De Vlaamse Gids. Jaargang 41

[p. 573]

Kanttekeningen

Militaire geheimen en persvrijheid

Prof. Léauté van de rechtsfaculteit te Straatsburg heeft onder de titel ‘Secret militaire et liberté de la presse’ een werk laten verschijnen met een samenvatting van de werkzaamheden, tijdens de studiedagen van het vergelijkend recht gewijd aan de vrijwaring van militaire geheimen.

Als voorbereiding tot deze studiedagen werd een vragenlijst opgesteld in samenwerking met het Franse militaire gerecht. Acht landen, waaronder België, beantwoordden deze vragen.

Het doel van dit onderzoek was in de eerste plaats te bepalen wat onder militaire geheimen dient verstaan en hoe deze geheimen het best kunnen worden bewaard; vervolgens na te gaan hoe het begrip geheim in verband met de pers dient opgevat en te onderzoeken of de journalist zich kan beroepen op het beroepsgeheim.

Het beroepsgeheim van de journalist is een zeer actueel vraagstuk. Niet lang geleden kende men in Frankrijk de zaak der ‘lekken’, terwijl ook beroering ontstond naar aanleiding van de veroordeling van journalisten, die geweigerd hadden te getuigen in rechtszaken, omdat zij de bron van hun inlichtingen niet wensten te onthullen. Verleden jaar werd aldus te Luxemburg een veroordeling uitgesproken tegen een journalist en nog onlangs in Zwitserland was er het zeer besproken geval-Goldsmith.

Men zou de besluiten van de werkzaamheden te Straatsburg wel als volgt kunnen samenvatten.

Een dagblad is slechts onafhankelijk als zijn bronnen het zijn. De concentratie van verschillende nieuwsagentschappen en zelfs de verstaatsing van sommige, leiden naar een monopolium van de voorlichting.

Nergens bestaat groter gevaar dan op het gebied van de Landsverdediging, zodat het vrijwaren van de militaire geheimen er de regering toe brengt het nieuws, dat wordt vrijgegeven, vooraf te filteren. De persvrijheid dreigt echter louter een recht te worden tot bespreking van de officiële mededelingen, die de overheid wel wil doen, als de bladen niet in de gelegen heid zijn de gegevens na te gaan, die worden verstrekt door de woordvoerders van de Staat, ze aan te vallen in de mate dat daardoor de veiligheid van het land niet wordt aangetast, of desgevallend de openbare mening te waarschuwen.

De bladen moeten dus behalve over officiële, ook over eigen officieuze bronnen van inlichting beschikken. Wie een of andere daad stelde of er getuige van was; de personen, die hetzij uit gesprekken, ter gelegenheid van een reis of bij om het even welke andere gelegenheid inlichtingen hebben vernomen, moeten aan de bladen het nieuws kunnen brengen, dat de Staat niet openbaar maakte.

Maar vele van deze personen zullen slechts spreken als zij zich in veiligheid achten. Voelen zij zich bedreigd door gerechtelijke vervolgingen, dan zullen zij zwijgen.

De journalisten aan wie zij zich toevertrouwen, moeten anderzijds het recht hebben de identiteit van deze personen te verzwijgen.

De voorstanders van deze stelling eisen in naam van de persvrijheid, dat het beroepsgeheim van de journalist zou erkend worden.

Tijdens de studiedagen te Straatsburg werd de houding van de verschillende landen ten opzichte van dit vraagstuk nagegaan. Dit vraagstuk heeft een dubbel uitzicht: namelijk enerzijds het geval van een journalist, tegen wie vervolgingen worden ingespannen wegens schending van een

[p. 574]

geheim, en anderzijds dit van een journalist, die als getuige wordt opgeroepen in een zaak ten laste van een derde persoon.

In het eerste geval staat het buiten twijfel, dat de journalist het recht heeft zijn bron te verzwijgen.

In het tweede geval echter wordt het beroepsgeheim van de journalist in de meeste wetgevingen niet erkend.

Algemeen kan dit recht slechts worden ingeroepen door geneesheren, heelkundigen, gezondheidsofficieren, apothekers, vroedvrouwen en alle andere personen aan wie ingevolge hun beroep of staat geheimen worden toevertrouwd. Wat België betreft wordt daarover gehandeld in artikel 458 van het Strafwetboek.

De journalist kan dus niet het beroepsgeheim inroepen op grond van de wet en bijgevolg worden veroordeeld, gebeurlijk als afwezend getuige: de weigering om in rechte te getuigen staat namelijk gelijk met het niet verschijnen op de rechtszitting.

Anderzijds is het een feit, dat het beroepsgeheim of beter het recht op dit geheim een deel is van de persvrijheid: dit recht is daarmee onafscheidelijk verbonden.

En aangezien in de democratische landen de grondwet boven alle andere wetten reikt en daarin de persvrijheid wordt erkend, zou het logisch zijn, dat de wetgever tot de personen, die van dit recht mogen genieten, ook de journalisten rekent.

Stefan GLASER

Malaparte

Curzio Malaparte, die op 19 juli in een Romeinse kliniek overleden is, was een verwarring-stichtende en tegenstrijdige natuur. En het volstond niet hem eenmaal te ontmoeten om die verwarring te zien wegnemen.

Vergezeld door mevr. A. Closset-Manteau, die de Nederlandse vertaling bracht van zijn sterkste romans ‘Kaputt’ en ‘De Huid’, presenteerde hij enkele jaren geleden zijn enige film ‘Il Cristo prohibito’ te Brussel. Wat staat er mij nog voor de geest van het lange gesprek tussen de schrijver en de filmjournalisten, dat op de indrukwekkende voorstelling volgde? Eerst en vooral de hoge en rechte verschijning van een man die niets in zich had van de gewone, men zou bijna zeggen ‘traditionele’ Italiaan. Ik herinner mij de ernst en de aandacht in zijn blik, de vragende, welmenende lijn van zijn mond en ook de burgerlijke netheid van zijn figuur. In deze karakteristieken dringen de termen aandachtig en vragend zich naar voren. Het is de indruk niet, die door zijn opspraakverwekkende, rumoerige boeken verwekt wordt.

In het gesprek onderwierp hij zich met een niet minder verrassende eenvoud aan de talrijke en niet altijd welwillende vragen die hem gesteld werden. Hij antwoordde met lange, nerveuze, steeds de volle aandacht opeisende monologen. Het viel op, dat hij nooit antwoordde met principes, theorieën of abstracte uiteenzettingen. Ieder nieuw antwoord bracht een nieuw verhaal. Dat verhaal begon op eenvoudige, kalme wijze. Dan steeg het, het sloeg harder, het werd onmenselijker. Het eindigde in een stunt en bekwam daarmee de volle opstand van de luisteraar. Dit laatste toont aan, dat het steeds tégen iets gericht was.

Zo het verhaal van Malaparte's bezoek, na de eerste wereldoorlog, aan de kolenmijnen in het Ruhrgebied. De kinderen werden er in 1923 nog aan het werk gesteld in de schachten, gehurkt achter hun vader, die de kolen uitkapte en tussen zijn benen voortduwde. De kinderen moesten het goedje dan doorgeven. Zij kregen er dikke, afhangende buikjes van. Voorbij hun dertigste jaar waren deze mensen versleten. Dan de Malapartiaanse slotnoot: ‘En die vaders en die kinderen zwoegden op zovele honderden meters onder de grond, precies onder de dodenakker van hun dorp. Waar dus hun grootvaders en hun overgrootvaders begraven lagen’.

Met vooropgezette wil ging het hele verhaal naar dit onthutsende slotakkoord... dat er enigszins met de haren bijgesleurd wTas en dat toch niet meer uit de geest verdween. Het was de stijl zelve van de verscheidene, op zichzelfstaande hoofdstukken uit ‘Kaputt’ waarin het gesprek met de Roemeense dictator en zijn zorgvuldig

[p. 575]

verborgen mand met de ogen van verzetslieden het hoogtepunt bracht van deze aangrijpende maar steeds wat geforceerde kunst.

Doch men moest deze verhalen uit de mond zelf van Malaparte horen. Dan viel minder het effect op dan de menselijke warmte waarmee hier verleid werd over mensen in wraakroepende toestanden. Dan kon men ook niet meer twijfelen aan de waarachtigheid van het vertelde. De interesse voor de mens en de liefde voor zijn lot nam alles op, verwarmde het, schonk er een genegen intensiteit aan. Ik ben er van overtuigd, dat het ‘schoonschrijven’ van Malaparte, waarvoor hij natuurlijk in de leer gegaan was bij d'Annunzio en dat een typisch Italiaanse deugd (of ondeugd is), in hoofdzaak ontstond uit dat verlangen om de mensen zo warmbloedig en zo trillend mogelijk voor te stellen. Vandaar zijn subtiele dosages van overvloedige, glanzende en decoratieve beschrijvingen en van harde, naakte, in de maag schoppende feiten.

Ook deze Italiaan, die zo luid schreeuwen kon, de Napolitanen zo onstuimig en zelfs moordlustig tegen zich in het harnas joeg en toch zo graag bemind werd, was een ‘zachte’. Hij wist wel hartstochtelijk van zich af te bijten, maar men mag zich afvragen of hij doodgewoon het woordje ‘neen’ uitspreken kon. In de mensen herkende hij het kwaad slechts wanneer het uitgegroeid was tot het monsterachtige. Het banale maar zo gevaarlijke ‘verkeerde’ zag hij niet. Vandaar dat hij in zijn op mekaar volgende politieke overtuigingen wel enigszins geleek op de cameleon, die het hoofdpersonage was van een van zijn minstbekende boeken. Vrijwilliger in het Franse leger, socialist, een der eerste mede-standers van het fascisme, ‘enfant terrible’ van het regime, persoonlijke vijand van Mussolini en door de dictator naar het eiland Lipari verwezen, tijdens de oorlog opnieuw in de genade gekomen en in 1940 bevorderd tot kapitein bij de Alpijnse jagers, als oorlogscorrespondent van de ‘Corriere della Serra’ naar het oostfront gestuurd maaruit de frontlijn verjaagd omdat zijn artikelen niet gunstig genoeg waren dat heftig anti-Duits was en van ‘De voor Hitler, schrijver van “Kaputt”, Huid’, dat niet mals was voor Britten en Amerikanen, groot bewonderaar, op het einde van zijn leven, van de Chinese Republiek, aan wie hij zijn buitengoed op Capri met al zijn bezittingen aldaar schonk, al deze gedaanteverwisselingen hebben zijn figuur bijzonder verward, wazig en tegenstrijdig gemaakt. En het laatste bericht over hem, verwarde niet minder. Protestant gedurende zijn leven is hij op zijn sterfbed katholiek geworden. Ook aan de Jezuïet, die hem gedurende de laatste twee maanden van zijn leven niet meer verlaten had, had hij geen neen kunnen zeggen.

Kiezen was de sterkste kant van zijn karakter niet. Maar het is ook geen groot politieker die met hem overleden is. Wel een getuige, die even onverschrokken durfde zijn als hij menslievend was. En het is zeker zijn schuld niet indien hij in een prachtige stijl zulke lelijke en wraakroepende getuigenissen over deze tijd heeft moeten neerleggen.

Jan WALRAVENS

Het Vlaamse strafprocesrecht in de middeleeuwen

Niet zo heel lang geleden hadden we het voorrecht op deze plaats een werk voor te stellen van de jonge Gentse rechtshistoricus Dr R. Van Caenegem, dat onder de titel Geschiedenis van iet Strafrecht in Vlaanderen van de XIde tot de XIVde eeuw door de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen. Letteren en Schone Kunsten van België in haar reeks Verhandelingen werd uitgegeven.

Zeer onlangs is nu in dezelfde reeks een nieuw werk van deze auteur verschenen, waarmede hij, enkele jaren geleden, aan de Gentse Rijksuniversiteit tot Doctor in de Letteren en Wijsbegeerte, als leerling van Prof. Dr F.L. Ganshof, promoveerde. Dit werk, gewijd aan de Geschiedenis van het Strafprocesrecht in Vlaanderen van de XIde tot de XIVde eeuw vormt met het zoeven genoemde eigenlijk een dyptiek. Eén der meest belangrijke mo-

[p. 576]

menten in de Vlaamse en zelfs in gans de Westeuropese rechtsgeschiedenis is er het gemeenschappelijk hoofdthema van.

De schepping van de Vlaamse staat in de XIIde eeuw, hoofdzakelijk het werk van de geniale graaf Filips van de Elzas (1168-1191), heeft immers niet alleen de grondslag van het materiële strafrecht totaal veranderd. Daar de misdrijven van hoofdzakelijk familiale aangelegenheden, hoofdzakelijk vorstelijke, staatsaangelegenheden zijn geworden, is ook het strafprocesrecht, door de steeds breder om zich heen grijpende staatsvervolging, van de privaatrechtelijke in de publiekrechtelijke sfeer getrokken. Niet alleen werden nieuwe ambtenaren, de baljuws, geschapen, nieuwe rechtbanken ingesteld, maar vooral: aan de nieuwe opvattingen aangepaste procesvormen werden ingevoerd, waarmede de auteur zich in het bijzonder heeft beziggehouden.

Uit deze vernieuwing is tussen de XIde en de XIVde eeuw het moderne inquisitoire strafproces voortgekomen, dat nagenoeg volledig in de plaats is getreden van het primitieve accusatoire proces. In deze fundamentele wijziging ligt de oorsprong van zeer talrijke procesregels waarop het hedendaagse recht nog steunt, o.m. de publieke aanklager (het Openbaar Ministerie), de bewijsprocedure met getuigen, het geheim en schriftelijk onderzoek, het beroep, enz. Bovendien zijn de problemen die het geëvolueerde strafprocesrecht in die beslissende eeuwen stelde, nog steeds actueel: voor het eerst heeft men toen kennis gemaakt met het probleem individuele vrijheid - collectieve veiligheid, met de vraag van het evenwicht tussen de rechten van de vervolging en derechten van de verdediging. De oplossingen die in dit verband in het graafschap Vlaanderen sedert de tweede helft van de XIIde eeuw werden gevonden en uitgewerkt, overtreffen alles wat het Romeinse recht had voortgebracht. De Vlaamse graven waren in dit opzicht zelfs vooruit op de ontwikkeling van het recht van de meeste hunner buurstaten, zonder dat zij dit verschuldigd waren aan de hervormingen die paus Innocentius III op het einde van de XIIde eeuw in het kanonieke recht heeft aangebracht, zoals dit bv. wel het geval was in Frankrijk.

Deze vooruitstrevende en enige positie van Vlaanderen verklaart de auteur als de vrucht van het stevige grafelijke gezag en van de samenwerking tussen steden en graaf, wier bemoeiingen voor de publieke vrede en voor de rationalisatie van het bewijsrecht gelijklopend waren in de XIIde eeuw.

De bijzonderste verwezenlijking van het Vlaamse strafprocesrecht, met name de strafvervolging vanwege de staatsambtenaar op eigen initiatief, op grond van zijn ambtelijke zending (vervolging ex officio), is echter langzaam gegroeid. Ze heeft vele zijpaden doorlopen, naar gelang van de macht van het grafelijke gezag. Met zorg heeft de auteur deze ontwikkeling in haar verscheidenheid gevolgd. Zij weerspiegelt de opeenvolging van steeds verder gedreven consequenties van een fundamenteel opzet, met name de staatszorg voor de openbare orde. De verschillende schreden van het procesverloop dienden de auteur hierbij op zeer geschikte wijze tot kader van zijn betoog: de vervolging der misdrijven (de private klacht, later de vervolging ex officio), het proces (met als zwaartepunt de bewijsprocedure), de rechtsmiddelen tot beter vonnis (o.m. het beroep).

In de behandeling van deze materie blijkt de schrijver de dubbele vorming van de rechtshistoricus zich bijzonder eigen te hebben gemaakt. Zijn bekommemis zowel voor het synthetischhistorische als voor het analytischdogmatische aspect van de rechtsgeschiedenis, die in elk hoofdstuk tot uiting komt, getuigt hiervan. Daarenboven heeft de auteur, en dit maakt zijn werk voor de buitenstaander des te belangwekkender, ruimschoots gebruìk gemaakt van de rechtsvergelijkende en de rechtssociologische methode. We stipten reeds eerder enkele voorbeelden hiervan aan. Ten slotte heeft Dr. Van Caenegem, door het gebruik van de moderne juridische terminologie waar dit aangewezen was, het werk ook voor de moderne jurist toegankelijk gemaakt.

A. VERHULST