Onze Taal. Jaargang 63

[p. 304]

Tamtam
taalberichtentaalberichtentaalberichtentaalberichtentaalberichten

Geschiedenis van het lezen

Wie een middeleeuws boek uit de bibliotheek van een klooster openslaat, wordt soms getroffen door de wirwar aan streepjes en tekens die de lezers tussen de regels en in de kantlijn hebben gezet. Welke bedoeling hadden de vrome lezers daarmee?

Volgens W.P. Gerritsen zorgden de tekens voor meer reliëf in de verder zo gelijkvormige kolommen, waardoor de monniken ze makkelijker van buiten konden leren. En dat was hun opdracht. Iedere monnik kreeg elk jaar een boek, waarvan hij zo veel mogelijk tekst moest memoriseren, zodat de inhoud bewaard zou blijven als het boek niet meer beschikbaar was. Om deze taak tot een goed einde te kunnen brengen, lazen de monniken heel anders dan nu: langzaam, hardop en eindeloos herkauwend.

Geleidelijk aan zien we aan het einde van de middeleeuwen dat de beschikbaarheid van de boeken en het lezen ‘met de ogen alleen’ toenemen, waardoor het herkauwend lezen plaats maakt voor andere soorten lezen, bijvoorbeeld om snel iets op te zoeken. Het zou best kunnen dat de oorsprong van sommige leestekens en tekstconventies in de krabbels van de monniken gezocht moet worden, gericht op een heel andere leesstijl.

W.P. Gerritsen, 1994, De constructie van het geheugen. De rubricatie in een incunabel uit de Utrechtse Paulusabdij en de geschiedenis van het lezen, Faculteit der Letteren, Utrecht.
F.J.

‘Mens-onvriendelijke’ brief van Kosto

Een beleefde brief begint met een aanhef en eindigt in een vriendelijke of hoogachtende groet. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar dat was het niet voor staatssecretaris van Justitie Kosto. Volgens een bericht in de Volkskrant van Michiel Kuijt stuurde Kosto een brief aan een gedetineerde zonder zo'n beleefde kop en staart. De gedetineerde vond dat ‘mens-onvriendelijk’ en wendde zich tot de Nationale Ombudsman. Deze stelde hem in het gelijk: ‘Het is bij de overheid niet ongebruikelijk dat brieven niet zijn voorzien van een individuele aanhef en een afsluitende zin. Wanneer het gaat om standaardcorrespondentie is dat, vanuit een oogpunt van efficiency, aanvaardbaar. Gaat het echter om op zichzelf staande brieven, dan mag van de overheid worden verwacht dat zij haar correspondentie voorziet van een individuele aanhef en een afsluiting op enigerlei wijze. Een dergelijke werkwijze past bij een moderne, open communicatie met burgers.’

Kosto's verweer was dat de gedetineerde inhoudelijk een behoorlijke brief had gekregen.

L.G.

Wanneer een trema?

Reeëeten, queuën, duoaai, zaaioester.

Driemaal raden in wat voor soort serieuze publikatie we zulke woorden kunnen aantreffen: in een studie naar de beste regels voor het plaatsen van het trema. J. Zuidema en anderen stellen na veel wikken en wegen de volgende regels voor:

- Volgen twee klinkers direct op elkaar en kunnen ze samengelezen worden terwijl dat niet de bedoeling is? Zet dan een trema op de tweede klinker. Voorbeelden zijn ruïne, geërgerd. Uitzonderingen zijn woorden van het type museum en elektricien.

- Volgen drie of meer klinkers op elkaar die samengelezen kunnen worden, ga dan na of er een samen te lezen ee in voorkomt die voorafgegaan wordt door een i. Zet in dat geval geen trema: prieel.

- Gaat er geen i vooraf aan de ee, dan komt er wel een trema: geëerd, reeën, weeïg, geëuropeaniseerd. Maar ook: knieën, want daar moeten we de ee niet samenlezen.

- Moet de klinkerreeks over twee lettergrepen verdeeld worden en begint de tweede lettergreep met een i, zet dan op die i een trema: jezuïet, naïef, heroïek, weeïg, smeuïg. Maar laat dat trema achterwege als de vorige lettergreep op i eindigt: heiig, glooiing.

J. Zuidema, A. Neijt, J. Weber, 1994, ‘Hiërarchieën op de knieën’.
Spektator, 23 (2), blz. 137-163.
F.J.

[p. 305]

Taalkundig gegoochel in Caïro

Wat is het betekenisverschil tussen vruchtbaarheidsregeling en regeling van de vruchtbaarheid? Geen verschil, zou je denken... De deelnemers aan de onlangs in Caïro gehouden VN-bevolkingsconferentie dachten daar anders over. Aan het slot van de conferentie werd lang vergaderd over een aantal dubbelzinnigheden, vermeende verwijzingen naar abortus en onwelvoeglijke bijvoeglijke naamwoorden in het slotdocument. Met enig taalkundig gegoochel kon men het uiteindelijk eens worden over de omstreden zinsneden. Een mooi voorbeeld van dat gegoochel vormde het begrip vruchtbaarheidsregeling. Rob Vreeken bericht in de Volkskrant:

‘Merkwaardig was ook hoe het begrip vruchtbaarheidsregeling werd gewijzigd en tegelijk gehandhaafd. In de definitie van de WHO (World Health Organisation) valt daar ook abortus onder. Dat maakte het voor sommigen onacceptabel. Toen iemand regeling van vruchtbaarheid bedacht, werd dat in dank aanvaard als alternatief.’

De Nederlandse VN-ambassadeur Biegman, voorzitter van de onderhandelingen: ‘Wat is dat? Dat weet niemand. We zijn niet eens begonnen het te definiëren. We hebben het probleem opgelost door opzettelijk een vage term te gebruiken.’

Vreekens commentaar op dit gegoochel: ‘Als het van het Vaticaan had gemogen, zou kommaneuken de beste omschrijving zijn geweest.’

L.G.

Blijft het hoger onderwijs Nederlandstalig?

In oktober heeft minister Ritzen het rapport ‘Voertalen en vreemde talen in het hoger onderwijs’ naar de Eerste en Tweede Kamer gestuurd. Wie herinnert zich niet de ophef die - ook internationaal! - in 1989 ontstond toen Ritzen overwoog Engels als voertaal voor het hoger onderwijs toe te laten. De discussies die daarop volgden, leidden ertoe dat werd vastgelegd dat de voertaal in het hoger onderwijs in beginsel het Nederlands is.

De Inspectie van het Onderwijs heeft nu onderzocht wat de werkelijke situatie is. Alleen in incidentele gevallen - buitenlandse docenten of veel anderstalige studenten - worden de colleges in een andere taal gegeven, en dan is dat bijna altijd het Engels. De helft van de geraadpleegde onderwijsinstellingen vindt het Engels evenwel zó belangrijk dat zij het gebruik ervan actief stimuleren als middel tot mondelinge en schriftelijke kennisoverdracht. In de Wet op het Hoger Onderwijs is vastgelegd dat onderwijsinstellingen een gedragscode moeten opstellen voor het geoorloofde gebruik van een vreemde taal.

De inspectie concludeert dat het Nederlands als voertaal in het hoger onderwijs momenteel niet bedreigd wordt, maar dat het gebruik van vreemde talen in de toekomst zal toenemen. Daarbij is wel een eenzijdige oriëntatie op het Engels ontstaan. De inspectie sluit zich aan bij de mening van deskundigen dat die eenzijdige aandacht voor het Engels verontrustend is: voor de beroepsuitoefening van velen is ook functionele kennis van het Frans en/of het Duits van groot belang.

P.S.