Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1785

[p. 194]

Aanmerkingen over de planeet Mercurius, byzonder dienende om aan te wyzen, in welk gedeelte van den loopkring dier dwaalstarre dezelve zigtbaar helderst is.

(Uit het Engelsch.)

De oude waarneemingen van de Planeet Mercurius zyn zeer schaars. Ptolomeus in zyn Almagest heeft 'er slegts zestien, van welken 'er twee volstrekt mis zyn: naa deezen vind ik tot den tyd van tycho geene waarneemingen van eenig gebruik, dan eenige weinige gedaan door gualtere omtrent het einde der Zestiende Eeuwe. Copernicus klaagde, dat hy nimmer eene goede waarneeming kon magtig worden. Tycho brahe, longemontanus, margraff en riccioli slaagden gelukkiger, en deeden 'er verscheidene; doch de meeste zyn van weinig nuts tot het verbeteren der Tafelen: dewyl de Planeet zich toen niet in het vereischte gedeelte van derzelver Loopkring bevondt; deeze tegenwerping is ook in 't midden gebragt tegen veele van de talryke waarneemingen van hevelius, schoon eenige derzelven aanneemelyk mogten weezen, indien ze met genoegzaame naauwkeurigheid wierden berekend. Halley en la hire deeden hunne waarneemingen met meerder stiptheid, als mede onze groote Starrekundige flamstead; doch de laatstgemelde heeft Mercurius bykans geheel overgeslaagen, 't welk zeer te verwonderen is: dewyl hy anders geen voorwerp aan den Hemel zyner opmerkinge liet ontglippen.

Van alle de bovengemelde Starrekundigen geloof ik dat niemand dan la hire Mercurius ooit in den Meridiaan zag: zy namen die Planeet waar, wanneer hy naby den Horizon was; welke waarneemingen elk weet dat veel onnauwkeuriger zyn. La hire zelfs gelukte het maar zeldzaam, want in de Memoires de l'Academie Royale des Sciences. 1764, zegt de Abbé chappe d'auteroche, dat men in de voorgaande Memoires niet meer dan acht of negen Meridiaan - Waarneemingen aantreft; doch, zints dat jaar zyn 'er veele gedaan, als gezien kan worden in de Schriften van de Heeren le gentil, de thury, de la lande, maskelyne, messier en anderen; schoon teffens de meesten gewag maaken van de zwakheid des

[p. 195]

lichts van de Planeet, en dat zy zich dikwyls te leur gesteld vonden: 't welk daar aan moet worden toegeschreeven, dat zy 'er na zagen als Mercurius verst van de Zon verwyderd was, wanneer zy altoos zeer flauw licht van zich geeft.

Wy zullen, en dit is het hoofdoogmerk deezes geschrifts, nu aanwyzen, in welk gedeelte van zyn Loopkring Mercurius onzigtbaar is, in welk hy zich helderst vertoont, als mede wanneer hy het licht begint te verliezen of te herkrygen. De Heer d'arquier vermeldt, in de Voorreden van zyne Observations Astronomiques, dat Mercurius onzigtbaar is by zyne benedenste Conjunctie, en zigtbaar by zyne bovenste; en dit is, naar men my berigt heeft, bykans alles wat hy, ten aanziene van dit onderwerp, zegt. Ik wend my, derhalven tot eene Memorie, welke ik in de Fransche Academie der Weetenschappen hoorde leezen, behelzende eenige Waarneemingen, in de Jaaren MDCCLXXVIII en MDCCLXXIX gedaan, door Mr. edward pigott, en die men belastte te drukken in hunne Savans Etrangé. Uit dit papier zyn de meeste der volgende Aanmerkingen ontleend; doch hier opgegeeven met eenige veranderingen; dewyl ik, naa dat hetzelve geschreeven was, eenige bykomende Waarneemingen gedaan, en aanmerkingen gemaakt heb, welke ik, om herhaalingen te vermyden, de vryheid neem met die van Mr. edward pigott zamen te voegen.

Voor 1. Mercurius is helderst tusschen zyne Elongatien en bovenste Conjunctie, digt by de laatste kan hy veeltyds gezien worden: hy wordt onzigtbaar kort naa dat hy door zyne Elongatie gegaan is na zyne benedenste Conjunctie, en weder zigtbaar weinig dagen voor zyne naaste Elongatie. Dit is de uitslag van meer dan zestig Waarneemingen gedaan met een werktuig om de overgangen waar te neemen, welks Telescoop Vyftigmaal vergroot. ----- En hebbe men hier in agt te neemen, dat alle deeze aanmerkingen slaan op het vertoon deezer Planeet, wanneer dezelve aan den Meridiaan is.

Ten 2. Wanneer Mercurius eene groote Zuidelyke Declinatie heeft, of wanneer de Dampkring eenigzins bezet is, kan hy zelden gezien worden in die deelen van zynen Loopkring, waar hy weder licht begint te krygen, of verliest zeer veel van zyne helderheid.

Ten 3. De schynbaare Helderheid van Mercurius, op zyn helderst, is omtrent dezelfde met die van Sirius, met de Zon in Conjunctie.

[p. 196]

Ten 4. Als een bykomende proef van de helderheid deezer Planeet, vind ik acht waarneemingen, gedaan met een Quadrant van achttien duimen, welks Telescoop twee voeten brandpunt en 't glas eene opening van een duim heeft, achtienmaal vergrootende: met welk Werktuig het zeer bezwaarlyk valt Starren van de zevende grootte te zien, wanneer de koperdraaden 't minst verlicht zyn.

Ten 5. De schielyke verandering van de helderheid deezer Planeet is zeer opmerkenswaardig; zynde dezelve zomtyds zeer groot in minder dan vier en twintig uuren.

Ten 6. Op den elfden van July des Jaars MDCCLXXIX nam Mr. edward pigott de Planeet waar, welke toen minder dan drie Graaden van de Zon was: en hier uit mogen wy afleiden, dat dezelve somtyds in Conjunctie met de Zon kan gezien worden.

Ten 7. Is het zonderling, dat Mercurius en Venus zich het helderst vertoonen in de tegenovergestelde gedeelten hunner Loopkringen, de eerste tusschen zyne Elongatien en bovenste Conjunctie, de ander tusschen haare Elongatien en benedenste Conjunctie. Venus wordt als wassende zeer volmaakt gezien, byzonder by haare benedenste Conjunctie, terwyl Mercurius zelden aan de Meridiaan verschynt met zulk een volmaakt schynzel.

Ten 8. Ingevolge van den regel, in de eerste deezer Aanmerkingen te nedergesteld, is gemaklyk op te maaken, hoe dikwyls Mercurius in een jaar kan gezien worden. In het volgend jaar (MDCCLXXXV) kan men deeze Planeet omtrent tweehonderd keeren aan den Meridiaan waarneemen.

Ik hoop, door indeezervoege getoond te hebben hoe gemaklyk en hoe dikwyls Mercurius kan gezien worden aan den Meridiaan, zelfs met de gemeenste gebruiklyke Werktuigen, dat de beoefenende Starrekundigen zich zullen opgewekt vinden, om meer aandagts te besteeden aan deeze maar al te zeer verwaarloosde Planeet.

Niets meer heb ik, hier aan toe te voegen, dan dat het Geschiedkundig gedeelte van dit verslag voornaamlyk ontleend is uit de Memoires de l'Academie des Sciences, en dat wy 't zelve grootendeels verschuldigd zyn aan den boven allen lof verheevenen de la lande, aan wien wy ook dank moeten weeten de netheid der tegenwoordige Tafelen van Mercurius, welke zelden meer dan twee Seconden missen.