Onze Taal. Jaargang 65

Trefwoord gezocht

Het artikel dat u nu leest, bestaat voornamelijk uit woorden. En verder nog uit spaties, getallen en leestekens. In een voorlopige versie van de tekst stonden 676 woorden, en daaronder versta ik door spaties gescheiden letterreeksjes. Veel van die woorden komen vaker dan één keer in de tekst voor, zoals woorden en van. Als we alle dubbelvormen er aftrekken, blijven er 321 onderling verschillende woordvormen over. Minder dan de helft dus. Van die 321 woordvormen staan er honderdtien niet als trefwoord in een normaal woordenboek. Daar is een zo onnozele verklaring voor dat bijna iedereen die over het hoofd ziet. Het komt niet doordat ik zulke exotische woorden gebruik in dit stukje, maar doordat woorden maar in één vorm als trefwoord in het woordenboek verschijnen. In een gewone tekst komen ook meervouden en vervoegde werkwoorden voor, in woordenboeken zijn dat geen trefwoorden.

Een paar voorbeelden illustreren het verschil tussen de drie soorten woorden. Het zinnetje een roos is een roos is een roos kent acht woorden, drie woordvormen (een; is; roos) en drie trefwoorden (een; roos; zijn). In het zojuist uit de mond van mijn poppenmoederende dochtertje opgetekende ik was de moeder, dus ik was haar haar komen negen woorden, zes woordvormen en acht trefwoorden voor (de; dus; haar; haar; ik; moeder; wassen; zijn). De vaktermen voor de verschillende woordsoorten zijn respectievelijk token voor wat ik hier woord noem, type voor unieke woordvorm en lemma voor trefwoord.

● De kwestie: zijn of is

Het lijkt zo logisch dat we een woord onder de trefwoordvorm opzoeken, maar dat is het helemaal niet. Na enige jaren basisonderwijs zijn we in staat om van een woord als paarden eerst iets anders te maken voordat we nagaan of het in het woordenboek staat (paard of paren). Is dat logisch of gebruikersvriendelijk? Nee en nee, maar het is zo gegroeid en het hindert ons, geoefende taalgebruikers, niet meer. Het kost ons zelfs moeite om in te zien wat hier nu eigenlijk het probleem is. Waarom zouden we erbij stilstaan dat veel woorden uit een normale tekst niet in het woordenboek staan? Omdat er andere gezichtspunten zijn van waaruit je naar woordenboekgebruik kunt kijken dan onze eigen gewoontes.

Wanneer je je bijvoorbeeld verplaatst in de situatie van een buitenlander die het Nederlands nog onder de knie moet krijgen, begrijp je dat het ontbreken van een trefwoord als is verdraaid lastig kan zijn. En nog veel onbeholpener dan mensen die weinig Nederlands kennen, zijn computers. Bij de eerste woordenboeken die je vanuit je tekstverwerker kon raadplegen, merkte je dat veel woorden de melding niet gevonden opleverden, alleen maar omdat je cursor toevallig op een verbogen of vervoegde vorm stond. Dat was eenvoudig te verhelpen door in het (elektronische) woordenboek alle woordvormen als trefwoord op te nemen. Vanuit was word je tegenwoordig naar de trefwoorden was, wassen of zijn doorgeschakeld. Uiteraard wil je nog liever automatisch bij het juiste trefwoord terechtkomen, maar de programmatuur die daarvoor nodig is, valt nu even buiten het terrein waartoe ik me voor dit artikeltje beperk.

[p. 231]

● Zwangerste opperwezentjes

We hebben bij Van Dale ooit besloten alle mogelijke verbogen en vervoegde vormen van de trefwoorden uit het woordenboek Hedendaags Nederlands te laten genereren. Er bestaan computerprogramma's die dat kunnen. Dat is handig, want dan hoef je ze niet allemaal zelf in te tikken. Maar zo'n programma heeft geen kennis van de betekenis van woorden en genereert dus zonder blikken of blozen woordvormen als eenarmiger, opperwezentjes en zwangerst We hebben de aperte onzin eruit gehaald en geprobeerd regels op te stellen waarmee de naar ons taalgevoel twijfelachtige woordvormen beargumenteerd verwijderd konden worden uit de lijst. Dat leidde slechts tot psychische klachten bij de betrokken medewerkers. Voor élke woordvorm is een context te geven waarin hij zou kunnen voorkomen, al moet je ervoor naar dromenland of naar een zin die zegt ‘woordvorm x kan niet bestaan’. We beschikken nu dus over een woordenlijst waar nog woordvormen in voorkomen die nog nooit iemand heeft gebruikt. Maar die best zouden kunnen, morfologisch gesproken.