De Tsjerne. Jaargang 9

[p. 285]

Krityk yn 't koart:

Losser fan it prosede.

Geart Jonkman: LI FU EN OARE FORHALEN.
Drukkerij Laverman N.V., Drachten 1954.

Geart Jonkman bisjocht it libben al sa leaf net fan de sinnichste kant, hwat foar in dynamysk persoan lyk as hy oars faeks wol hwat bjusterbaerlik hjitte mei. Of is dy hiele dynamyk oars neat as in flecht foar réaliteiten, dy't er fierders yn syn fersen en proaza fan him ôfskriuwt? De ynhâld fan de fiif forhalen, dy't er ûnder boppesteande titel as nûmer trije fan de Reiddomp-rige 1953 publisearre hat, komt hjir op del: in gefal fan selsmoard, twa bychten fan finzenen, in gefal fan sabeare-waensin en in forhael oer in skyndeade dy't meihelpt fortsjustering fan kasjild út to bringen.

Geefst is it titelforhael Li Fu. It giet oer de forhâldingen fan trije manlju ta ien frouminske, dy't harsels troch de siele-yntriges dêr't se yn wei rekket, to koart docht. Bihindich om 'e hoeke wurdt hjir in situaesje mear oantsjut as djip útarbeide, mar dat oantsjutten is genôch om de hiele trageedzje foar de lêzer op to roppen. Allinne de hwat melodramatyske einrigels binne neat to goed slagge.

Yn twa gefallen, nammentlik yn 'e forhalen Stopjern en De Trijehoek is de tognidzjende wurking biskreaun dy't in forkearde skoalmaster op in learling hawwe kin. Hja geane beide fan in jowne situaesje út - de haedpersoan sit yn it tichthús en eidet syn libben oer -, en komme jin foar in fortelling oan as de gearstalde en forwrongen kant neist, binammen Stopjern. Dêr is to folle materiael forarbeide, dat it forhael wurdt fan gefolgen hwat kopswier en it majeur-thema (in Dostojewski-eftige bifrijing fan in maetskiplik wrakstik troch de leafde fan in frou) rekket dêrtroch yn 'e knipe. It oertsjûget net, om't it thema by alle somberens sa hwat sydlingswei to witten dien wurdt.

It prosédé, útgean fan in biskate situaesje dêr't de haedpersoanen yn forkeare en dan fierderop útlizze hoe't hja yn dat labaret rekke binne, komt men gauris yn dizze forhalen tsjin. Sadwaende is dat einliks gjin fortellen sasear, mar earder in soarte fan tobekskôgjen en soks keart de spontanens, dy't nei myn sin it skaeimerk heart to wêzen fan in goed forhael, min ofte mear op. En dochs wit Jonkman dêr bytiden wol in spesiael effekt mei to birikken, lyk as yn It is mar 'n Stap, dêr't mei in soarte grimmitige humor yn biskreaun wurdt hoe't immen troch al to ryklik brûken fan in sliepmiddel amperoan yn Frjentsjer tolânne komt.

De Dea fan 'e Kassier forhellet fan in man dy't, mei't er him oerwrotten hat, yn de tastân fan skyndea rekke is en yn dizze steat meimakket dat de kassier fan in boerelienbank de kas rûpelet. It is spannend biskreaun en op it lêst wurdt de kweadogger noch justjes snipt.

Jonkman liket graech oer dramatyske effekten to meijen. Hwatte ynbannigens fan ditoangeande soe syn wurk forfêst op heger plan bringe kinne. Yn dizze bundel hat er ommers it biwiis levere, dat er wol hwat yn 'e marse hat. Hy soe ek alle war dwaen mei syn koart forhael boppe it statysk karakter, dêr't it genre yn it Frysk

[p. 286]

nóch mear mei tangele sit as yn it Hollânsk, út to kommen. It prosédé, dêr't niis op wiisd waerd, is foar him by dat bisykjen noch al tofolle in stan-yn-'e-wei.

J.W.J. WITSEN ELIAS.

Nei in oare filosofy.

It hat njonkelytsen sin de fraech to stellen: is it romantyske ‘libbensforstean’ fan ús ploech fan foar de oarloch foargoed stoarn? De oarloch hat ek op dat stik hiel hwat fornield. Lykwols leau ik mei Bouke Tuinstra, dat in nije romantyk foar de Fryske kunst, de litteratuer sawol as de byldzjende kunst, de wei is Dat jildt ek foar de muzyk, mar dat is Paulus Folkertsma wol tabitroud.

Dit sjagrijnige krimmenearjen oer de ‘nachtside’ fan it libben jeuzelt himsels dea en hat foar de takomst gjin bitsjutting. Sok sizzen hat wer neat to meitsjen mei in forkwânseljen fan de Fryske kunst oan de biweging. As de kunstners kunstners bliuwe, hoecht men dêr wier gjin noed mei to hawwen. It is earder oarsom: de Fryske biweging is erflik ôfhinklik fan syn kunstners. Dêr hoecht dochs nimmen oer yn to sitten? It is in adelsbrief fan de Fryske biweging dat hja net de slavinne is fan ekonomyske of politike machten, mar hegere hearen tsjinnet; dy hegere hearen net sûnder mear koart to sluten mei de kunstners nammers.

Mar dit is allinne mûglik as Fryslân yndied frij is, dat is to sizzen, as de Fryske kunstners har frij man fiele, frij fan pessimisme en kompleksen, frij fan de psychiater. De hurde sielen fan Hollanners, Ingelsken en Amerikanen kinne wol hwat djipte-psychologysk genifel forneare, mar de oergefoelige Fryske siele giet der oan stikken.

Wy binne in oare filosofy brek, ien dy't net oriëntearre is op it Westen of it Easten - ek net yn it negative -, mar op de fertikale line: op de ierde oerdeis en de stjerren by nacht. Net psychologysk dus, mar kosmologysk, of siz théologysk, as men dy trije bigripen net al to pregnant nimme wol. Hwant as wy earne forlet fan hawwe, dan is it fan rûmte, út dit nearzige positivisme wei.

Ik wit net, oft de filosofen of de kunstners earst wêze moatte op dit stik, mar de iene hoecht net op de'oare to wachtsjen. It probleem lit him lykwols net út it forlet fan in nij andert allinnich bianderje. Men kin de geast net kommandearje. Dus dan mar ôfwachtsje en ûnderwilens fuortfarre yn it âlde sok? Ik leau, dat men dochs fêst hwat dwaen kin: de hearrichheit opsizze oan de âlde théoryen, jin der tsjin wapenje en forsette, har oantaeste en...... der om laitsje. Sa wurdt men allinken wol ymmún en dan sil de goarre fansels wol wike.

J.J. VAN WERINGH.

Tsjoen fan trekpot en koekjetrompke.

H.B. Heidstra-Visser: AS IK FUORTGEAN KOM IK NET WEROM....
Drukkerij Laverman N.V., Drachten.

Master nimt de foarstap. Mei it drigemint op 'e lippen, dat de skriuwster as titel foar har boek keazen hat, fytst er al ridlik gau it forhael út. En út en troch fordwynt noch ien fan 'e personagiën mei deselde wurden fan it toaniel.

[p. 287]

Dochs is it boek, hwat men op 'e titel ôfgeande net tinke soe, in soarte fan idylle. It spilet yn 'e dagen doe't de Feanster fuotbalklub noch yn 'e fleur wie, yn 'e omkriten fan 'e Gerdyk. It lân is goed, de keamers binne kreas en de minsken ek. Op 'e tafels steane aerdige potsjes mei blommen en, krekt troud of net, men krijt in koekje by de thé. Dat in inkelde persoan, dy't út in min nêst komt, bisiket de boel yn 'e bulten to jerjen, kin de idylle net forgoed forsteure.

De skriuwster kin de krite dêr't har forhael spilet troch ende wertroch en biskriuwt it deistige libben dêr yn finesses, yn ienfâldige tael. Hja docht mar in pear konsesjes oan de moaiskriuwerij: de titel is der ien fan. Dêrtroch forfait hja ek net ta de idiomatyske swiermûlichheit, dêr't tige serieuze Fryske skriuwers troch yn 'e rigen fan 'e humoristen knoffele binne.

Allinne freget men him of, hoe't it mûglik is, dat jonge minsken aerdzje kinne yn dit fredige bistean. Wurdt hwat der yn harren gêste hat en weitroppe is (hwant ek yn de sielen fan dizze kreaze jongelju sil mear to rêdden wêze as de skriuwster foarjowt to witten) wurdt dat restlos wei yn 'e damp fan 'e trekpot en de rook fan it koekjetrompke ? By alle respekt foar dizze attributen, magyske ynfloed kin men der dochs net oan taskriuwe.

JAN WYBENGA.