De Vlaamse Gids. Jaargang 41

[p. 626]

Geleid bezoek aan Atlantis
door Guy Voets

DE leerlingen van ons middelbaar onderwijs genieten het onmiskenbaar voorrecht, in hun geschiedenislessen niet alleen meer data, veldslagen en verdragen te mogen blokken. Stilaan wordt hun een reeks beelden bijgebracht, die gaan van de reglementen van inwendige orde in de karolingische hoeve, via de middeleeuwse keuken, tot een begrafenis in de 17e eeuw. Zij leren hoe de mensen vroeger gekleed waren, hoe de dagindeling er bij de monniken van Cluny uitzag en hoeveel de handlanger van de metselaar verdiende in Alva's tijd.

Wat begrijpelijkerwijze veel moeilijker te achterhalen zal zijn, is wat en hoe de mensen dachten, soms niet langer dan een slordige anderhalve eeuw geleden. Wij kennen wel de geschriften van dichters en wijsgeren, die doorgaans in eerste instantie voor zichzelf getuigden, maar blijven vreemd tegenover de geestelijke wereld van de gaande en de komende man. Marcel Schwob heeft in zijn Vies imaginaires getracht, het psychologisch klimaat van de meest uiteenlopende types te schetsen, zoals hij ze, naar zijn persoonlijke voorliefde, van de oudheid tot de 19de eeuw gekozen had. Deze soort herschepping is in wezen verschillend van wat historici ons vertellen over het doen en laten van bekende figuren. Er hoeft in het leven van de aldus gekozen personages geen grootse gebeurtenis voor te komen, die verregaande repercussies heeft gehad. Evenmin is er kwestie van, de gefingeerde feiten een symbolische waarde toe te kennen. Niet Elckerlyc komt uit zulk oeuvre te voorschijn, maar een willekeurige Janssens of Dubois, die toevallig zo lang geleden zich een personnalité unique gevoeld en de ganse wereld met zijn maat gemeten heeft.

Het toeval heeft Hubert Lampo op het spoor gebracht van een man, die nu precies geen totaal onopvallende figuur mag genoemd worden, maar die toch evenmin een vooraanstaande plaats in de geschiedenisboekjes zal toegewezen krijgen. Raadsheer Charles-Joseph De Grave (1731-1805) was wellicht een bekende figuur in his time, en zijn tijdgenoten hebben hem beslist even goed gekend als nu sommige hoge ambtenaren zich in een ver reikende reputatie mogen verheugen. Maar sub specie aeternitatis blijft zijn aandeel toch tot nederige dimensies beperkt.

[p. 627]

Wat deze ambtenaar-politicus van het einde der 18e eeuw en de auteur van Toen Herakles spitte en Kirke spon stellig gemeen hebben, is een niet te miskennen belangstelling voor het Atlantisprobleem. Met dien verstande dan, dat wat bij Lampo een motief was onder zovele andere, voor de Urselse jurist een bron van meditatie werd, die hem gedurende het grootste deel van zijn leven bijna hallucinerend moet hebben aangegrepen.

Het is wellicht slechts om deze reden, dat André Blavier De Grave in zijn bibliografie over de ‘fous littéraires’ heeft ondergebracht, die in de revue Bizarre van april 1956 verscheen onder de sarcastische titel Cinq siècles de pensée nationale. Waar de leiding van het tijdschrift de definitie van Charles Nodier had overgenomen, ‘J'entends ici par un livre excentrique un livre qui est fait hors de toutes les règles communes de la composition et du style, et dont il est impossible ou très difficile de deviner le but, quand il est arrivé par hasard que l'auteur eût un but en l'écrivant’. mag men a priori de rechtvaardigheid van deze soort posthume en literaire internering in twijfel trekken.

De Grave had wel degelijk een doel, en nog zo geen kleintje. Hij wenste noch min noch meer dan te bewijzen, dat de Atlanten onze bloedeigen oudste voorvaderen waren, met inachtneming natuurlijk van de pithecantropus en de missing link, al heeft De Grave zich daar natuurlijk het hoofd niet over dienen te breken. Vanzelfsprekend drukten zij zich reeds in het Vlaams uit, wat meteen een definitieve lijn trekt onder welk taalprobleem dan ook. Natuurlijk hebben zij bewijzen genoeg achtergelaten in de plaatsnamen van West-, Oost- en Zeeuws-Vlaanderen, opdat de toponymisten zich geen zorgen meer zouden hoeven te maken.

De vertrekpunten voor deze theorie zijn niet veel rijker dan de positieve gegevens, waarmee zich Sherlock Holmes zaliger diende tevreden te stellen, maar De Grave slaat zich met onmiskenbaar brio door de eerste vraagstukken heen, en vindt dan bewijs op bewijs, telkens weer als een Schliemann avant la lettre zijn klassieke auteurs consulterend, combinerend en deducerend dat het een aard heeft. In dit alles zit niets, dat zou toelaten, de jurist De Grave tot het dubieuze gezelschap te rekenen, dat door Blavier bijeengelezen werd. Alleen zijn vertrekpunt is verkeerd, alsook zijn gebrekkige kennissen, die tegelijk door de tijd en door zijn amateurschap in de aangelegenheden, waar hij zich voor interesseert, gedetermineerd werden, maken, dat er van de drie boekdelen van zijn République des Champs-Elysées geen bruikbaar materiaal voor de wetenschap van vandaag kan overgehouden worden.

Lampo volgt zijn personage op de voet. Indien we even in de lijn willen blijven van de daarnet aangewende vergelijking met Conan Doyle's man-met-de-pijp, dan zouden we zijn biograaf beschrijven als een soort niet-politionele Maigret. Van het historisch kader wordt datgene bewaard, wat bepaalde facetten van de persoonlijkheid van De Grave kan belichten,

[p. 628]

terwijl anderzijds een zekere nadrukkelijkheid te bespeuren valt in de bedoelingen de mens te benaderen langs intuïtieve wegen. Hij besnuffelt hem als het ware, probeert hem in het kader van zijn geboortedorp onder te brengen, volgt hem dan weer naar buitenlandse posten, maakt een bilan op van wat hij wist, niet wist en diende te weten.

Vooral dit laatste punt is van belang, omdat we er een beeld door verkrijgen van wat de honnête homme van de 18e eeuw ten onzent kende, wat hem belang inboezemde, volgens welke criteria en persoonlijke reacties hij feiten en gegevens van professionele of extra-professionele aard beoordeelde. De Grave leeft volop met de klassieke auteurs. Hij kent ze door en door, gelooft steevast in de exacte waarheid van hun beweringen, maar kan tevens bewijzen, dat hij de directe of indirecte waarde van hun boodschap wenst te toetsen aan de realiteit rondom hem. Wat vandaag de dag voor de meeste leerlingen uit het atheneum of het college een volkomen vreemde wereld is, die in vele gevallen vreemd blijft ondanks de goede wil van de leraars, is voor de intellectuelen van het Ancien Régime een soort vade-mecum, waarvan zij het nut duidelijk inzien en waarmee zij een dagelijks contact bewaren.

In onze ogen kan wellicht de betekenis van de term ‘honnête homme’ slechts aanvaard worden indien wij ons de definitie herinneren van de klassieke eeuw. De Grave schippert zo handig, dat hij zijn carrière begint als ambtenaar van de Oostenrijkers en ze zonder meer voortzet als deelnemer aan de Brabantse Omwenteling en medewerker van de Franse regimes, tot en met het Keizerrijk. De verleiding wordt dan wel sterk, hem als een gewiekst collaborateur te bestempelen, en sommige tijdgenoten, die minder plooibaar (of minder onmisbaar) waren, hebben hem dan ook duchtig de huid volgescholden. Hier dienen we echter rekening te houden met enkele, zeer uiteenlopende argumenten.

Allereerst waren er niet zo erg veel intellectuelen, die konden instaan voor het administratieve en juridische werk, dat onder zo talrijke en gevarieerde regimes toch diende verricht. Vervolgens mag er aan herinnerd worden, dat de zogenaamde ‘vreemde heersers’ in de ogen van de bevolking niet onvermijdelijk ‘vreemde luizen’ waren, in zoverre er contact was met de bezetters. Al werden de Fransen misschien door een groter percentage van onze betovergrootvaders minder onverschillig bejegend, algemeen verspreide allergische reacties moeten we toch niet verwachten, voor de Brabançonne ons ‘après des siècles d'esclavage, le Belge sortant du tombeau’ leerde kennen. De Grave's persoonlijke vijand, Judocus Bottelgier, verhief ten slotte niet méér dan de ‘vox clamantis in deserto’ en zijn - trouwens geestige - aanvallen tegen ‘den feloenen Raeds-Heer’ hebben de mediterende Atlantisspeurder niet al te veel in zijn overpeinzingen gestoord.

[p. 629]

Wat de grond van deze overpeinzingen betreft, we zegden reeds, dat De Grave er van overtuigd is, in de Atlanten de oudste voorvaderen van de Vlamingen terug te vinden. Na het Trojaanse avontuur bereikt Odusseus de haven van Blankenberge, sticht Ulyssewege of Lissewege, en bezoekt Kirké op Circea of Zierikzee. De Elyzeese velden moeten gesitueerd worden op de Zeeuwse eilanden en Homeros is een Vlaming. Laat de fameuze zeven steden elkaar het voorrecht betwisten, de dichter van de Ilias als kind met de bikkels te hebben zien spelen in hun straten, het staat vast, dat zijn wieg te Saint-Omer gestaan heeft, en daarmee basta.

Rondom deze hoofdpunten voortfantaserend, pardon, voortredenerend, voert De Grave alles wat hij van de Oudheid weet, en het is beslist niet weinig, tot Vlaanderen terug. Onze Flandria irredente gaat dus niet enkel maar tot een hoekje van Frankrijk. We mogen er aanspraak op maken, de grondleggers van de Griekse cultuur te zijn en voorlopers van de missionarissen te hebben gezonden tot Bénarès, excusez du peu. Vanzelfsprekend waren de Egyptenaren eveneens door ons gekoloniseerd en de oude Perzen spraken vlot het ABN van die tijd.

Evenmin als de biograaf kan de lezer het, anno 1957, helpen, minder spotlust te voelen dan sympathie voor deze doorhollende specialist der cultuur-annexaties. Waarschijnlijk zet wel niemand een hoge borst op bij het overwegen van zoveel nationale trots, maar er rijst ook in ons geen gevoel van meewarigheid tegenover de naïeve gevolgtrekkingen, die al deze voortvarende conclusies staven. De Grave redeneert zuiver, maar zijn vertrekpunten zijn natuurlijk vals. Zij konden ook moeilijk anders dan vals zijn, gezien de staat der kennissen, waarop hij zich moest baseren. De Grave is niet gekker dan een stelletje mensen, die in de geschiedenis en in de wijsbegeerte een plaats wisten te veroveren, hoewel hun standpunten vandaag volkomen verouderd en vals heten. Niemand denkt er een ogenblik aan, de Renaissance-uitgever Estienne de steen toe te werpen, omdat hij meende, dat het Frans de rechtstreekse voortzetting was van het Grieks. Voor een eeuw meenden anthropologen toch nog, dat er in Uele mensen leefden met een staart aan het ondereinde van hun rug, de Azandestam. Zij trokken daar ongestraft de conclusie uit, dat het hier om lui moest gaan, die nog maar pas uit de bomen te voorschijn waren gekomen. Blavier heeft er niet aan gedacht, deze wetenschappelijke vorsers op te nemen in zijn Bibliographie des fous littéraires.

Indien hij zijn criteria strikt gevolgd had, zou hij aan de Gentse ‘membre du conseil des Anciens’ voorzeker geen plaats hebben gegeven. Hij aanvaardt namelijk de maatstaven van Chambernac, die eist dat wie discipelen kent, niet tot de categorie der literaire gekken mag gerekend worden. De Grave heeft epigonen en plagiairs gekend, die tot op het einde van de vorige eeuw klakkeloos of mits lichte wijzigingen, bepaalde van zijn opvattingen hebben hernomen. Buitendien echter misstaat de auteur van

[p. 630]

de République des Champs-Elysées in de lange reeks halve garen, die door Blavier werden gecatalogeerd, door twee feiten. Geestelijk zowel als naar het behandelde onderwerp staat hij zeer ver van de lieden, die een Preuve mathématique de la non-existence de l'enfer brengen of die een sociaal systeem uitdenken, dat gebaseerd is op de analogie met het menselijk lichaam.

De Grave wordt bovendien gedreven door een flamingantisme avant la lettre, dat zeer sympathiek aandoet, ook al zijn zijn conclusies te extreem. In hem leeft reeds de geest, die later door zovele Vlaamse voorvechters zal verdedigd worden, en die, zij het hier dan ook op onjuiste gronden, eerbied opeist voor de eigen taal en het eigen volk. Dat zijn sympathie voor de Vlaamse zaak hem niet blind heeft gemaakt voor waarden, die van elders werden aangevoerd, en dat hij getracht heeft, ze in een algemeen kader te doen passen, maakt zijn persoonlijkheid zeker niet minder waardevol.

Lampo is waarschijnlijk allereerst gevoelig geweest voor dit laatste feit. Hij analyseert luchtig, maar met de zin voor menselijke benadering van een romancier, alle facetten van De Grave's psychologie. Al lijkt hij huiverig voor een wetenschappelijk apparaat, dat zijn pretentieloze maar diepgaande studie zou dreigen te bezwaren, hij wendt toch alle beschikbare middelen aan, om accuraat decor en silhouet te schetsen van een man, die hem door het toeval is opgedrongen geworden, en van wie hij is gaan houden, bijna à son corps défendant.

Zoals het op de stofwikkel rond Toen Herakles spitte en Kirke spon vermeld staat, bestaat er geen speciale naam voor het nieuwe genre, dat hier geschapen werd. De confrontatie tussen de weinig bekende administratieve en politieke figuur uit het einde der 18e eeuw en de romancier van deze tijd is er niet minder spannend om geworden.