De Tweede Ronde. Jaargang 8

[p. 216]

Willem Elsschot en de slag om Het Tankschip
Vic van de Reijt

Onder het devies ‘En het kapitalisme heeft toch zijn goede kant, is 't waar of niet?’ werden op dinsdagavond 7 oktober 1986 achttien brieven van Willem Elsschot geveild door het befaamde veilinghuis J.L. Beijers te Utrecht.

Wie geen zin had om ze te kopen had drie dagen de tijd om ze over te schrijven.

De brieven, uit 1940 en 1941, waren gericht aan Ed. Hoornik, de toenmalige redactiesecretaris van het letterkundig maandblad Criterium aan wie er blijkbaar veel gelegen was om een bijdrage van Elsschot voor zijn blad los te krijgen. Op 15 januari 1940 schrijft Elsschot hem vanuit Antwerpen.

Waarde Heer & Vriend

Ik bewonder uw hardnekkigheid. Met zulke menschen moet ‘Criterium’ vooruit komen.

Ik heb niets liggen, weet niet of, wanneer en hoe ik nog schrijven zal. Maar krijg ik nog iets voor mekaar dan zal ik aan u denken.

Met hartelijk groeten

A. De Ridder

Op 23 mei 1941 volgt een tweede brief:

Geachte Heer Hoornik

Ik heb een verhaal geschreven, groot ± 25 getijpte pagina's. U vroeg mij tijdens uw bezoek ten mijnent, bij de eerste gelegenheid aan Criterium te denken. Bent u er op gesteld het te publiceren? Laat het mij dan spoedig weten en zeg mij tevens welk honorarium Criterium betaalt, want de tijden zijn hard.

In afwachting

Met hartelijke groeten

A. De Ridder

[p. 217]

Op 7 juni 1941 stuurt Elsschot zijn manuscript naar Hoornik. Het heet: Het Tankschip Guadeloupe. De begeleidende brief maakt duidelijk hoe gewetensvol Elsschot zijn zaken behartigt.

Geachte Heer Hoornik,

Ik ben zeer tevreden met f 2, - per pagina. Geloof maar dat ik het u gaarne goedkooper zou gegeven hebben, maar sedert 10 Mei 1940 verdien ik niets meer en mijn geld is bijna op. Het honorarium kunt u te zijner tijd gireeren op mijn Nederlandsch Giro No 3230.71 (A. De Ridder, Lemméstraat 21, Antwerpen). Ik heb maar één voorwaarde te bedingen, namelijk dat het stuk in ééns verschijnt want het is niet geschikt om verdeeld te worden. Het is trouwens niet zeer lang, waarschijnlijk plus minus 20 bladzijden Criterium. Gaarne ontving ik een paar overdrukjes, of een proef in drievoud. Het zou mij zeer aangenaam zijn indien het spoedig verschijnen kon, dan kan ik het aan Van Kampen zenden. Een van mijn boekjes (Een Ontgoocheling) is uitgeput en V.K. vindt het te klein om het te herdrukken. Maar als hij er dit verhaal bij voegt dan wordt een nieuwe editie van Een Ontgoocheling misschien mogelijk, want dan krijgt het publiek iets meer voor zijn geld.

Met hartelijke groeten,

A. De Ridder

Nog dezelfde dag begint het Elsschot zo kenmerkende getob:

Geachte Heer Hoornik,

Ik zond u vanochtend het m.s. van mijn novelle voor Criterium. Ik verzoek u de titel te veranderen in het tankschip, dus zonder Guadeloupe. Dat is korter. (...)

De rest van de brief bevat tekstwijzigingen.

De novelle laat Elsschot voorlopig niet meer los. Op 9 juni 1941 stuurt hij een brief met een vervangende bladzijde 19. Op 10 juni is diezelfde bladzijde vervangen door een nieuwe. Een dag later volgt de inmiddels vierde versie.

Op 12 juni stuurt Elsschot vervangende pagina's 14 en 15, twee dagen later een hele nieuwe pagina 18, een dag later de vijfde versie van die hopeloze bladzijde 19. Wéér een dag later, 16 juni, volgt

[p. 218]

een brief met algemene correcties en op 17 juni een nieuwe laconieke mededeling: ‘Om op mijn ouden dag nog een record te slaan zend ik u ingesloten 2 nieuwe pagina's 15 en 25 ter vervanging van de oude.’ Pagina 15 wordt overigens een dag later weer vervangen: de vierde versie inmiddels.

Dan is het twee weken rustig, voordat Elsschot zijn juli-offensief inzet. Met op 4 juli vervangende pagina's 19 (!) en 24; op 7 juli een vel vol correcties, plus nieuwe bladzijden 28 en 29, die twee dagen later al weer zijn vervangen:

Geachte heer Hoornik,

Hierbij nieuwe pagina's 28 en 29. Er staat een datum op zoodat u altijd weet welke tekst ik het laatst gezonden heb. Dit is, sur mon honneur, de laatste verandering aan die verdomde novelle.

Hartelijke groeten,

A. De Ridder

Op 12 juli 1941 zendt Elsschot de drukproeven terug (‘er is een gedeelte bijgeschreven (...) misschien wenschelijk nog een tweede - verbeterde - proef te zenden.’), gevolgd door een boodschap op 28 juli: ‘Hierbij pag. 28 in vervanging van de U van morgen gezonden bladzijde.’ Over ‘honneur’ wordt niet meer gerept.

Uiteindelijk verschijnt Het Tankschip in het october/november-nummer 1941 van Criterium en een jaar later als afzonderlijke boekuitgave bij Van Kampen, ongetwijfeld met vervangende pagina's...

Na 1945 verklaart Elsschot Het Tankschip als een voorstudie van een grote roman over de oorlog te beschouwen. Hij werkt aan een vervolg, maar staakt deze arbeid, als hij zich verbitterd door de Borms-affaire uit de letteren terugtrekt.