De Vlaamse Gids. Jaargang 41

[p. 577]

Het portret in de Pompeiaanse wandschilderkunst
door Theo Bogaerts jr.

VOLGENS de antieke overlevering kwam Zeuxis op wonderbare wijze aan zijn einde. Na het portret van een oude vrouw te hebben voltooid, werd hij door zulk een onbedaarlijke lachbui overvallen, dat hij er aan bezweek. Had de kunstenaar zijn model zo sterk geflatteerd, dat hij niet bestand bleek tegen het komisch effect van het bereikte resultaat? Anekdoten van dit genre zijn een eigenaardige compensatie voor het verlies van de werken der grote Griekse meesters. Voor de beoordeling van het realisme in de schilderkunst der Ve eeuw v. Chr. heeft het verhaal van Zeuxis' dood een zeer relatieve waarde.

Portretten van aanzienlijke personages ontstonden in de beginperiode van het Hellenisme naast de geïdealiseerde beeltenissen van goden en helden. Hun strekking vertoonde vermoedelijk overeenkomst met die der gebeeldhouwde portretten, waarin het realisme een compromis sloot met het gezag en de waardigheid van de opdrachtgever. De buste van Alexander de Grote door Lysippos is een goed voorbeeld van deze strekking. Het penseel van Apelles stelde de koning waarschijnlijk niet anders voor.

Toch luidde het Hellenisme een kentering in. In de komedies van Menander traden levensechte typen uit de Atische burgerij op. Theophrastos belichtte in zijn proza de menselijke eigenaardigheden. De Alexandrijnse kunst ging nog verder in die richting. In zijn XIde Idylle schetste Theokritos een kleurrijk tafereel van het volksleven te Alexandrie. Ook in de beeldhouwkunst klopte de hartslag van het leven der kleine lieden. Straatjongens, kinderen, akrobaten, bedelaars, oude vrouwen, vreemdelingen en krijgsgevangenen boden dankbare modellen. Op het eerste gezicht kan de belangstelling voor het volkstype van een kunst vol verfijning en eruditie paradoxaal schijnen. In feite was originaliteit de hoofdbekommernis der artisten uit die tijd. De uitbeelding van personages, die zo lang verwaarloosd waren geworden, stelde hen in staat technische complicaties en verrassende effecten na te streven.

[p. 578]

De Hellenistische kunst drukte eveneens haar stempel op de Romeinse gebeeldhouwde portretten uit de eeuw van Augustus. In haar geheel bezat de Romeinse sculptuur, die portretten voortbracht van een krachtig realisme, nochtans oorspronkelijke kenmerken.

Ook in de Campanische steden leverden de opgravingen beelden van staatslieden en strategen op. Sommige vertegenwoordigers der plaatselijke burgerij hadden voldoende besef van hun eigenwaarde om zich in een sculpturale vorm te laten vereeuwigen. Artistieke scheppingen van eerste gehalte zijn de bronzen bustes van de acteur Norbanus Sorex en van de financier Caecilius Jucundus. Deze laatste kan in haar aangrijpend realisme gerust de vergelijking doorstaan met Donatello's beeltenis van de koopman Niccolo da Uzzano in het Bargello te Florence. Onder het patina, waarmee de eeuwen hem bedekten, schijnt Jucundus nog springlevend. Men bewondert de lepe bankier op zijn museumvoetstuk te Napels, maar men zou hem ongaarne zijn financiële belangen hebben toevertrouwd.

Uit het pregnant realisme van deze portretten spreekt een andere geest dan uit het streven der Alexandrijnse kunstenaars om de ‘gewone man’ effectvol uit te beelden. Het realisme had op het Italische schiereiland overigens een traditie die ouder was dan de komst van het Hellenisme. Het volkstype uit Toscane en Campanië dook reeds op in de schilderkunst van Etrusken en Samnieten.

Voelden de vooraanstaande ingezetenen der Campanische steden, waar de wandversieringen zulk een groot prestige genoten, er niets voor ook voor frescoschilders te poseren?

Het Museum te Napels bezit een aantal, doorgaans in medaillonvorm uitgevoerde afbeeldingen van personages (imago clipeata). Waarschijnlijk zijn er geïdealiseerde voorstellingen bij van filosofen, paedagogen, redenaars en dichters, zoals er in de beeldhouwkunt meer voorkwamen. Zij behoren tot het iconografisch ensemble, dat paste in interieurs, waarvan de eigenaar voor een gecultiveerd man wilde doorgaan. Wellicht heeft men ook hier en daar met echte portretten te doen. Toch schijnen de notabelen van Pompeii en Herculaneum een marmeren of bronzen beeltenis meer in overeenstemming te hebben gevonden met hun waardigheid dan een vluchtig uitgevoerde muurschildering. Het bekendste en meest realistisch aandoende fresco-portret is dat van een bakker met zijn echtgenote.

Beeltenissen van klein formaat gingen verloren door de onoordeelkundig uitgevoerde vroegste opgravingen. Aan de wanden te Pompeii ziet men hier en daar verbleekte sporen van ronde imagines. Ook later ontmoette men nog tegenslag. In 1897 werd in de ‘Archeological Journal’ een te Pompeii gevonden charmant jongenskopje gereproduceerd, dat inmiddels is verdwenen.

Dit alles verhoogt de betekenis van de Pompeiaanse portretten. Deze vormen een belangrijke schakel in de evolutie van de Romeinse portret-

[p. 579]

kunst, welke leidt naar de merkwaardige collectie beeltenissen uit de IIe en IIIe eeuw n. Chr., die in de Nijlvallei werden gevonden, de z.g. Fayoemportretten.

_**_*

In 1900 kwam te Boscoreale nabij Pompeii een villa te voorschijn met indrukwekkende wandschilderingen van de tweede stijl. Fragmenten ervan belandden in het Metropolitan Museum te New York, het Louvre te Parijs, de collectie van Mariemont in België en het Museum van Napels. De villa zelf werd weer bedolven. Een architecturaal en picturaal ensemble, dat wellicht dat van de Villa der Mysteriën had kunnen evenaren, ging aldus verloren.

Het triclinium van het landhuis was versierd met een grote figuratieve fries. Op een donkerrode achtergrond evolueerden personages met een majestatische allure. Vermoedelijk behoorden zij tot een dynastie van Klein-Azië en was het fresco, dat voor onze jaartelling ontstond, Hellenistisch werk.

Een fragment van de fries te Napels toont drie personages. De beide figuren rechts worden vaak geïdentificeerd met Antigonos Gonatas, zoon van Demetrios Poliorketos en zijn moeder Phila. Zij luisteren vol aandacht naar een staande bejaarde man, een aan het hof verbonden paedagoog of filosoof (afb. 1). Men heeft gedacht aan Menedemos van Erythrea uit de school van het gematigd cynisme.

De periode van het Hellenisme zag de triomf van de filosofie en de eruditie. De plastische kunsten vingen er de weerklank van op in een overvloed van gebeeldhouwde portretten van filosofen en geleerden. Is de identificatie vaak aan twijfel onderhevig, dan bewijzen de adel van de gelaatstrekken, de geïnspireerde blik en de waardige houding, dat men met eminente vertegenwoordigers van het Helleense kunst- en geestesleven te doen heeft.

De geschilderde grijsaard met zijn lange baard, zijn gebogen houding en zijn pittoresk gedrapeerde mantel sluit volkomen aan bij de Hellenistische filosofenportretten. Zijn enige sieraad is een ring met rode steen aan de linkerhand. De eenvoudige kledij verraadt de onthechting van het aardse. De oude man steunt op een ruwe stok. De massieve wijze waarop de stoere gestalte de ruimte vult suggereert een vaste levensbeschouwing. Deze spreekt ook uit de ernstige, verheven expressie en de scherpe blik. De formele, eerder conventionele schoonheid van vele mythologische helden is afwezig. Hier manifesteert zich de eerbied voor en de triomf van een nieuwe macht, die van de geest.

_**_*

Met het medaillonvormige portret van een jong meisje gaat een wereld open van gratie en verfijning (afb. 2).

[p. 580]

Er is iets van een tedere morbidezza in dit figuurtje met de dromerige in zichzelf gekeerde blik onder de fijn gearceerde wenkbrauwen, het zacht gemodelleerd gelaat, de fraai gevormde lippen en de golvende lokken. De oorringen, het haarnetje en de bevallige houding van de vingers op het met een lint versierde diptychon missen hun effect niet. Verfijnd is ook het coloriet: het incarnaat van het ovale gezicht, het lichtblauw en paars van het gewaad, het donkerblauw van de strik om de wastabletten en het grijsblauw van het fond met daarin de discrete gouden flonkering van de oorringen.

De romantiek heeft zich meester gemaakt van dit meisje, wier donkere melancholische ogen het onbestemde zoeken. Met heeft in haar een dichteres willen zien, die de schrijfstift mediterend aan de lippen heft. Sommigen gewaagden van Sappho, de extatische kunstenares van Lesbos. Misschien was de werkelijkheid veel eenvoudiger en heeft de eigenaar van de woning waar het fresco werd ontdekt enkel de dochter des huizes of een andere jeugdige Campanische schone laten uitbeelden. Deed zij de harten van de Pompeiaanse ‘jeunesse dorée’ sneller kloppen, toen zij zich vertoonde op het Forum of in het Odeon? Of was zij enkel een etherische droomfiguur, die Ovidius zou hebben kunnen inspireren in zijn ‘Heroides’ en die later de muze had kunnen zijn van André Chenier? Wat er ook van zij, deze technisch verfijnde trois-quart-voorstelling met haar mengsel van idealisme en realisme maakt een Hellenistische invloed waarschijnlijk.

_**_*

In de beeltenis van een bakker en zijn echtgenote bereikte het Romeinse geschilderde portret een hoogtepunt (afb. 3).

Aanvankelijk meende men, dat het hier aanzienlijke personages betrof. Nu wordt algemeen aangenomen, dat dit portret, afkomstig uit een woning die aan een grote bakkersoven grensde, de eigenaar zelf van de zaak voorstelt. Het niet zeer gecultiveerd aandoende echtpaar kon bogen op een voorspoedige negotie. Het deed een beroep op een bekwaam portretschilder om zich in een geijkte pose te laten conterfeiten, die indruk moest maken op de klanten.

De man is het echte type van de Campanische plattelandsbewoner. Hij heeft vooruitstekende jukbeenderen, een behaarde kin, breed uitstaande oren en een niet zeer diepgaande, eerder nuchtere, maar ook goedige uitdrukking. Zijn kin steunt op een papyrusrol, die hij stevig omklemd houdt. Met haar lichtere gelaatstint, haar sierlijke krulletjes, haar fijnere neus en de zijdelingse blik van haar amandelvormige ogen lijkt de echtgenote van deze Pompeiaanse gewone man eerder wat coquet en behaagziek. Toch bedriegt de schijn ons niet, evenmin als het achteloos gebaar, waarmede de vrouw haar schrijfstift tegen de lippen houdt. Het is hetzelfde gebaar als dat van de jonge aristocratische ‘dichteres’. Verder gaat de gelijkenis

[p. t.o. 580]

Het portret in de Pompeiaanse wandschilderkunst

Oude filosoof

[p. t.o. 581]

Hierboven: Schrijvend meisje

Bakker en zijn echtgenote

[p. 581]

echter niet. Veeleer zien wij in deze vrouw de toegewijde echtgenote, die opgaat in het bedrijf van haar man en die op gewetensvolle wijze de boekhouding in haar wastabletten pleegt bij te houden.

Ondanks hun traditionele houding zijn de figuren met een intens leven bezield. Het coloriet is niet zo verfijnd als dat van het ronde meisjesportret, maar in zijn genre niet minder expressief. Met warme, krachtige roodbruine tinten en een sober lijnenspel bracht de schilder een eenvoudig, maar reëel effect teweeg. Opmerkelijk is de wisselwerking tussen de donkere gelaatstint en het blanke gewaad van de man en de blekere huid en de bruine kledij der vrouw. Dit fresco getuigt van de oorspronkelijkheid, die de Campanische schilders wisten te bereiken. We bevinden ons voor een superieure creatie van de Romeinse burgerlijke portretkunst. Het realistische element ervan gaat terug op het oude Italische erfgoed van de Etrusken. Drie eeuwen later zou het nog bloeien in de Romeins-Egyptische mummieportretten.