wel voor twee t's kiezen.

Het Nederlands kent de zeer algemene regel dat we een medeklinker verdubbelen als we moeten voorkomen dat de voorafgaande klinker verkeerd uitgesproken wordt. Het meervoud van sap wordt daardoor sappen in plaats van sapen.

De tweede o van robot moet kort worden uitgesproken. De afleiding robot+iseren zou zonder extra t gemakkelijk tot de verkeerde uitspraak robootiseren kunnen leiden. Dankzij de regel voor medeklinkerverdubbeling blijft de korte o behouden: robottiseren. Deze regel werkt ook in andere probleemgevallen zoals budget - budgetteren, sovjet - sovjettiseren, fiat - fiatteren en komplot - komplotteren.