Onze Taal. Jaargang 71

[p. 121]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

Vrouwelijke jarige job

? Iemand die jarig is, kun je ‘een jarige job’ noemen. Maar voor mijn gevoel is dat vreemd als je het over een vrouw of meisje hebt. Is daar geen andere benaming voor?

! Jawel: de vrouwelijke tegenhanger van een jarige job is een jarige jet of een jarig jetje. Om de een of andere reden is deze benaming minder bekend dan de mannelijke variant, maar ze is in de meeste hedendaagse woordenboeken gewoon opgenomen. Vermoedelijk is de vrouwelijke variant jonger dan de mannelijke: het Woordenboek der Nederlandsche Taal kent jarige job wel, maar jarig(e) jet(je) niet. De namen Job en Jet zijn vermoedelijk gekozen vanwege de alliteratie met jarige; het gaat in elk geval niet om de bijbelse Job. Jarig Jetje is ook de naam van een kinderliedje (zie http://web.inter.nl.net/users/R.Hiddinga/kids/jarigjetje.htm).

Overigens schrijven de meeste naslagwerken (jarige) job en jet met een hoofdletter. Dat is niet nodig: eigennamen die niet (meer) als zodanig functioneren, krijgen een kleine letter. Vergelijkbare gevallen zijn een vrolijke frans, een razende roeland en een brave hendrik.

Gogme

? Op een voetbalsite las ik: ‘Ajax wordt geassocieerd met het gogme en de bluf die kenmerkend zijn voor de Amsterdamse levensdrift.’ Wat betekent gogme?

! Van de hedendaagse woordenboeken noemt alleen Koenen (1999) het woord gogme, en omschrijft het als ‘slimheid, geslepenheid, inzicht’. Van oorsprong is gogme een Jiddisch woord, ontleend aan het Hebreeuwse chochma ‘wijsheid’. Het is verwant met goochem (‘slim, gewiekst’).

Gogme komt al geruime tijd in het Nederlands voor - althans in het Bargoens, de ‘dieventaal’. Het wordt al genoemd in een boek uit 1937 over deze taalvariant: De gabbertaal van E.J. van Bolhuis. Net als veel andere Jiddische en Bargoense woorden is het in de Amsterdamse stadstaal terechtgekomen; zo is het wijder verbreid geraakt. Op internet komt gogme vooral voor in teksten over voetbal, in het bijzonder als het over Ajax gaat. Vermoedelijk is oud-Ajaxtrainer Louis van Gaal, die het woord graag in de mond nam, (mede)verantwoordelijk voor de populariteit ervan.

In enkele boeken, zoals Resten van een taal (1967) en Jerosche van H. Beem (1959, 3e dr. 1998), wordt het woord geschreven als chochme. Deze schrijfwijze wordt ook geadviseerd in het boekje Hebreeuwse en Jiddische woorden in het Nederlands, dat dit najaar verschijnt. Hoewel deze spelling nauwer bij de Hebreeuwse uitspraak aansluit, is de spelling gogme in het hedendaagse Nederlands gaan overheersen.

Namen muzieknoten

? Ik vraag me al heel lang af waar de namen van de muzieknoten vandaan komen: do, re, mi, fa, sol, la en si. In de film The Sound of Music klaagt een van de kinderen dat die lettergrepen niets betekenen. Is dat inderdaad zo?

! Als losse woorden hebben die namen geen betekenis, maar ze komen ook niet uit de lucht vallen. Ze zijn - op do na - in de elfde eeuw ontleend aan de volgende Latijnse hymne ter ere van Johannes de Doper: ‘Ut queant laxis / Resonare fibris / Mira gestorum / Famuli tuorum / Solve polluti / Labii reatum / Sancte Ioannes’ (‘Opdat uw dienaren het wonderbaarlijke van uw daden luidkeels kunnen verklanken, ontsla, Heilige Johannes, de schuld van hun bezoedelde lippen’).

De benedictijner monnik en musicus Guido van Arezzo (ca. 995-1050) zocht een manier om toonladders of muziekstukken op elke gewenste toonhoogte te kunnen inzetten. De ‘absolute tonen’ a, b, c, d, e, f en g waren vanwege hun vaste (meetbare) toonhoogte niet geschikt. Guido ontdekte dat elk van de eerste zes regels van de hymne steeds één toon hoger begon dan de vorige regel; daarom waren die beginlettergrepen een goed hulpmiddel bij het treffen van de juiste toon, vooral in relatie tot andere tonen. Bovendien waren de ‘Aretijnse lettergrepen’ (zoals ze later wel genoemd werden) makkelijker te zingen dan a, b, c, enzovoort.

Guido's toonladder telde maar zes tonen. De naam si, gevormd uit de S en / van de laatste regel, werd daar in de latere toonladder van zeven tonen aan toegevoegd. Omdat ut niet zo geschikt is om te zingen, aangezien het op een medeklinker eindigt, werd deze naam later vervangen door do, dat volgens het Spectrum muzieklexicon (1991) is afgeleid van Dominus (‘Heer’). In plaats van sol wordt ook wel so gebruikt (zodat elke lettergreep open is) en in plaats van si ook ti (zodat elke naam met een andere medeklinker begint).

Havo(-)/vwo-niveau

? In de profielschets van een vacature die ik had opgesteld, luidde een van de eisen: ‘havo/vwo-niveau’. Volgens een collega moest dat geschreven worden als havo-/vwo-niveau. Klopt dat?

! Er zijn twee mogelijkheden: havo-/vwo-niveau en havo-vwo-niveau. De versie havo/vwo-niveau is niet mogelijk. Havo-/vwo-niveau is een samentrekking van havo-niveau/vwo-niveau, waarin het eerste niveau is weggelaten. ‘Iemand met havo-/vwo-niveau’ is dus iemand die óf een opleiding op havo-niveau óf een opleiding op vwo-niveau heeft.

De schrijfwijze havo-vwo-niveau duidt op één, wat ruimer genomen niveau, namelijk ‘havo-vwo’. Daarmee wordt een indicatie gegeven van het verwachte niveau, zodat bijvoorbeeld ook iemand met een buitenlands diploma aan de eis kan voldoen. In dit geval wordt een liggend streepje gebruikt en geen schuine streep, omdat een schuine streep een keuzemogelijkheid aangeeft, terwijl het hier juist om een combinatie van (taalkundig) gelijkwaardige delen gaat.