De Vlaamse Gids. Jaargang 41

[p. 35]

Inleiding tot het Bauhaus
door K.-N. Elno

MEVROUW TUT SCHLEMMER, weduwe van de bekende Duitse schilder Oskar Schlemmer (1888-1943), is uiteraard goed gesitueerd om de huidige generatie een betere kijk te gunnen op het Bauhaus. Haar echtgenoot was er één der leidende persoonlijkheden van en zijzelf heeft intensief aan wel en wee van deze vermaarde kunstbeweging deelgenomen.

Zij is zich ervan bewust belangrijke getuigenissen te kunnen afleggen en met veel toewijding geeft zij zich over aan die taak door geregeld voordrachten en lezingen, ook buiten haar vaderland, te houden en door, met de hulp van de kunstcriticus Dieter Keller, bijzonder mooie Schlemmertentoonstellingen te organiseren (o.a. in 1955 te Basel en Amsterdam).

Wij mogen het wel als een voorrecht van betekenis aanzien dat een deel van haar herinneringen hier voor het eerst gepubliceerd worden, - eerder nog in Nederlandse vertaling dan in de oorspronkelijke taal. Bovendien werden enkele onuitgegeven foto-documenten welke onder de illustraties van dit opstel voorkomen, speciaal voor deze publicatie ontwikkeld.

Met sommige details mogen de ingewijden in de geschiedenis der moderne kunst reeds vertrouwd zijn, toch zullen zij hier nog vele wetenswaardigheden vernemen waardoor hun kennis van het Bauhaus en zijn heroïsche baanbrekerssfeer kan verruimd worden. Overigens vertonen deze souvenirs, vooral in hun anecdotiek, talrijke karaktertrekjes welke ons op het menselijk plan weer dichter brengen bij dat instituut dat zich nu wel stilaan in de ongenaakbaarheid der geconsacreerde verwezenlijkingen begint te hullen. Men leert er - weer eens - uit dat de grote artistieke mijlpalen zeer vaak in loutere improvisaties en in onbestemde verlangens naar daden geheid worden en dat ten slotte geen enkele debuterende jongerenbeweging op het ogenblik zelf van haar ongeordende experimentenwellust voortvarend met historisch geijkte criteria mag beoordeeld, laat staan véroordeeld worden.

Wie zich ooit aan de grote kunsthistorische reconstructie zet waarop het Bauhaus nog altijd wacht, zal in de mémoires van Mevrouw Schlemmer bouwstoffen ontdekken welke hij misschien af en toe wat te rooskleurig vindt maar waarin alvast die gevoelswarmte brandt welke dat verleden zoveel levensechter doet worden dan de realia die vastgelegd werden in catalogussen

[p. 36]

van tentoonstellingen en andere verbleekte archiefstukken. Hij zal het betreuren dat er een precieze toelichting in ontbreekt nopens het afscheid van Gropius die, zoals Muche het in 1954 in een voordracht uitdrukte, het Bauhaus verliet ‘weil es sich nicht mehr im Sinne seiner Idee entwickelte’. Juist een genegen en eerlijke ooggetuige zoals deze schrijfster zou daaromtrent vermoedelijk een zuivere, menselijk gemotiveerde opheldering kunnen verstrekken.

Anderzijds krijgt de historicus hier een zeer gewichtige wenk in verband met het Bauhaus als prototype voor de kunstscholen tijdens de jongste vijfentwintig jaren. Het staat inderdaad buiten kijf dat hetgeen er vandaag goed en prijzenswaardig in het kunstonderricht is, middellijk of onmiddellijk teruggaat op het Bauhaus-renouveau; en het feit dat dit goede, dit prijzenswaardige weeral deerlijk in 't gedrang begint te komen ten gevolge van het stereotiepe verzuringsproces in de akademiën en van hun fataal onvermogen tot bewuste belevenis der actualiteit in het kunstgebeuren, doet aan die verdienste geen afbreuk.

Een mooi voorbeeld van een onderwijsinstelling welke niet zo heel onrechtstreeks een afglans biedt van het Bauhaus en, althans naar de geest, de beginselen daarvan deugdelijk is blijven interpreteren, hebben wij bij ons in het instituut der Ter Kameren-Abdij. Er zijn goede gronden om aan te nemen dat Henry van de Velde met de stichting van deze school speciaal het beeld van het Bauhaus - waarvan hijzelf de veelbetekenende voorloper is geweest - vóór ogen heeft gehad. Blijkt dit al in ieder geval niet uit een bekentenis van prof. Sauerland die zich, in 1931, voornamelijk op het Bauhaus inspireerde om de Kunstschule te Hamburg uit het slop te halen en, na een bezoek bij Henry van de Velde te Brussel, verklaarde: ‘Ich wollte, ich hätte eine Schule, so klein, so einfach, so konzentriert, so einheitlich in Aufgabenstellung und tragender Lehrgesinnung wie diese Schule H.v.d. Veldes in der Abbaye de la Cambre.’?

En het is wel kenschetsend dat veelal de beste krachten onder onze huidige jonge architecten en beoefenaars van ‘gebonden’ kunsten oudstudenten zijn van dat instituut.

Er is nog heel veel te doen om een juist inzicht in de geest en de boodschap van het Bauhaus te verbreiden - en eveneens dààrom zijn de herinneringen van Mevrouw Tut Schlemmer hier zo welkom -, doch dat neemt niet weg dat wij vandaag de oplossing van vele vraagstukken der architectuur en der vormgeving weeral ànders zien en doorvorsen, al is de achtergrond der sociale integratie vrijwel ongewijzigd gebleven. Het is ongetwijfeld waar dat het Bauhaus geestelijk een baken blijft en dat, zoals de schrijfster doet opmerken, heel wat van zijn objectieven hun behartigenswaardigheid behouden, maar er zijn sedertdien toch belangrijke nieuwe strijdposities ingenomen. Dat wordt wel het best geïllustreerd door het feit dat het functionalisme in de bouwkunst thans stellig een fundamentele verworvenheid is, doch ook in zekere mate werd voorbijgestreefd door de hernieuwde behoefte

[p. 37]

om uitdrukking te geven aan het irrationele en zinnebeeldige en aan het geheim dat achter de dingen ligt.

Eveneens blijkt dit uit de opvattingen nopens de industriële vormgeving, toen en nù. Mevrouw Schlemmer bevestigt dat haar genoten het ambacht zagen als een ‘schöpferische Vorarbeit für die industrielle Produktion.’ Deze visie komt ons thans voor als nog zwaar belast met de erfenis van de art nouveau. Voor ons is er een essentieel verschil tussen de kunst van het ambacht en die van het industriële ontwerp, ja hebben beide volstrekt niets met mekaar te maken. Dit kon echter wel niet vroeger dan de allerjongste jaren in al zijn klaarheid worden waargenomen.

Ten slotte het zwaartepunt in deze souvenirs: de bewegingskunst, het levenswerk van Oskar Schlemmer. Wellicht zal ons binnen korte tijd blijken dat daarin één der positiefste, innigst actueel gebleven bijdragen van het Bauhaus tot de moderne bedding besloten ligt. Nooit hield het element ‘beweging’ de plastici meer gespannen dan vandaag; in zijn verscheidene gedaanten, van kinetisme en spatialisme tot spatio-dynamisme, schijnt het de beeldende kunstenaars als een ultieme mogelijkheid tot ontsnapping uit de vicieuze cirkel van de eeuwige herhaling der plastische expressiemiddelen. Bij nader toezien blijken deze recente strekkingen nochtans tot nog toe niets wezenlijk nieuws te hebben gebracht sedert de pogingen van Tatlin, Pevsner, Gabo, Duchamp, Moholy-Nagy en vooral Oskar Schlemmer, die de bewegingskunst in het grootse verband van het schouwtoneel organisch incorporeerde. Waarschijnlijk ligt het tijdstip niet ver van ons af, waarop wij een revelatieve evolutielijn kunnen onderscheiden welke al deze bewegings-experimenten logisch aan elkander bindt: van de wonderbare vermoedens die in Oskar Schlemmer tot ontwaking kwamen, tot de ‘cybernetische’ kunst van morgen.