De Vlaamse Gids. Jaargang 45

[p. 480]

L. Elaut
Het medisch proefschrift van Frederik van Eeden

De honderdste verjaring van Frederik van Eedens geboorte (Haarlem 3 mei 1860 - Bussum 16 juni 1932) en de daarmede in Noord en Zuid gepaard gaande herdenkingsplechtigheden, hebben er opnieuw de aandacht op gevestigd dat deze tachtiger ook arts was.

Hij haalde zijn bul te Amsterdam; doch, vooraleer zich als geneesheer te vestigen, wenste hij zijn studies met het akademisch torentje van het doktoraat in de medicijnen te bekronen.

Op de tentoonstelling, in de Gentse universiteitsbiblioteek, van een belangrijk deel archieven uit het Frederik van Eeden-museum, lag o.m. het proefschrift waarop Van Eeden de graad van doctor in de geneeskunde verkreeg: Kunstmatige Voeding bij Tuberculose. Het wekt enigszins verwondering dat de schrijver, waarvan het bekend is dat hij al zeer vroeg zijn medische werkzaamheid naar de psychologie en de psychiatrie richtte, gepromoveerd is op een dissertatie waarvan het onderwerp zo ver van deze twee disciplines verwijderd ligt.

De Van Eeden-kenner H.W. van Tricht verklaarde het zo, op de plechtige opening van de tentoonstelling te Gent, dat Van Eeden, wanneer hij zich tot de Amsterdamse internist J.K. Pel richtte met het verzoek om onder zijn leiding een neuro-psychiatrische dissertatie te mogen bewerken, door de hoogleraar werd afgescheept met de vriendelijke raad een meer handtastelijk onderwerp aan te pakken waarvoor het materiaal van de interne kliniek dan ook tot de beschikking stond.

Pel was op dat ogenblik de onbesproken paus van de interne geneeskunde in Nederland; hij was een van de grote klinici en een uitstekend docent. Pel als promotor hebben gold als een wetenschappelijke titel van uitzonderlijke waarde, en Van Eeden, die uit een gezin stamde waar de exakte wetenschappen hoog aangeschreven stonden (zijn vader en grootvader waren befaamde botanici), zal er wel wat voor over gehad hebben om bij Pel te kunnen promoveren.

[p. 481]

Hij had zijn onderwijs kunnen waarderen, en het is te begrijpen dat hij naar de gunst van zo een promotor heeft gedongen.

Het is evenzeer te begrijpen, voor wie Pel kent of over hem gelezen heeft, dat de hooggeleerde niet veel voor Van Eedens suggestie dat het over een medisch-psychologisch proefschrift zou gaan, voelde. De doctorandus werd beleefd de laan uitgezonden met zo een in de lucht zwevende wetenschap als de toenmalige neuro-psychiatrie.

Maar de aantrekkingskracht van Pels persoonlijkheid en wetenschappelijke faam was zo groot, dat Van Eeden er door bekoord was, dat hij liever van zijn voorkeurstudie tijdelijk afzag om toch maar onder Pels hoede te promoveren en de hoogste akademische eer te halen met het waarmerk van diens naam.

_* * _*

Frederik van Eeden promoveerde op donderdag 8 juli 1886 op gezag van de rector-magnificus van de Amsterdamse universiteit L. de Hertog, hoogleraar in de fakulteit der rechtsgeleerdheid. Hij was toen iets meer dan 26 jaar oud, in Nederland een tamelijk jeugdige leeftijd voor een doctor medicinae.

Die promotie heeft Van Eedens gemoed niet diep beroerd. In zijn dagboek schrijft hij niets meer dan ‘gepromoveerd’ op de datum van 8 juli 1886. Daarentegen stipt hij zeer uitvoerig aan welke boeken hij op dat tijdstip leest: zes Voltaire's, naast Bossuets Histoire de la Religion. Over zijn andere eksamens had hij nog minder gezegd; amoureuze slippertjes waren hem meer het noteren waard dan de vreugden van een geslaagd eksamen: eksamenangsten worden wel aangestipt, de vreugden van het resultaat niet.

1886 was een groot jaar in Van Eedens leven. Hij had reeds in oktober 1885 met zijn symbolisch sprookje De kleine Johannes de Nieuwe Gids geopend en nu liet hij het in boekvorm verschijnen; hij was een paar maanden vóór zijn promotie in het huwelijk getreden, en drong onweerstaanbaar naar de voorgrond met een opvallende letterkundige aktiviteit. Naarmate deze toenam, nam de geneeskundige aktiviteit te Bussum, waar hij algemene huispraktijk deed, stilaan af. Hij zou zich meer en meer op de neuropsychiatrie gaan toeleggen. Dit voornemen werd voorgoed in 1887 werkelijkheid, toen hij met Dr. A.W. Van Renterghem uit Goes, te Amsterdam een instituut voor psychische terapie oprichtte.

Het proefschrift waarmede Van Eeden de doctorstitel haalde, draagt hij aan zijne ouders op; van zijn vrouw is

[p. 482]

geen spraak. Het onderwerp was door Pel voorgesteld of althans met diens goedvinden gekozen. Het gaat om een onderzoek naar de terapeutische waarde van de kunstmatige overvoeding, volgens de metode van de Parijse arts Debove, aan de hand van gegevens uit Pels interne kliniek.

In november 1881 was Debove met de eerste mededelingen over de resultaten van de door hem ontworpen behandelmetode van lijders aan longtuberkulose begonnen. Zij wekten veel opzien. Zoals vaak met nieuwe terapieën ging alles boven verwachting. Kaverneuze patiënten die niets meer konden over de lippen krijgen wegens gebrek aan eetlust, kregen o.m., in twee keren, per dag 2 liter melk, 200 gram fijngehakt rauw vlees en 10 eieren met de maagsonde opgedist.

Het ging er dus om een kunstmatige voeding gekombineerd met een overvoeding. Debove schreef zijn suksessen aan de overvoeding toe. Zulke metode wekte algauw algemene belangstelling op. Men zat met de behandeling van de tuberkuloze in een slop; een klimaatkuur in zuidelijk en hooggelegen herstellingsoorden waarvan men toen ook al het nut inzag, gaf onbetwistbaar goede resultaten, maar voor de grote meerderheid der lijders stond deze toevlucht niet open. Zodat elke nieuwe geneeswijze die iets belooft, met beide handen moest worden aangegrepen. Het zijn Van Eedens eigen woorden; het is de toonaangevende Pel, of zijn kliniek, die door zijn mond spreekt.

Van overal doken berichten in de geneeskundige literatuur op; men was met Debove's metode flink aan het ervaring opdoen. Pel stond zeker niet ten achter; van hem zou het wachtwoord over Nederland uitgaan of er, al dan niet, wat goeds van te maken of te verwachten viel. Van Eeden had o.m. te Parijs postuniversitair kollege gelopen, hij was er vooral op uit neuro-psychiatrische kennis op te doen, maar hij had ook van nabij Debove in het ziekenhuis St.-Andral aan 't werk gezien; voorts in Cochin, in de Salpetrière waar toen de grote Charcot pontificeerde over de hysterie en aanverwante problemen, en te Bicêtre werd Debove's voedingsmetode op uitgebreide schaal toegepast. Van Eeden rapporteert dat 8.000 kgr. vlees 's jaars door de verschillende Parijse ziekenhuizen voor die extravoeding van de tuberkuleuzen werden gebruikt.

Ter plaatse zelf had Van Eeden met de metode nader kennis gemaakt, en het is dan toch onwaarschijnlijk dat het onderwerp voor het akademisch proefschrift hem heug tegen meug door Pel werd voorgeschoteld, zoals H.W. van Tricht schijnt te willen zeggen. Wij durven dit met des te meer kracht uitspreken, wanneer wij in het proefschrift lezen dat Van Eeden aan de bron zelf, bij de internen van Debove,

[p. 483]

tijdens zijn verblijf in de Franse hoofdstad, zijn licht opsteekt en o.m. al de finesses van de metode, haar gebruik, haar moeilijkheden, bezwaren, contraindikaties, resultaten leert kennen, vooraleer ze te Amsterdam, onder leiding van Pel, verder kritisch te analyzeren.

In de interne kliniek van het Amsterdamse Binnengasthuis is Van Eeden, onder het waakzame oog van zijn promotor met de kunstmatige overvoeding van lijders aan longtuberkulose begonnen. Vele variaties van sondevoeding, bij alle vormen en op alle stadia van de ziekte, werden nauwkeurig geobserveerd, de patiënten gewogen, hun ingesta en egesta nauwkeurig gemeten, de koorts en de psychinische reakties tot in de details gevolgd. Van af oktober 1885 worden de klinische geschiedenissen genoteerd; men kan ze vervolgen tot medio mei 1886.

Van Eeden heeft op het einde van zijn werkzaamheid onder Pels leiding 17 gevallen volledig en nauwgezet kunnen observeren om daaruit de kwintessens voor een proefschrift van 86 bladzijden te destilleren. Niets wijst er op dat hij langer dan die 8 maand bij Pel heeft gewerkt. Het is zeker niet veel, en menig promotor zou daar thans niet mede tevreden zijn. Maar het was uitsluitend de overvoeding met vleespoeder die hij met zijn onderzoek op het oog had, en die tijd van 8 maand kon daarvoor volstaan.

Hij konkludeert dat een verbetering van de algemene toestand waargenomen werd bij 13 gevallen op de 17; er was tijdelijke verbetering van korte duur gevolgd door wederinstorting in één geval; er was verbetering van enkele symptonen in twee gevallen; er was in 't geheel geen verbetering in één geval.

Wat nu in het bijzonder de vleespoedervoeding bij longtuberkulose betreft, luidt de mening van de kritische Nederlander, die ook in de auteur van De kleine Johannes leefde, ‘de Franse onderzoekers munten voorzeker uit door genialiteit, energie en door de leesbaarheid hunner geschriften, doch het komt mij voor, dat zij bij sommige gedeelten van dit onderwerp wat spoedig geconcludeerd en wat oppervlakkig geredeneerd hebben. Ook bij de mededeling hunner onderzoekingen mist men vaak de bekende Duitse nauwgezetheid... Het komt mij bovendien voor, dat over teoretische kwesties die naar aanleiding van deze zaak kunnen rijzen, tamelijk losweg wordt heengelopen’. (blz. 63).

Hierop volgt een betoog waarvan het gevolg is dat men voor Frederik Van Eeden medicus, de hoed afneemt. Hij maakt er zich niet met wat algemeenheden van af, maar dringt diep tot de kern van het probleem door. Het is van een wetenschappelijk gestemde geest op zijn best, waarvoor wij, persoonlijk, heel De kleine Johannes cadeau geven.

[p. 484]

De resultaten van Duitse en Engelse onderzoekers worden, in verband met de eiwitabsorptie, en in het licht van Debove's en Van Eedens eigen bevindingen onder de loepe genomen. De uitkomsten van de Fransen, in het bijzonder die van Debove zelf, worden aan de tand gevoeld, op een zodanige wijze dat er, in het raam van een teoretische aanwinst voor de voedingsleer niet veel van overblijft. Alleen de bruikbaarheid, op empirische gronden, blijft overeind.

Zo de metode van Debove, die voornamelijk bestaat in het vermeerderen van de hoeveelheid eiwitstoffen van het voedsel in de vorm van vleespoeders iets goeds inhoudt, is zij bij lijders aan algemene en longtuberkulose, wanneer de ziekte niet te ver gevorderd of van maligne aard is, altijd aangewezen. Het kunstmatig voeden met behulp van de sonde is toch altijd wenselijk. Maar wie Debove's metode toepast moet zich op vele moeilijkheden en menige teleurstelling voorbereiden, doch hij kan verrassende effekten zien die veel moeite vergoeden, en die op geen andere wijze mogelijk schenen.

De klap op de vuurpijl luidt: ‘Het is wenselijk dat Debove's onderzoekingen in ons land op ruimere schaal en met grotere nauwkeurigheid worden herhaald’ (blz. 82).

Zo luidt het standpunt van de promovendus op het eind van zijn dissertatie. Pel zal zich daar mee verenigd hebben en het zal vooralsnog het officiële standpunt in Nederland geworden zijn.

Voor wie de promotietraditie in Nederland uit ervaring kent, is die algemene konklusie niet die van de promotor, maar die van de promovendus. De promotor laat de vrije hand aan de doctorandus, hij waakt er alleen op dat diens logika niet ontspoort; hij legt zich neer bij de konklusies van het werk, ook al zijn die anders dan hij had vermoed of verhoopt. In zijn proefschrift komt Van Eeden aan het woord en hij alleen; het werk blijft voor zijn rekening.

_* * _*

Bij een doktorale dissertatie voegt de promovendus een wisselend aantal stellingen die hij moet verdedigen. Deze stellingen lopen over vakken die niet tot die van het proefschrift zelf behoren, ten einde de verschillende hoogleraren in staat te stellen de doctorandus over uiteenlopende disciplines te ondervragen.

Van de 17 stellingen die Van Eeden aan zijn proefschrift toevoegt, zijn er 6 met psychologische of psychiatrische inhoud: één over hypnotisme, één over hysterie, twee over epilepsie, twee over neuro-anatomie. Het is een bewijs van

[p. 485]

zijn interesse voor het vak; de stellingen weerspiegelen de ideeën van de Franse neuro-psychiatrie, die hij bij Charcot, Bernheim en Richer had leren kennen.

_* * _*

Zo wij Van Eeden-psychiater als een aanhanger van de Franse school mogen beschouwen, dan is hij zeker geen verdediger, door dik en dun, van de kunstmatige voeding bij tuberkulose volgens de Fransman Debove. Mits een vriendelijk komplimentje voor de genialiteit van de Franse onderzoekers, wordt Debove's metode tot op het been ge-analyzeerd en naar de wenselijkheid van verder onderzoek verwezen.

Marc Mendelson