Onze Taal. Jaargang 64

[p. 182]

De Taalgrens
PCUdB

Wel weer even

In het decembernummer 1994 heb ik een paar aspecten van het zogenoemde ‘extremiteits-wel’ met u doorgenomen, dat wil zeggen: het wel in zinnen als ‘Zo kan ik nog wel uren doorgaan’. Nu is het tegenstellende wel aan de beurt. Dat is het wel dat op de een of andere manier naar een verschil tussen schijn en werkelijkheid verwijst. De simpelste vorm van dit wel vinden we waar er een contrastaccent wordt gebruikt. (Voor het verschil tussen contrastaccent (aangegeven met een accent grave: è) en normaal accent (accent aigu: é) verwijs ik naar dat decembernummer.) Een paar voorbeelden:

1	Ik heb die rekening wèl betaald.
2	Ik heb die rekening wel betààld.
3	Ik heb dìe rekening wel betaald.

Contrastaccent op wel duidt aan dat iets het geval is wat in strijd is met de bewering of suggestie van iemand anders, of gewoon in strijd met de schijn. In plaats van wel kunnen we hier ook wel dégelijk zeggen.

Contrastaccent op een ander woord in de zin geeft aan dat iets weliswaar het geval is, maar dat daaruit toch geen min of meer voor de hand liggende conclusie mag worden getrokken: ‘Ik heb die rekening wel betààld, maar niet om een ontvangstbewijs gevraagd.’ ‘Ik heb dìe rekening wel betaald, maar die andere natuurlijk niet.’ Hier kunnen we voor wel ook weliswaar gebruiken. Het zou mooi zijn als daarmee de kous af was wat het tegenstellende wel betreft. Nee dus.

● Kun-je-wel-wel

Allereerst is er een normaal geaccentueerd wel dat een negatief aspect van een overigens positieve situatie onder de aandacht brengt. Denk aan ‘die kinderen schreeuwen wél een beetje hárd’ (al zijn ze verder leuk bezig) of ‘het waait hier wél hárd’ (al is de streek hier verder best te genieten). Het omgekeerde kan ook: ‘het elftal heeft wél zijn bést gedaan’ (al hebben ze verloren) of ‘Laila kan wél goed práten’ (al vertrouw ik haar voor geen cent, of, zwakker, al betekent het niet dat ik Laila over de hele linie zie zitten).

Dan zijn er op z'n minst nog twee speciale wellen die op de een of andere manier ook iets met het verschil tussen schijn en wezen te maken hebben. Ik noem ze even het kun-je-wel-wel en het zie-je-wel-wel (en als afgeleide van de eerste het durf-je-wel-wel). Geen van deze wellen maakt gebruik van contrastaccent.

Het kun-je-wel-wel wordt in vragende vorm gebruikt en drukt (ernstige) twijfel uit aan iets wat beweerd of gesuggereerd wordt. Neem

4	Kun je wel flúisteren?
5	Heb je die rékening wel betaald?
6	Wonen er wel ménsen in dat huis?

In 4 lijkt het erop dat de aangesprokene binnen de gegeven situatie zacht zou moeten kunnen praten. De spreker vraagt of dat ook zo is, en drukt daar zijn twijfel over uit. Iets dergelijks geldt voor 5 en 6. Twijfel wordt bijna ongeloof en de toon neigt naar agressie als het accent op het hulpwerkwoord, indien aanwezig, komt te vallen, of op het werkwoord als er ook andere mogelijkheden zijn. Neem

4a	Kún je wel fluisteren?
5a	Héb je die rekening wel betaald?
6a	Wónen er wel mensen in dat huis?

In combinatie met toch ontstaan soms eigenaardige effecten:

4b	Je kúnt toch wel fluisteren?
5b	Je hébt die rekening toch wel betaald?
6b	Er wónen toch wel mensen in dat huis?

Enerzijds dwingt het toch-wel-patroon tot een bevestigend antwoord. Maar de spreker wil meer: hij wil ook dat zijn twijfel wordt weggenomen. Antwoorden op 4b, 5b of 6b zijn zelden gewoon ‘ja’ of ‘nee’. Eerder, bevestigend: ‘Ja, natuurlijk, wat dacht je anders?’ of, ontkennend: ‘Nee, wie zegt dat dat moet?’ of vermijdend: ‘Dat gaat jou niets aan.’ Zoiets.

● Zie-je-wel-wel

Bij het zie-je-wel-wel gaat het meestal niet om vragen. Voorbeeldzinnen zijn:

7	Ik dácht wel dat je dat nooit zou lukken.
8	Ik wéét wel dat je altijd stiekem mijn post inkijkt.

In 7 wordt verondersteld dat de aangesprokene wel degelijk van zijn slaagkansen overtuigd was. In 8 mogen we aannemen dat de aangesprokene een kop trekt alsof hij van de prins geen kwaad weet. Interessant is dat 7 zonder wel totaal van betekenis verandert:

7a	Ik dacht dat je dat nooit zou lukken.

In 7a geeft de spreker zijn ongelijk toe, in 7 benadrukt hij zijn gelijk.

Nog curieuzer is het feit dat toevoegen van nog in 7 ook weer de betekenis drastisch verandert:

7b	Ik dacht nog wel dat je dat nooit zou lukken.

De spreker gaat in 7b verder dan zijn ongelijk toegeven; hij vindt het achteraf ook nog dom van zichzelf dat hij zich zo vergist heeft.

Het zie-je-wel-wel vinden we natuurlijk ook in de constructie zie je wel zelf terug:

[p. 183]

8	Zie je wel dat Laila niet te vertrouwen is?

lijkt equivalent met

9	Ik heb altijd wel gezegd dat Laila niet te vertrouwen is.

Het laatste tegenstellende wel is het durf-je-wel-wel. Dat is een kloon van het kun-je-wel-wel, maar wel een gedegenereerde kloon, ik zou haast zeggen een clown onder de klonen:

10	Durf je wel, met zijn allen tegen die hulpeloze Laila?

Ik geloof dat hier sprake is van gecanoniseerde ironie, dat wil zeggen: de ironische vorm is zo vaak toegepast dat die nog nauwelijks als ironie wordt gevoeld.