De Vlaamse Gids. Jaargang 45

[p. 644]

A. Corbet
Peter Benoit, Eugeen van Oye en het ‘Liefdedrama aan Zee’

In het juli-nummer van ‘De Vlaamse Gids’, blz. 455-470, publiceerde Prof. dr. Paul van Oye een reeks brieven die zijn vader, de dichter Dr. Eugeen van Oye, ontving van Peter Benoit.

Deze brieven zijn voor de Benoit-kenner van groot belang, daar zij een nieuw licht werpen op het ontstaan van een der merkwaardigste en ongewoonste scheppingen van de grote Vlaamse componist. Hierdoor wordt nogmaals de stelling versterkt van Ger Schmook, die in hetzelfde nummer van ‘De Vlaamse Gids’ een overtuigend pleidooi hield voor het veilig bewaren van kunstenaarsbrieven en documenten.

In onze studie over Peter Benoit (Peter Benoit, leven, werk en betekenis, Antwerpen, 1944) hebben wij de aandacht gevestigd op de bijzondere betekenis, die in het oeuvre van de Meester aan het ‘Liefdedrama’ toekomt. Inderdaad laat de componist zich hier kennen als een vooruitstrevend vernieuwer, die zich in zijn pogingen om een zo hoog mogelijk opgedreven realisme te bereiken bij het weergeven van menselijke gevoelens, niet altijd stoort aan de gangbare wetten der klassieke harmonie van zijn tijd. In dit opzicht sluit het ‘Liefdedrama’ aan bij de meest gedurfde bladzijden uit het oratorio ‘De Oorlog’ (1873) en het lyrisch drama ‘De Pacificatie van Gent’ (1876).

Wij wezen verder op het intiem en persoonlijk karakter van dit werk, in tegenstelling tot Benoit's welbekende voorkeur voor het grootse, het verhevene en het algemene. Ook een voor Benoit ongemeen groot aantal maatveranderingen valt op en verhoogt de technische moeilijkheid van de uitvoering.

Tenslotte staan wij hier voor een ongewone instrumentale bezetting: een snarenkwintet, twee hoorns, orgel en piano, als begeleiding voor een diepe mannenstem. Een dergelijke soberheid van middelen is zeker niet kenmerkend voor Benoit (behoudens in zijn ‘Drama Christi’ van 1871, waarvoor hij moest rekening houden met een beperkte kerkruimte) en gaat lijnrecht in tegen de algemene tijds-

[p. 645]

stroming, berekend op een steeds aangroeiend orkestraal geweld.

In zijn tijd moet het ‘Liefdedrama aan Zee’ dus wel, vooral in ons land, nieuw geklonken hebben.

Wij zetten de mening voorop, dat dit werk van Benoit waarschijnlijk het gevolg geweest is van een zeer ernstige sentimentele crisis, die hem tot een uitzonderlijke vormgeving noopte en die ook sporen naliet in het pianowerk ‘Uit Henriette's Album’, van hetzelfde jaar. De vermelding van een vrouwennaam in de titel van het laatstgenoemde werk en een achteraf zorgvuldig geschrapte opdracht op de eerste bladzijde van het ‘Liefdedrama’ komen deze indruk versterken, die thans min of meer beaamd wordt door een scherpe aanval op de vrouwen, in een brief van 23-12-1872 aan E. van Oye.

Belangrijker echter is de manier waarop dit zo interessante opus schijnt ontstaan te zijn, te oordelen naar bovenbedoelde brievenreeks.

Inderdaad staat duidelijk in Benoit's handschrift op het manuscript vermeld: ‘Getoonzet in 1872, 29 sept. - 3 oct. te Oostende’, dan wanneer de brieven, die op het ‘Liefdedrama aan Zee’ betrekking hebben, geschreven werden tussen 30 october en 23 november 1872.

Wij hebben dus te doen met een wel zeer ongebruikelijk geval, waarbij van een liederencyclus of, om het met Benoit's eigen woorden te zeggen: een ‘monodie’ voor zang en instrumenten, eerst de muziek gecomponeerd werd en daarna pas de tekst geschreven!

Op het eerste gezicht zou men geneigd zijn te denken, dat de componist zich in de datering vergist heeft, maar dit is bijna uitgesloten wanneer wij rekening houden met de nauwkeurige bepaling van begin en einde van de compositietijd, terwijl tevens de inhoud van de brieven de ongewone toedracht van zaken bevestigt.

De eerste brief waarin van samenwerking sprake is, dateert van 30 october 1872 en vermeldt: ‘Uw gedicht past nog niet goed - het moet het tweede gedeelte van onze vier zangen uitmaken. Wij zullen dit samen vervaardigen als ik kome-’. Dat het hier over het ‘Liefdedrama aan Zee’ gaat, blijkt duidelijk uit het feit dat dit werk inderdaad uit vier zangen bestaat, nl. ‘Gij zijt mijn reine kersouwe’, ‘Met haar des nachts, alleen voor de woelige stormende zee’, ‘De droefheid kwam’ en ‘Ik heb niets meer van U’.

De uitdrukking: ‘Uw gedicht past nog niet goed’ spreekt overigens voor zichzelf.

In zijn brief van 19 november 1872 zegt Benoit: ‘De zee: ô de zee!... Tot Zaterdag, en ik zal u mijn woeste

[p. 646]

Drama voorspelen. Ik heb het getiteld: Liefde Drama aan Zee’. De muziek bestond dus al, want ze kon voorgespeeld worden.

Dan volgt een nog duidelijker uiteenzetting van wat door de componist verlangd wordt, in de brief van 28 november 1872: ‘Ik zal u zondag de melodie uitleggen-en misschien zult gij in uwe werken iets vinden - gedichten welke opvolgentlijk zouden kunnen als drama dienen - volgen zij niet al te goed ik voeg er dramatiek psycologische overgangen voor klavier alleen tusschen te maken - (sic) Ik vind dat in die namen van werken een gansche nieuwe berust’.

Het is wel typisch, dat Benoit tussen de 2e en de 3e zang een ‘Interludio Grandioso’ voor piano heeft ingelast, waarbij hij op het handschrift de verklaring aanbracht: ‘psycologische overgang’, met identiek dezelfde fout in de spelling. Hierdoor werd dan het verschil tussen de gelukkige liefde, uitgedrukt in de eerste twee zangen, en de wanhoop van de laatste twee, op muzikaal dramatische wijze overbrugd.

Voor de laatste maal horen wij iets over de samenwerking in de brief van 23 november 1872: ‘De woorden zijn perfectly good - bravo! Gij zult toch niet meer zeggen dat de componisten nooit niet te vrede zijn. Zij zijn het soms, maar 't moet fameus van pas zijn -’. ‘Onze Fatum zal voor den oogenblik niet in druk komen want Schott, moet voor eenigen tijd weg - en hij zal zijne uitgaven alleenlijk dan hernemen als hij terug gekomen is -’.

Dat het hier het ‘Liefdedrama aan Zee’ betreft is Waarblijkend, aangezien op de eerste bladzijde van het handschrift door Benoit werd geschreven: ‘Fatum: wat de vrouw in 't mannenhart vernielt’.

Het werk is trouwens niet gepubliceerd geworden tijdens het leven van de Meester. Het manuscript werd na zijn dood, samen met deze van het ruimste deel zijner scheppingen, door de stad Antwerpen aangekocht en op het Stadsarchief bewaard. Het ‘Liefdedrama’ werd later door de zorgen van het Peter Benoitfonds uitgegeven.

Lange tijd werd gemeend, dat het zelfs nooit tijdens het leven van Benoit in het openbaar werd uitgevoerd, maar ook deze mening wordt door de brieven aan Dr. van Oye tegengesproken.

In een brief van 12 september 1873 heet het inderdaad: ‘Ons Liefde Drama aan Zee word (sic) binnen veertien dagen of Zondag toekomende en acht dagen uitgevoerd (in Brussel Willemsfonds)’. En daarna nog eens, in een brief van 18 februari 1874: ‘Blauwaert, zingt het drama-’.

Dit maakt dus waarschijnlijk twee uitvoeringen, waarvan tenminste een door de internationaal beroemde baszanger

[p. 647]

Emiel Blauwaert, die bijna alle grote werken van de Meester boven de doopvont hield.

_* * _*

De brieven aan Dr. van Oye leren ons terloops nog andere bijzonderheden kennen. Vooreerst komen wij nu met zekerheid te weten, dat Benoit langs Dr. van Oye in aanraking kwam met de Russische edelman, die hem een ogenblik in verleiding gebracht heeft om naar Petersburg uit te wijken, toen de Toezichtscommissie van de ‘Vlaamse Muziekschool van Antwerpen’ hem in 1873 het leven dreigde onmogelijk te maken door hem een tweetalig reglement op te dringen.

Het betreft een zekere graaf Hendrikoff, die regelmatig zijn verlof te Oostende doorbracht en later ook schijnt tussenbeide gekomen te zijn om sommige werken van de Vlaamse Meester in zijn land te doen uitvoeren.

Onder de brieven van Benoit aan Dr. van Oye bevindt zich verder een ongedateerde nota, waarin Benoit een korte levensschets van zichzelf maakt en hierbij een werk vermeldt, ‘De Droom in de Duinen’, dat chronologisch tussen de oratorio's ‘De Schelde’ en ‘De Oorlog’ in moest komen, dus tussen 1868 en 1873, en waarvan niets is bekend gebleven, tenzij hij deze titel later gewijzigd heeft.

Tenslotte stemt het tot nadenken, dat Benoit in bovenvermelde brieven alleen en uitsluitend spreekt over het ‘Liefdedrama aan Zee’, dat volgens de partituur, uitgegeven door het Peter Benoitfonds, slechts het derde deel of het naspel zou zijn van een omvangrijker werk, ‘Liefdedrama’ genaamd.

Flor Alpaerts, die de publicatie van deze partituur heeft verzorgd, verklaarde ons de drie delen in één bundel samengebonden te hebben aangetroffen.

Het eerste deel hiervan zou bestaan uit vijf liederen met pianobegeleiding, op gedichten van William Shakespeare, vertaald door Emmanuel Hiel; het tweede deel wordt dan gevormd door een pianosolo, ‘Lente’. De bladzijden op de oorspronkelijke en zeer geslaagde gedichten van Dr. E. van Oye krijgen alleen de benaming ‘Aan Zee’.

Dit heterocliet geheel heeft ons altijd enigszins bevreemd. Het is moeilijk er stijlcritisch een lijn door te trekken. In het licht van Benoit's brieven aan dr. van Oye schijnt het wel, dat hij met dit zgn. derde deel een zelfstandig werk bedoeld heeft: ‘Liefdedrama aan Zee’.

Blijkbaar heeft hij er later de twee overige delen aan toegevoegd, die mogelijk zelfs vroeger ofwel veel later zijn ontstaan, vermits de samenwerking Hiel - Benoit, wegens een misverstand, van 1872 tot 1882 werd onderbroken.

[p. 648]

Hierover kunnen wij trouwens eveneens interessante bijzonderheden vernemen in de reeds vermelde brief van 23 november 1872, nl. over de woede van Hiel omdat Benoit een andere medewerker had verkozen voor zijn oratorio ‘De Oorlog’, en wel de Antwerpse dichter Jan van Beers.

Alles bij elkaar genomen bieden deze brieven dus wel degelijk een verhelderend inzicht in de persoon, in het leven en in het werk van Peter Benoit en dan speciaal in de genesis van een zijner beste en tot nog toe minstbekende werken.

Tekening Serge Creuz