Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1963

[p. 5]

Adriaan vander Gucht en zijn ‘Vlaemsche Orthographie’
Enkele Kanttekeningen
Door J.F. Vanderheyden
Lid van de Academie
Met de medewerking van A. Schouteet

In de geschiedenis van de Nederlandse taalstudie en méér in 't bijzonder in bijdragen gewijd aan het historisch aspect van de regeling van de Nederlandse spelling duikt af en toe de naam van Adriaan vander Gucht op.

Volgens Petrus de Heuiter zou deze Bruggeling de schrijver van een spellingsboek zijn; hijzelf, d.i. Adriaan vander Gucht, heeft schriftelijke verklaringen afgelegd waaruit sommigen zijn auteurschap van een ‘Vlaemsche Orthographie’ menen te mogen afleiden. Over dit werk zowel als over de schrijver er van hangt er een zeker waas van geheimzinnigheid.

Een paar nieuwe details over deze titel en over de auteur kunnen wellicht welkom zijn⁽¹⁾.

_**_*

In feite vindt men weinig over het leven zelf van Adriaan vander Gucht.

Van af het midden van de XIX^e eeuw komen er nochtans af en

(1) Ik wens hier gans bijzonder de bibliothecarissen te bedanken die mij welwillend inlichtingen terzake hebben verstrekt, o.m. Dr. K.G. van Acker (Rijksuniversiteitsbibl. Gent); E. Cockx-Indestege (K.B. Brussel); G. Schmook (Stadsbibliotheek Antwerpen); H. Vervliet (Museum Plantin-Moretus, Antwerpen); het personeel van de Afd. Centrale Catalogus K.B. 's-Gravenhage en de directie van de Bibliotheek van de Philosophisch-Theologische Hochschule, Bamberg).

[p. 6]

toe notities voor die aan A. vander Gucht gewijd worden; zo b.v. in 1849 in de ‘Biographie des hommes remarquables de la Flandre occidentale’⁽²⁾; en in 1860 geeft C.F.A. Piron een biografische schets, die even schraal aandoet als deze die in dit Westvlaams biogragrafisch woordenboek voorkomt⁽³⁾. Men heeft zelfs de indruk dat C.F.A. Piron eenvoudig-weg een Nederlandse versie heeft wensen te geven van de eerste, d.i. van de Franstalige notitie over Vander Gucht, nl. deze van 1849⁽⁴⁾.

Volgens deze negentiende-eeuwse biografen stond het vast dat Adriaan vander Gucht een Bruggeling was, in zijn vaderstad een school bestuurde en schrijver was van zes (= 6) werken. Onmiddellijk moet hierbij aangestipt dat bij het citeren van de titels van deze ‘werken’ een bibliografisch adres slechts bij één enkel, nl. bij het ‘Cijfer-bouck’ kon aangegeven worden; voor de andere vijf ging de vermelding niet verder dan de opgave van de titel; van het uitgeven van deze geschriften werd ten andere niet gerept: de anonieme opsteller van 1849, zowel als C.F.A. Piron in 1860, verklaart slechts dat Adriaan vander Gucht deze zes werken ‘geschreven’ heeft.

Opvallend is anderzijds dat er geen overeenkomst bestaat in de grafie van de naam in beide biografische repertoria: ‘Adriaen van der Gucht’ was het voor de medewerker van het franstalig woordenboek van 1849; voor C.F.A. Piron was het daarentegen ‘Adriaen van der Gught’. Denkelijk heeft Piron hier zijn model verkeerd gelezen.

In zijn ‘Cijfer-bouck’ van 1569 spelt Adriaan zijn naam met cht, zelfs wanneer hij zich in zijn ‘Epistre de l'Autheur’ als ‘Adrien de Gucht’ voorstelt⁽⁵⁾; de tot ons gekomen officiële bescheiden, waarin zijn naam voorkomt, geven alle, op één uitzondering na, dezelfde cht-grafie. Het is inderdaad enkel en alleen in een stuk van 1569 dat de naam ‘vander Guchte’ geschreven wordt⁽⁶⁾; voor de zestiende-eeuwse Pontus de Heuiter die hem eveneens in zijn ‘Nederduitse

(2) Biographie des hommes remarquables de la Flandre occidentale. T. IV. (Bruges, 1849), p. 266-267.

(3) C.F.A. Piron: Algemeene Levensbeschryving der Mannen en Vrouwen van België {Deel 1}. Mechelen, 1860, p. 149.

(4) Biographie des hommes remarquables de la Flandre occidentale. T. IV, p. 266: ‘il écrivit en flamand les ouvrages:...’;
C.F.A. Piron: Algemeene Levensbeschryving der Mannen en Vrouwen van België. [Dl. 1], p. 149: ‘...en schreef de volgende werken in het Vlaemsch:...’.

(5) Cfr. ‘Epistre de l'Autheur’.

(6) Cfr. Bijlage C.

[p. 7]

Orthographie’ vermeldde (werk dat in 1581 gedrukt werd) is het echter ‘Adriaen vander Gucht’, d.i. de meest verspreide vorm, die de gebruikelijke blijkt te zijn⁽⁷⁾.

Opvallend is eveneens dat al deze gegevens, die in de moderne biografische repertoria voorkomen, geput werden uit het ‘Cijfer-bouck’, door Adriaan vander Gucht in 1569 te Brugge in druk gegeven: archivalia of zelfs andere bronnen - handschriftelijke of gedrukte - werden bij het opstellen van deze notities blijkbaar niet betrokken. Deze gegevens werden hoogst waarschijnlijk geput uit het titelblad, het ‘Preuilegie’ en de ‘Zend-brief’, d.i. de opdracht van het schoolboekje aan de Brugse magistraat.

_**_*

Onze zeventiende-eeuwse bio-bibliografische repertoria daarentegen maken geen melding van Adriaan vander Gucht; een A. Sanderus b.v. heeft in zijn gewestelijk of plaatselijk compendium over Vlaanderen of over 't Brugse geen regel over voor een notitie over deze schoolmeester. En zelfs wanneer betrekkelijk vroeg een schets van de geschiedenis van de Nederlandse taal en van de Nederlandse linguïstiek getekend werd dan bleef de naam van Vander Gucht achterwege. Deze blijkt inderdaad aan A. IJpeij in 1812 onbekend gebleven te zijn, al ruimde IJpeij in zijn ‘Beknopte Geschiedenis der Nederlandsche Tale’ een plaats in aan het werk o.a. van een Joos Lambrecht, van een Antonius Sexagius of van een Pontus de Heuiter, van een Spiegel, van een Peter de Bert of een Jasper François⁽⁸⁾. We moeten dan wachten tot in 1899 Dr. L. Goemans bij het uitgeven van Sexagius' spellingstractaat Pontus de Heuiter's werk vermeldt en meteen de aandacht op de zinsspeling van deze Delftenaar op de bemoeiingen van Adriaan vander Gucht met het spellingsprobleem vestigt, en tevens enkele passages uit het ‘Cijfer-bouck’ van deze Bruggeling afdrukt⁽⁹⁾. Sedertdien wordt in historische overzichten - algemene of fragmentaire - van de Nederlandse taalstudie de naam van de Vlaming onmiddellijk

(7) P. de Heuiter: Nederduitse Orthographie. Antwerpen, 1581. P. 30.

(8) A. IJpeij: Beknopte Geschiedenis der Nederlandsche Tale. [Dl. 1]. Utrecht, 1812. P. 530.

(9) L. Goemans: Antonius Sexagius' De Orthographia Linguae Belgicae, herdrukt en met inleiding en aanmerkingen voorzien. In: Leuvensche Bijdragen. Jg. III (1899). P. 168.

[p. 8]

in verband met deze van de Zuid-Hollander De Heuiter vermeld⁽¹⁰⁾.

De vraag is nu: is er méér over deze Vander Gucht te achterhalen dan er tot hiertoe in taalhistorische werken of bio-bibliografische repertoria werd voorgehouden?

Het antwoord is: weinig; de oorzaak heel eenvoudig: de officiële bescheiden in verband met het Brugse gild waarvan Vander Gucht zeker lid geweest is zijn verdwenen, althans voor deze periode, d.i. onder meer voor de tweede helft van de XVI^e eeuw. Inderdaad in zijn studie over de ‘Statuts de la Gilde des libraires, imprimeurs, maîtres et maîtresses d'école à Bruges. 19 Janvier 1612’⁽¹¹⁾ schrijft A.-C. De Schrevel laconisch de volgende mededeling neer: ‘Les comptes de 1555 à 1618 n'existent plus’⁽¹²⁾. In dezelfde studie ontmoeten we nochtans de vermelding van een lid van de familie Vander Gucht, nl. de (of een) dochter van ‘wylent Adriaen vander Gucht, vry schoolmeester binnen deser stede [d.i. Brugge]; Leonora was haar naam⁽¹³⁾.

Dat was in 1619; Vander Gucht moet derhalve in of vóór dit jaar overleden zijn. Wanneer?

In 1581 was hij denkelijk nog in leven, daar Pontus de Heuiter in zijn ‘Nederduitse Orthographie’, die in dit jaar verscheen, de wens uit dat de Bruggeling ‘zijn grote Orthographie’ zou willen uitgeven⁽¹⁴⁾. Het jaar van zijn overlijden blijkt vooralsnog niet te bepalen.

Uit een stuk uit gerechtelijke dossiers van het Brugs stadsarchief kan echter wel afgeleid worden dat Adriaan vander Gucht rond 1528 geboren werd. Inderdaad op 12 maart 1573 treedt hij als getuige op en

(10) Cfr. o.m. C.G.N. de Vooys: Geschiedenis van de Nederlandse Taal. 5^e uitg. Antwerpen, 1952. P. 68.
of L. van den Branden: Het Streven naar Verheerlijking, Zuivering en Opbouw van het Nederlands in de 16^e Eeuw. Gent, 1956. P. 47-48.

(11) Cfr. p. 135-302 in: Annales de la Société d'Emulation pour l'étude de l'histoire et des antiquités de la Flandre. Vol. LII (1902).

(12) Cfr. o.c., p. 189.

(13) Cfr. o.c. p. 197, een ‘Onfanck van dootschult ende andere incompste’: ‘Ontfaen van Leonora vander Gucht, uxor Jaques vander Cruyce V s.g. over haer incommen als wesende dochter van wylent Adriaen vander Gucht vry schoolmeester binnen deser stede, dus hier V s.gr.’.

(14) P. de Heuiter: Nederduitse Orthographie. P. 30: ‘Ic wilde wel dat hem geliefde int liht laten te komen zijn grote Orthographie / daer hij af vermaent in zijn korte abusiue Orthographie (zo hij den Titel geeft) zo zoudemen hem beter in veel zaken verstaen / dat nu mits kortheit een weinih te doincker beschreven staat’.
Of mag hieruit alleen afgeleid dat het bericht van zijn gebeurlijk overlijden toen, d.i. in 1581, nog niet tot Pontus de Heuiter zou zijn doorgedrongen?

[p. 9]

wordt vermeld als zijnde ‘meestre Adriaen vander Gucht, schoolmeestere binnen derzelver stede, oudt ontrent XLV jaeren’⁽¹⁵⁾.

Denkelijk was hij een dertig jaar oud toen hij voor het eerst als schoolmeester te Brugge optrad. Komen inderdaad op 10 juni 1573 Pieter van Peenen en Hubrecht Boureye, beiden ‘inwonende poorters’ van Brugge niet getuigen dat zij ‘Adriaen vander Gucht zeere wel kenden ende ghekent hebben over twaelf jaeren, hebbende al denzelven tyt alhier schole ghehouden’?!⁽¹⁶⁾ Op 10 juni 1570 was hij ten andere in zijn recht tot onderwijs ‘bevestigd’ geworden, en was hem door ‘mynheeren den schout, burchmeesters, scepenen ende raedt van der stede van Brugghe’ ‘gheconsenteerd [geworden]...tot leeringhe, onderwyse ende goede instructie van jonghe kynderen der voors. stede ende allen anderen in 't lesen, scryven, rekenen, cyferen ende andersins schole te houdene...’⁽¹⁷⁾.

Bij wereldlijke én kerkelijke overheid stond hij ten andere goed aangeschreven omwille van zijn eerzame reputatie⁽¹⁸⁾ en van zijn rechtgelovigheid⁽¹⁹⁾.

Dat hij een vooruitziend man was en van practische zin verre van ontbloot was mag men denkelijk wel afleiden uit de zorg en uitvoerigheid waarmede hij in de ‘Zend-brief’ bij zijn ‘Cijfer-bouck’ het uitgeven van vijf andere werken in uitzicht stelt. Dit zijn ‘Cijfer-bouck’ is echter voor hem een soort van proefballon. 't Is slechts wanneer hij zeker is dat dit werk afzet vinden zal dat hij verder het avontuur wagen zal⁽²⁰⁾.

(15) Cfr. Bijlage E.

(16) Cfr. Bijlage D.

(17) Cfr. Bijlage F.

(18) Cfr. Bijlage D.

(19) Cfr. Bijlage D. (1573) en G. (1570).

(20) In zijn ‘Zend-brief’, of opdracht aan de Brugse magistraat, verzoekt hij deze de opdracht als blijk van hulde te beschouwen: ‘Waer duere ghi mij zult zo langs zo meer couraige gheuen ten ghemeenen profijte (dat ick zonderlijnghe lief hebbe) mij te bet te schickene: ende noch zommighe ander boucxkins profijtelick der jongheyt (die ick onder mij hebbe) int licht te brijnghen; en[de] (zoo ick hope) desen mettertijd oock int Francoysche te laten wt commen’.
Ook de Franse tekst van zijn ‘Epistre de l'Autheur’ is in die zin opgevat en geformuleerd: ‘...ie seray tant mieulx enclin à diuulgér & faire Imprimér encoire aucuns aultres bo[n]nes Liures, qui seront (comme i'espere) fort vtiles à vn ch[ac]un’.

[p. 10]

Een zeker optimistische kijk op de dingen had de ervaring van een klein tien jaar lang schoolleven hem nog niet ontnomen. In de lijst van de ‘Errata’ bij zijn ‘Cijfer-bouck’ in fine gevoegd, maakt hij al allusie op ‘den tweeden druck’ waarin hij ‘zommighe faulten’ hoopt te verbeteren⁽²¹⁾.

De vraag is nu: heeft Adriaan vander Gucht een spellingstractaat geschreven en uitgegeven, of zijn er zelfs twee stukken over de spelling van het Nederlands door hem opgesteld en in druk gegeven?

In een ‘Preuilegie’, gedateerd 1567 en verschenen in de eerste gekende uitgave van het ‘Cijfer-bouck’ van Adriaan vander Gucht⁽²²⁾ wordt aan deze Brugse ‘scoolmeester’ het recht verleend zes werken te laten drukken. De titels van deze zes studies worden vermeld; één er van - de derde in de reeks - is het ‘Cijfer-bouck’, waarvan enkele exemplaren bewaard gebleven zijn⁽²³⁾; het vierde in de serie, nl. ‘De Vlaemsche Orthographie, by de welcke men alle Neder-la[n]dsche talen op haerlieder natuerlicken wt-ga[n]gh ofte pronunciatie magh leere[n] spellen, schrijue[n], pronunciëre[n] en[de] stellen, als oock daer va[n] diveersche brieue[n] leeren ordonneren’, is het werkje dat ons hier bijzonder interesseert. Van dit ‘geschrift’ is tot hiertoe geen handschriftelijk of gedrukt exemplaar opgedoken⁽²⁴⁾.

(21) Cijfer-bouck. Fol. 123: ‘zommighe faulten beuonden int drucken van desen Bouck (de welcke wy hopen te verbeteren inden tweeden druck) aldus te corrigieren’.

(22) Een tweede uitgave van dit rekenboekje verscheen te Amsterdam ‘by Cornelis Claesz. Boeck-vercooper / op 't Water by d'Oude Brugghe / int Schrijf-boeck’. De Bibliotheek van de Rijksuniversiteit te Gent bezit een exemplaar van deze uitgave (N^r 175 P 2). Cfr. over de oude nederlandse rekenboeken: A.J.E.M. Smeur: De Zestiende-eeuwse Rekenboeken. Proefschrift... Utrecht. 's-Gravenhage, M. Nijhoff, 1960.

(23) De Brugse Stadsbibliotheek bezit twee exemplaren; de Gentse Rijksuniversiteit niet minder dan drie, waarvan slechs één volledig en onbeschadigd blijkt te zijn. Een onvolledig exemplaar is ook in de Kon. Bibliotheek (Brussel) aanwezig.

(24) Alle hoop is daarom niet op te geven, zo er tenminste ooit een druk geweest is! In zijn studie ‘Thomas Basson 1555-1613. English Printer at Leiden.’ Leiden, Universitaire Pers, 1961 (Publications of the Sir Thomas Browne Institute Leiden. Special Series. N^r 1) vermeldt de schrijver, J.A. van Dorsten, dat de drukker Thomas Basson in 1586 te Leiden een tractaatje {De conjugatien in Engels ende Nederduytsch} zou uitgegeven hebben. Het was opgedragen aan de ‘schoudt, burgemeesteren, schepenen ende raedt’ van Leiden. Op 8 Mei 1587 werd aan Thos Basson ‘negen gulden’ uitbetaald ‘tot een vereeringhe’. In 1961 moest J.A. van Dorsten melden dat hij geen kennis had van het bestaan van een exemplaar van dit boekje. In feite is er een te Bamberg aanwezig onder de titel: ‘The coniugations in Englishe and Netherdutche, according as Gabriel Mevrier hath ordayned the same’. Tot Leyden, 1586. De auteur en uitgever is Thomas Basson.

[p. 11]

De énige - en dan nog wel een achttal jaar jongere tijdgenoot - die op de bemoeiingen van Vander Gucht met het spellingsprobleem toespeling maakt is Pontus de Heuiter, die leefde van 1535 tot 1602. Inderdaad, in zijn ‘Nederduitse Orthographie’, in 1581 verschenen, - dit is dus een twaalftal jaar na de eerste uitgave van het ‘Cijfer-bouck’ - verwijst Pontus de Heuiter, na het vermelden van het werk van A. Sexagius, naar een andere verhandeling over ditzelfde vraagstuk van de regeling van de spelling van het Nederlands, nl. naar deze van de Bruggeling Vander Gucht - verhandeling die, naar Pontus de Heuiter schrijft, nog beknopter is uitgevallen dan het in 't Latijn gestelde stuk van Sexagius⁽²⁵⁾.

Daarop drukt Pontus de Heuiter de wens uit: ‘Ic wilde wel dat hem geliefde int liht laten komen zijn grote Orthographie / daer hij af vermaent in zijn korte abusiue Orthographie (zo hij den Titel geeft) zo zoudemen beter in veel zaken verstaen / dat nu mits kortheit weinih te doincker beschreven staat’⁽²⁶⁾.

Wat betekent dit?

Pontus de Heuiter geeft te veel details dan dat men zonder meer zijn getuigenis zou kunnen negeren.

Pontus de Heuiter heeft denkelijk een ‘stuk’ over de spelling op naam van Vander Gucht gezien. Hoe zou hij anders kunnen beweren dat Vander Gucht ‘zoukende [was] plat Brux die zinen te leren schriven’⁽²⁷⁾? Hoe kon hij anders zich beklagen over de duisterheid van deze uiteenzetting die te verklaren zou zijn door de beknoptheid van het betoog⁽²⁸⁾? Hoe kon hij anders alluderen op zijn (d.i. Vander

(25) P. de Heuiter; o.c.: ‘Desgelijcx heeft noh korter deze zake gehandelt Adriaen vander Gucht schoolmeester tot Brugge / zoukende plat Brux die zinen te leren schriven’. P. 30.

(26) P. de Heuiter: o.c., p. 30.

(27) Deze bewering moet toch op iets anders gesteund zijn als op de beschrijving van de inhoud van de ‘Vlaemsche Orthographie’ die Vander Gucht in 1567 gaf en op de verklaring die hij toen aflegde over het principe dat hij bij 't opstellen van zijn spellingstractaat had toegepast (of zou toepassen). Vander Gucht heeft het wel over de ‘natuerlicken wt-ga[n]gh ofte pronunciatie’, doch kan men daaruit afleiden dat hij hierbij van het ‘plat Bruxs’ en van het ‘plat Bruxs’ alleen uitging?

(28) P. de Heuiter: o.c. ‘zo zoudemen beter veel zaken verstaen / dat nu mits kortheit weinih te doincker beschreven staat’. P. 30.

[p. 12]

Guchts) ‘korte abusiue Orthographie’, en tevens de aankondiging vermelden van een uitgebreide behandeling van hetzelfde onderwerp, van een ‘grote Orthographie’, - aankondiging die in de ‘korte abusiue Orthographie’ van Adriaan vander Gucht zou voorgekomen zijn⁽²⁹⁾?

Of die aangekondigde ‘grote Orthographie’ waarop P. de Heuiter nog in 1581 toespeling maakt dezelfde is als het Nederlands spellingstractaat waarvan Adriaan vander Gucht in 1567 de publicatie hoopte te kunnen verzekeren, nl. de toen door hemzelf vermelde ‘Vlaemsche Orthographie’ is vooralsnog niet uit te maken. Evenmin is het klaar te bepalen op welke publicatie (of geschrift) de vermelding door P. de Heuiter in 1581 van een ‘korte abusiue Orthographie’ zou kunnen slaan!⁽³⁰⁾

(29) P. de Heuiter: o.c.: ‘zijn grote Orthographie / daer hij af vermaent in zijn korte abusiue Orthographie (zo hij den Titel geeft). P. 30.

(30) Cfr. de hypotheses en vroeger gesteld door L. Goemans: o.c., p. 168 en door L. van den Branden: o.c., p. 48.
Op een zeker ogenblik heb ik zelfs gemeend dat er wellicht in 't ‘Cijfer-bouck’ van 1569 zelf een ‘corte... Orthographie’ was ingelast, namelijk onmiddellijk na het voorwerk, dat fol. [+ 1^ro] tot fol. [+ 4^vo] beslaat. Inderdaad, fol. [+ 1^ro] is het titelblad; fol. [+ 1^vo] draagt het ‘Preuilegie’, zonder reclame; op fol. + 2^ro vindt men ‘Den Zend-brief’ of opdracht, en de reclame: Aux en op fol. [+ 2^vo] het ‘Epistre de l'Autheur’, zonder reclame; op fol. + 3^ro een adres aan ‘Tot den leer-jongheren’ met nog een ander gedicht, en onderaan een reclame: ‘t'In-houd’; op fol. [+ 3^vo] volgt het eerste deel van de inhoudstafel, d.i. ‘T'Inhouden int corte van desen Bouck’, reclame: ‘Den’; op fol. [+ 4^ro], de voortzetting van de inhoudstafel met de reclame ‘Diueersche’; op fol. [+ 4^vo] wordt de inhoudsopgave verder doorgezet, en na en onder ‘Hier hend de Tafel dees Boucx’ een tekst uit Salomon.
Het volgend fol. is dan gemerkt: ‘folio 1.’, in volle letters en met arabisch cijfer; deze foliëring wordt toegepast tot en met folio 123.
Reclames komen wel in 't voorwerk voor; slechts viermaal echter; er ontbreken er een tweetal; in het corpus van het werk komen ze echter geregeld voor. Over 't algemeen komen deze reclames overeen met het eerste woord of gedeelte van het eerste woord op de volgende bladzijde. Er zijn echter wel enkele lichte vormelijke afwijkingen, o.a. fol. 10^vo de reclame; iu pycardien t.o.v. fol. 11: in Pycardien; fol. [16^vo]: Bij daelders t.o.v. fol. 17: Bij Daelders, fol. [21^vo]; Medita t.o.v. fol. 22: Mediatie; fol. [27^vo] Tselue t.o.v. fol. 28: Tzelue; fol. [30^vo]: 1560 iaren t.o.v. fol. 31: 1570 iaren; fol. [37^vo]: Bij multiplicatie t.o.v. fol. 38: Bij Multiplicatie; fol. [48^vo]: Sulcx t.o.v. fol. 49: Zulcx; fol. [104^vo]: Deerste t.o.v. fol. 105: D'eerste.
Een op eerste zicht bevreemdend geval is fol. [+ 4^vo], d.i. verso van het laatste folio van het voorwerk. Onderaan rechts van een tekst in gotische druk, nl. ‘ONder den Bouck des Wijsheyts schrijft Salomon int II. Capitel / hoe dat God alle dijnghe[n] gheschepen en[de] ghemaect heeft / in ghewichte / ghetale / ende mate. Als nv dan dat ghetal in allen dijnghen van noode es te weten / zoo wil ick u hier leeren vande Conste des ghetals.’ staat in romeinse letter: ‘Ende eerst.’, wat niet als reclame van het volgende folio (d.i. folio 1.) kan beschouwd worden daar de tekst daar begint met ‘VAN DIVEERSCHE...’. Zijn dit (nl. ‘Ende eerst.’) de aanvangswoorden van een verloren gegaan tekstgedeelte? M.a.w. Is of zijn hier in de ons overgeleverde exemplaren één of meer katernen weggevallen die wellicht het mysterieuze ‘corte’ spellingstractaatje van Adriaan vander Gucht zou(den) bevat hebben, en dat hij hier vooraan in zijn eersteling als een verantwoording van de door hem gebruikte spelling zou gevoegd hebben.
Dit lijkt een verleidelijke hypothese. Bevreemdend is echter dat in geen enkel bewaard exemplaar een spoor van deze zogezegde verloren folio's en derhalve van verloren tekstgedeelten voorkomen; bevreemdend is tevens dat ook in de druk van 1594 die te Amsterdam verscheen er al evenmin spoor is te bespeuren van het gebeurlijke rudimentair spellingstractaatje. Of zou de Amsterdamse drukker over een onvolledig exemplaar beschikt hebben? of geoordeeld hebben dat dit tractaatje in 1594 zijn actualiteit verloren had?!
Denkelijk echter is er in het ‘Cijfer-bouck’ op deze plaats, d.i. na het bewaarde voorwerk, nooit een bondig stuk over de gebruikte spelling aanwezig geweest. Zou men dit ‘Ende eerst’ niet mogen beschouwen als een aanduiding die zoveel betekent als ‘Einde van het eerste katern’, in plaats van er een gewone reclame in te zien?!... Doch dan is er weer de uitgave van 1594 waaruit blijkt dat de Amsterdamse drukker-uitgever het zó niet begreep. In deze uitgave wordt op fol. A3 (recto dus, d.i. de eerste blz. van de tweede helft van een katern) dezelfde tekst afgedrukt die in de uitgave van 1569 het voorwerk afsluit, nl. de verwijzing van Salomons uitspraak (‘Onder den Boeck des Wijsheyds schrijft Salomon... cfr. supra). Werd deze tekst in cursief gezet, onderaan vindt men in romeinse letter: ‘Ende eerst’! Op het verso van deze folio A3 staat dan de tekst van folio 1 in de uitgave van 1569, d.i. ‘Van de Diveersche Stoffe ende waere...’. ‘Ende eerst’ betekende dus voor deze drukker niet: Einde van 't katern! Wat dan wèl? Einde van het eerste deel?! van het voorwerk?!

[p. 13]

Het ‘Preuilegie’ van 1567 gaf Vander Gucht drukvergunning voor zes werken: de eerste twee vermelde zijn veeleer op een algemeen publiek berekend⁽³¹⁾; n^rs 3, 4 en 5 daarentegen zijn onmiskenbaar schoolwerken⁽³²⁾, wijl het zesde een curiosum is dat op een wijde en brede lezerslaag afgestemd is; nl.: ‘Een zeer fraey en[de] constich Boucxken, om meer dan in zes duuzent manieren te moghen stellen

(31) Nl.: ‘Gheestelicke annotatie[n] en[de] puncten va[n] Sermoene[n], wt-gheleyt ende ghepreekt bij diueersche Catholijcke Doctueren binne[n] der stede van Brugghe. Het tweede / Een rekenijnghe va[n] 7 eeuwen des weerelts’.

(32) Namelijk een ‘Cijfer bouck’; ‘De Vlaemsche Orthographie’ en ‘D'Orthographie int Françoysch’.

[p. 14]

secretelick en[de] diveerschelick alle soorten van gheschriften in wat talen dattet zij...’

Het eerste werk echter dat hij in druk bezorgde was het derde van het stel, nl. het ‘Cijfer-bouck’ dat als het eerste schoolboek op de lijst van 1567 voorkwam.

Waarom eerst dit werkje dan, en dit van iemand van wie eerst en vooral verwacht werd dat hij ‘instructie ...in 't lesen, scryven en cyferen’ zou geven⁽³³⁾, en van wie verder getuigd wordt dat hij ‘de joncheyt gheïnstrueert [heeft] in de Walssche tale’ en dan pas ‘ende anders’⁽³⁴⁾?

De reden van de prioriteit aan dit ‘Cijfer-bouck’ gegeven valt denkelijk te zoeken in het feit dat hij - wat toen gewoon was - de ‘arithmetica’ als de eerste van de vier kundigheden, ‘consten’ of ‘artes’ van het quadrivium beschouwde. In feite echter gaat Adriaan vander Gucht nog verder en beroept zich hierbij op het getuigenis van St. Augustinus die de noodzakelijkheid van de studie van de ‘Arithmetica’ in verband met de beoefening van alle wetenschappen en met het verwerven van kennis in alle domeinen beklemtoont; zij schijnt het ‘fondament’ van alle weten te zijn⁽³⁵⁾. ‘Dat meer is S. Augustinus vermaent: Neminem ad Divinarum humanarumque rerum cognitionem accedere debere, nisi prius Arithmetica bene addiscat’ getuigt Adriaan vander Gucht in zijn ‘Zend-brief’⁽³⁶⁾. M.a.w. hij schijnt hier door het aanhalen van dit citaat uit de geschriften van de kerkvader Augustinus, impliciet althans, de primauteit van de ‘arithmetica’ of kunst van het cijferen boven alle artes - dus zelfs boven de ‘grammatica’ - voor te staan.

Had hij, Vander Gucht, een andere bedoeling toen hij het woord van Salomon op 't einde van zijn inhoudstafel afdrukte: ‘ONder den Bouck des Wijsheyts schrijft Salomon int II. Capitel hoe dat God alle dijnghe[n] gheschepen en[de] ghemaect heeft / in ghewichte / ghetale / ende mate. Als nv dan dat ghetal in allen dijnghen van noode es te weten / zoo wil ick v hier leeren vande Conste des ghetals’⁽³⁷⁾.

(33) Cfr. Bijlage F.

(34) Cfr. Bijlage D.

(35) Cfr. ‘Den Zend-brief’: ‘Arithmetica... Twelcke is een vanden zeuen vrie consten, ende het fondament van Mathematica, zonder welcke de andere drie als Geometria, Astronomia, ende Musica niet begrepen en moghen werden’. Fol. *2.

(36) Cfr. ‘Den Zend-brief’ in het ‘Cijfer-bouck’, fol. *2.

(37) Cijfer-bouck. Fol. [+ 4^vo].

[p. 15]

Vermeldenswaard is wel, meen ik, dat het uitgeven van dit ‘Cijfer-bouck’ en het opdragen van dit werkje aan de stedelijke magistraat ten zeerste door de overheid gewaardeerd werden; en deze waardering nam zeer concrete vormen aan. Inderdaad, de opdracht van Adriaan vander Gucht is gedagtekend van 22 Mei 1569; vijf dagen later, nl. op 27 Mei, besliste het stadscollege van Brugge hem 2 pond te laten uitbetalen⁽³⁸⁾; wat dan ook gebeurd is⁽³⁹⁾.

Een spoor van gelijkaardige liberaliteit vanwege het Brugs stadsbestuur ter gelegenheid van de uitgave van een spellingstractaat door dezelfde Vander Gucht bezorgd is mij onbekend. Dergelijke negatieve vaststelling te moeten maken verhoogt de onbehagelijke onzekerheid omtrent het bestaan en de inhoud van Vander Gucht's gedrukt tractaat of gedrukte tractaten over de spelling.

_**_*

Een ander bevreemdende bijzonderheid is het stilzwijgen dat door P. de Heuiter in zijn werk zelf over Adriaan vander Gucht bewaard wordt. In zijn inleidend hoofdstuk ‘Vander Letteren, Begin, gebruic, waerdicheit, en misbruic’ - het stuk waarin Pontus de Heuiter o.m. de ‘status quaestionis’ van het probleem van de spellingsregeling van het ‘Nederlands’ geeft - vermeldt deze Delftenaar Sexagius⁽⁴⁰⁾ en maakt hij eveneens in fine allusie op het werk van Adriaan vander Gucht⁽⁴¹⁾.

Opmerkenswaard in dit verband is alleszins dat daar waar P. de Heuiter in zijn ‘Nederduitse Orthographie’ minstens een paar maal

(38) Cfr. Bijlage B.

(39) Cfr. Bijlage C.
Gelijkaardige geldelijke vereringen door stadsmagistraten komen nog voor. In 1586 gaf de drukker Thomas Basson te Leiden een tractaatje: {De Conjugatien in Engels ende Nederduytsch} uit. Het werk was opgedragen aan de ‘schoudt, burgemeesteren, schepenen ende raedt’ van Leiden. Op 8 mei 1587 werd aan Thos Basson ‘negen gulden’ uitbetaald ‘tot een vereeringhe’. Cfr. J.A. Van Dorsten: Thomas Basson. 1555-1613. English Printer at Leiden. Leiden, Universitaire Press, 1961. (Publications of the Sir Thomas Browne Institute. Leiden. Special Series N^r 1). Cfr. hierin p. 18 en p. 106.

(40) P. de Heuiter: Nederduitse Orthographie. P. 29: ‘Meester Anthonis Tzestih Advocaet inden hogen raet tot Mechelen heeft over aht jaren int Latijn van deze zake zeer kort geschreven’.

(41) P. de Heuiter: o.c. P. 30: ‘Desgelijcx heeft noh korter deze zake gehandelt Adriaen vander Gucht schoolmeester tot Brugge...’.

[p. 16]

A. Sexagius vernoemt⁽⁴²⁾ hij in zijn stuk verder nooit de naam van Vander Gucht opnieuw gebruikt.

_**_*

(42) P. de Heuiter vermeldt A. Sexagius o.m.p. 46: ‘Ende hou wel t'Sestih die zelve gaerne weder in tliht zoude breingen / zorge dat hij niet mere dan Keizer Claudius zal verwarven. Angaende mij / waer wel van zinne des Keizers gestorven letter door t'Sestih verwect in tleven houden...’. Cfr. ook p. 56: ‘Tsestih wil deze consonant wa. geheel uit Nederlant bannen / stellende va. in haer plaetse/...’.
Uit andere passages uit zijn ‘Nederduitse Orthographie’ meent men te mogen opmaken dat P. de Heuiter over het werk van A. Sexagius af en toe zijn blik heeft laten gaan toen hij zijn stuk opstelde. Zo b.v. zijn beiden het eens de grafie oe voor het weergeven van de [u]-klank te verwerpen; beiden stellen hier de spelling ou voor (zoals trouwens Joos Lambrechts dit reeds in 1550 gedaan had) zich beroepend op de Fransen. De illustrerende voorbeelden (Franse én Nederlandse) zijn gedeeltelijk dezelfde.
Zo schreef A. Sexagius: ‘Diphthongus ou à Gallis, quibus non minus quam nobis frequens est, & scribitur & vsurpatur recte, vt dum clou dicumt clauus, tour turris, bout extremum, toute tota, bouter trudere, sous subter, goutte gutta. Ad horum exemplum scribere deberemus nostra quae ad eundem sonum proferimus. vtpote doun facere, bout galerus, mout animus, gout bonus, vout pes, blout sanguis, vlout fluxus, drouch gerebat, houue villa, behouuen egere, schoun calceus;...’ (P. 230).
Bij P. Heuiter leest men op p. 75. ‘Maer qualic schriven zij beide (= Den Brabander & Den Flamijnc): boeck / doeck / kloeck / moet / doet faictes, doen / goet / groen / hoet / voet / zoet / broen couuer oefs, broer / met duizent ander die met ou. aldus behoren geschreven te warden: bouc / kouc / douc / mout / dout / doun / gout / groun / hout / vout / zout / brout / brour / alzo ons leert die natuur en die Franse woorden dezen van geluit gelijc / te weten: d'ou, bout, mout, goutte, route.’.
Opvallend is ook dat zo A. Sexagius in zijn stuk (o.m. op p. 235) wijst op het verschil en tevens op de verwantschap van z ≷ s, van b ≷ p, van d ≷ t en van v ≷ f, Pontus de Heuiter hetzelfde doet en dit in dezelfde orde met dien verstande nochtans dat hij stemloze t.o.v. stemhebbende medeklinkers opstelt en zich hierbij tweemaal vergist: ‘Maer om z. en ander letteren daer voor is afgesproken volle natuir beter te kennen / bij gelikenisse van gebuir lettere[n] weet dat

anders niet en is {{problem}	z.	}{problem} da[n] {	f.	} een lettel dicker of volder van geluit valle[n]de / alzo hier blijct.	{ verzamen: samen
anders niet en is {	b.	} da[n] {	pe.	} een lettel dicker of volder van geluit valle[n]de / alzo hier blijct.	{ braden: praten
anders niet en is {	t.	} da[n] {	de.	} een lettel dicker of volder van geluit valle[n]de / alzo hier blijct.	{ tiennen: dienen
anders niet en is {	f.	} da[n] {	va.	} een lettel dicker of volder van geluit valle[n]de / alzo hier blijct.	{ geufent: geuvent.’

Gebruikt A. Sexagius de term ‘crassus’ in de betekenis van ons ‘stemhebbend’ dan heeft P. de Heuiter het over een ‘dicke en volle’ letters (p. 61). A. Sexagius houdt inderdaad voor: Z enim nihil aliud re vera est quam crassum s, vt b crassum p, d crassum t, & v consonans crassum f’.

[p. 17]

Was de oogst mager, het weinige licht dat op het leven en het werk van Vander Gucht is gevallen kan wellicht de aandacht van sommigen op zijn verschijning trekken; ik hoop dat zij meer geluk mogen hebben, moesten zij andermaal op speurtocht uittrekken.

Bijlagen^(*)

Bijlage A

Ic, Adriaen vander Gucht, declarere te zyne van denzelven zinne ende advyse als ic was ontboden ter camere teghen den disch van Onser-Vrauwen, te wetene: ofte ic wilde nemen de naerhede van de rente van twee ponden grooten, bezet up myn huus in de Rudderstraete waerin ic alsdoe wuenachtich was, bezet den pennync XVIII^e ende dezelve overghenomen hadde den pennync XVI^e, waerup ic voor andwoorde gaf tzelve niet en begheerde ende lietse volghen den disch, mits liever hebbende dat den disch daerof zoude gauderen dan een ander mits dattet gaet totten profyte van den ghemeenen aermen zoo ic alsdoe declareerde ende noch zoo van den advyse ben ende tzelve den aermen gheerne gheve. In teecken van dien zoo hebbe ic dit onderteeckent dezen XVI^en January XV^c LXXVI.

{Get.} A. vander Gucht.

Brugge, stadsarchief, gerechtelijke dossiers, nr. 1935, proces voor schepenen van Brugge tussen Cornelis van Praet, als ontvanger van de armentafel van de O.L. Vrouwekerk, eiser, en Zeger Bisschop, verweerder.

(*) Deze teksten werden door dhr. A. Schouteet uit het Stadsarchief van Brugge verzameld.

Bijlage B

Den 27^en dach van meye 1569.

...Eodem, zo presenteerde meester Adriaen vander Gucht 't college een bouck van de arithmetycque in Vlaemsche tale, daarvooren

[p. 18]

't college ordoneerde betaelt te wordene in huesschede de somme van twee lb. gr.

Ib., t.a.p., secrete resolutiën van de Brugse stadsregering over de jaren 1565-1569, fol. 244.

Bijlage C

Adriaen vander Guchte, schoolmeestre arithmeticien, van eender gratuïteyt hem toegheleyt ter causen van eenen cyphrebouck by hem ghemaect: II lb. gr.

Ib., t.a.p., rekening van de stad Brugge over het dienstjaar 1568 sept. 2 -1569 sept. 2, fol. 81 v., nr. 7.

Bijlage D

Ghepasseert, present: Wadimont, Huustyn, den X juny 1573. - Van weghen Adriaen vander Gucht, compareren in persoone Pieter van Peenen, oudt LXII jaeren, ende Hubrecht Boureye, oud LXI jaeren, beede inwonende poorters deser voors. stede, dewelcke hebben verclaerst by solemnelen eede warachtich te zyne dat zylieden deposanten den voorn. Adriaen vander Gucht zeere wel kenden ende ghekent hebben over twaelf jaeren, hebbende al denzelven tyt alhier schole ghehouden ende de joncheyt gheïnstrueert in de Walssche tale ende anders ende dat hy ooc altyts alhier ghestaen heeft ter goeder name ende fame ende ghereputeert es gheweest voor een goet kynt der helighe Roomssche Kercke, verclaersende ooc dat hy altyts vermaert es gheweest voor deghuene die hem in zyn voors. styl wel ghequeten heeft houdende de kynderen in de vreese Godts ende derin studerende in de leeringhe van onser voors. Moedere de helighe Roomssche Kercke, soo ooc van dies voors. es blyct by der attestatie van heer Jan Meese, prochiepape van der prochiekercke van St. Walburghe binnen deser stede hierduere ghezeghelt. In oorconden etc.

Ib., t.a.p., portefeuille Divers 1570-1572, minuten van attestatiën.

Bijlage E

In een soortgelijke akte als de voorgaande, d.d. 12 maart 1573, treedt Adriaan vander Gucht op als getuige. Hij wordt er aldus vernoemd:

[p. 19]

‘...voorts meestre Adriaen vander Gucht, schoolmeestere binnen derzelver stede, oudt XLV jaeren...’

Ib., t.a.p., portefeuille Divers 1570-1572, minuten van attestatiën.

Bijlage F

Den 10^en dach van junius XV^c LXX was by mynheeren den schout, burchmeesters, schepenen ende raedt van der stede van Brugghe, naer dat hemlieden behoirlick ghebleken was van den uprechten gheloove ende religie van meester Adriaen vander Gucht, gheboren van deser stede by attestatie van meester Adriaen Smout, pasteur vander kercke van Ste. Walburghe ende andersins, denzelven meester Adriaen gheconsenteert ende consenteren hem by desen tot leeringhe, onderwyse ende goede instructie van jonghe kynderen der voors. stede ende allen anderen in 't lesen, scryven, rekenen, cijferen ende andersins schole te houdene, etc.

Ib., t.a.p., register van civiele sententiën, door schepenen van Brugge gewezen, over de jaren 1569-1570, fol. 281 r.-v. - Van deze akte wordt melding gemaakt bij L. Gilliodts-van Severen, Mémoriaux de Bruges, tom. II (Brugge, 1920), blz. 71.

Bijlage G

1572 oktober 20: Adriaan vander Gucht en zijn echtgenote, Cornelia Maelesys, vestigen een lijfrente van 2 pond groot 's jaars op hun huis, staande aan de oostzijde van de Ridderstraat te Brugge, ten voordele van Nikolaas Trolvens en diens echtgenote Elizabeth Rycx.

Peris, Snouckaert, XX octobre LXXII. - Meestre Adriaen vander Gucht ende Cornelie Maelesys, zyn wyf, dewelcke comparanten wedden ende beloofden up den baerblycxsten van hemlieden beeden, een voor andre ende elck voor al Bertelmeeus van Praet, present ende accepterende, II l. gr. tsjaers lyfrente: de XX s. gr. ten lyve van Lipkin, van der houde van XIIII jaeren, ende ten lyve van Thuenken, van der houde van XII jaeren; d'ander XX s. gr. ten lyve van Pirkin, van der houde van VIII jaeren, ende Gomaer, out VI jaeren, al Claeis Trolvens kynderen by joncvrauwe Lysbette Rycx, zynen wyve, den lancxsten levende van hemlieden beeden gheheel heffende ende ten

[p. 20]

behouve ende prouffyte van denzelven Claeis, te gheldene ende te betaelene de voors. II l. gr. tsjaers lyfrente telcken drie maenden X s. gr., ingaende van den 1^en daeghe van octobre LXXII lastleden, huerlieder voors. leven lanck gheduerende, daerinne verbyndende huerlieder persoons ende goedinghen dezelve stellende ende abandonnerende ter eerlicke executie in lyve ende goede ende by speciaele een huus met zynen toebehoorten, staende ten voorhoofde binnen deser stede van Brugghe in de Rudderstraete, an de oostzyde van diere, naesten den huuse, ghenaemt Sinte Patrycius, toebehoorende Jan de Berch met zynen consoorten, an de noordtzyde an d'een zyde, ende den huuse toebehoorende de weduwe van dheer Jan van Eertrycke, an de zuutzyde an d'ander zyde, met zynen mueren, ghoten ende anderssins zoo 't 't voorn. parcheel te deser daete ghestaen ende gheleghen es; belast met II l. I s. XI gr. onder lan(d)cheins ende leenrente, daerof men jaerlicx ghelt 't Weduwenhuus, ghenaemt Groot Hersberghe, XXI s. XI gr. XII myten; den disch van Onse Vrauwe XX s. gr.; voorts met conditiën ende bespreken dat de voorn. comparanten ende huerlieder naercommers, proprietarissen wesende van denzelven parcheele, ghehouden zullen worden te laten rumen ende zuveren, als 't noodt wordt, up ende onder de erfve van desen huuse neffens de kueken van diere; voorts en vermueghen de proprietarissen van desen huuse 't voorn. parcheel niet te vercoopene ofte laeten bezitten by eenighe innewoenders, die styl of neeringhe doen zouden die gheluut, cloppinghe ofte eenich belet, obstacle ende inder doen zouden, als van smeden, cuupen ende dierghelicke, wel verstaende dat dese voorn. conditie platse ende stede houden zal zolanghe als de voorn. weduwe Aertrycke ofte haere kynderen, present ende toecommende, leven ende bezitten zullen het groot huus ende niet langher; II l. gr. losrenten den penninck XVIII, die men ghelt den disch van Onse Vrauwekercke in Brugghe; voort II l. gr. tsjaers lyfrente den penninck VIII ten lyve van Marie Roodrieghe filia dheer Fransois de Salamancke; ende bovendien noch verbonden met XXXVIII l. gr. loopende schult, die te betaelen staen by XII l. gr. tsjaers telcken XX^en ougst; omme by ghebreke van betaelinghe per alleghebodt te mueghen vercoopen. Voorts hebben zy comparanten belooft, over hemlieden ende over huerlieder naercommers, 't voorn. parcheel van huuse t'ontlasten van de voorn. loopende schult of de II l. gr. tsjaers lyfrente ten lyve van de voorn. Marie Roodrieghe binnen eenen alfven jaere naer de daete van desen, up peyne van de capitaele penninghen metten verloope van diere up te legghen ende te betaelen up eerlicke executie ende up

[p. 21]

het constrainct ende verbandt als boven. Voorts zullen de voorn. comparanten ofte huerlieder naercommers de voors. rente van II l. gr. lyfrente tsjaers aflossen ende zuvren moghen t'allen tyden ende stonden als 't hemlieden goedincken ende believen zal, midts uplegghende ende betaelende X l. gr., ghelyck zy comparanten kennen daervooren ontfaen t'hebben in Vlaemscher munte. Ende es te wetene hoe de voorn. comparanten gherecht waeren in de proprietheyt van denzelven parcheele by ghyften in daten van den XXV^en septembre LXVIII, gheteeckent Dingne in 't registre van Vincent Letens ons ten passeren van desen ghetoocht.

Brugge, stadsarchief, protocol van Cornelis Beernaerts, klerk van de vierschaar van Brugge, over het jaar 1572, blz. 309-311.