De Vlaamse Gids. Jaargang 52

[p. 2]

[Nummer 3]

Geestesleven - wetenschappen

Het Europese onderwijs en het huidige tijdsgebeuren

PIETER LAMBRECHTS
Brussel 28.6.1910
Hoogleraar aan de Universiteiten te Gent en te Brussel. In 1945-48, Directeur bij het Hoger Onderwijs aan het Ministerie van Openbaar Onderwijs. Corresponderend lid van de Koninklijke Vlaamse Academie van België (1959). Publiceerde verscheidene werken en bijdragen over politieke en economische geschiedenis en godsdienstgeschiedenis: ‘La composition du sénat romain’ 2 delen (1936-37), ‘Contributions à l'étude des divinités celtiques’ (1942), ‘Wat Hellas en Rome ons gaven’ (1950), ‘L'exaltation de la tête dans la pensée et dans l'art des Celtes’ (1954).

De titel van onderhavige bijdrage impliceert dat er in mijn ogen zoiets bestaat als een onderwijsideaal dat wij als algemeen-Europees kunnen beschouwen en dat anders is dan dat van andere, niet-Europese, landen.

Met Europa bedoel ik praktisch de landen van West-Europa die sinds de Middeleeuwen, ondanks alle nationale differentiaties, een geestelijke evolutie hebben doorgemaakt die fundamenteel identisch is te heten.

Er bestaat inderdaad iets waardoor de Europese mens, in zijn geestelijke gedragingen, zich onderscheidt van de rest van de wereld en dat het gevolg is van gemeenschappelijke origines en van eeuwenlange wederzijdse beïnvloedingen. Het is vooral in de 18e eeuw dat men deze geestelijke eenheid bijzonder sterk heeft aangevoeld en beleefd. Men vindt dit, om mij tot één voorbeeld te beperken, prachtig uitgedrukt in een betoog van J.J. Rousseau, zijn ‘Extrait du projet de paix perpétuelle de M. l'Abbé de Saint-Pierre’, verschenen in 1761. Het heet daar: ‘Toutes les puissances de l'Europe forment entre elles une sorte de système qui les unit par

[p. 3]

la même religion, par le même droit des gens, par les moeurs, par les Lettres, par le commerce et par une sorte d'équilibre qui est l'effet nécessaire de tout cela et qui, sans que personne ne songe à la conserver, ne serait pourtant pas si facile à rompre que ne le pensent beaucoup de gens’. De Franse denker was de mening toegedaan dat, om te handelen volgens wat hij noemt ‘les forces de l'histoire’, het nodig is de oorsprong te kennen van ‘la société des peuples de l'Europe’, om de goede reden dat ‘les forces qui l'ont (Europa) formée servent encore à la maintenir’. Want, gaat hij verder, het zijn dezelfde historische krachten die maken dat wij heden ten dage de Europeanen onderscheiden van de niet-Europeanen, ‘comme autrefois les Grecs distinguaient les Hellènes des Barbares’.

_**_*

In dit geheel van gemeenschappelijke geestelijke waarden die in het verleden van Europa hebben gemaakt wat het is, hoort natuurlijk ook het onderwijs thuis, en meer bepaald wat de grondslag, het ideaal, de structuur van ons educatief systeem uitmaakt.

Het hoeft nauwelijks betoogd dat gedurende vele eeuwen Europa op onderwijsgebied, zoals op alle andere gebieden, de toon heeft aangegeven. De landen van West-Europa bezaten reeds universiteiten, akademies, een min of meer georganiseerd systeem van onderwijs op verschillende niveaus vooraleer Amerika werd ontdekt of Rusland uit een staat van halve barbaarsheid ontwaakte.

Thans overheerst het gevoel dat sinds enkele decennia - en vooral na het einde van de tweede wereldoorlog - Europa in een staat van verdediging is gedrongen. Onmiddellijk na 1945 hebben wij ons in de eerste plaats bedreigd gevoeld door de Sovjet Unie, vooral op militair gebied en op ideologisch vlak. De schrik voor een overrompeling van Europa door het communisme is gedurende verschillende jaren zeer reëel geweest, en ook de vrees voor het Russisch militair potentieel, waaruit trouwens de NAVO is gegroeid.

Gradueel echter hebben wij deze vrees voor en Russisch ‘gevaar’ voelen wegebben. Wij voelen niet meer, zoals twintig jaar geleden, de Russische bedreiging als een onmiddellijke realiteit aan. Wij voelen ze nog wel in latente toestand aan, maar niet als een acute werkelijkheid. Wij zijn thans eerder geneigd bezorgd en wantrouwend naar de Verenigde Staten te kijken. Wat wij van die kant vrezen is vanzelfsprekend geen militair of politiek gevaar. De landen van West-Europa weten maar al te goed dat de Verenigde Staten de beste garant van hun staatkundige onafhankelijkheid zijn.

Het gaat om iets heel anders. De Westeuropese mens, tot welk land hij ook behore, heeft het gevoel dat zijn traditioneel levensbeeld, dat de waarden waaraan hij is gehecht en waarin hij is opgegroeid, zijn geestelijk patrimonium m.a.w., wordt bedreigd, en dat die bedreiging uit Amerika komt. De Amerikanen, zo zou men het kunnen formuleren, zijn de exponenten, de belichaming van een levensstijl die anders is dan de traditioneel-Europese.

_**_*

Het valt niet zo gemakkelijk te zeggen waarin dat andere bestaat. Men voelt het beter aan dan men het met woorden kan vertolken. Toch weten wij dat het om een reële zaak gaat, en niet om een hersenschim.

De ‘American way of life’ is een werkelijkheid waartegen de traditionele Europeaan, indien niet geheel afwijzend, dan toch huiverig of kritisch staat. En dit is des te merkwaardiger, daar verschillende Europese verworvenheden ook fundamenteel eigen zijn aan de Amerikaanse mentaliteit.

Dit geldt b.v. voor ons ideaal van de individuele vrijheid, onze zin voor gelijkheid en rechtvaardigheid, met één woord al deze kenmerkende eigenschappen van een democratische levensbeschouwing. Het is toch wel zó dat onze fundamentele politieke aspiraties ook deel uitmaken van de Amerikaanse levensbeschouwing, ook al heeft hun praktische verwezenlijking in de Verenigde Staten enigszins andere vormen aangenomen.

Het is zeker niet het Amerikaans politiek bestel dat voor de Europeaan een steen des aanstoots kan zijn. Wij voelen ons al veel meer bekommerd om de financiële en industriële penetratie van de Verenigde Staten in de Europese landen. Hoe dat gebeurt werd onlangs in ‘Le défi américain’ door Servan-Schreiber uiteengezet en is het voorwerp van allerhande beschouwingen geworden.

Het gevoel van wrevel tegenover de Verenigde Staten en wat het belichaamt, dateert echter van veel vroeger dan het besef van de Amerikaanse bedreiging op industrieel en financieel gebied. Het is eerder van geestelijke aard en resulteert uit een soort ‘incomptabilité d'humeur’ tussen de Amerikaanse en de Europese mentaliteit. Deze mentale tweespalt is het die aanleiding heeft gegeven tot het beeld van ‘the ugly American’ zoals hij in het boek van Lederer en Burdick vereeuwigd is ge-

[p. 4]

worden. Er zijn een hele reeks uitzichten van het menselijk bestaan die in de laatste decennia een grondige verandering hebben ondergaan waartegenover wij instinctmatig afwijzend staan, maar die wij ten slotte toch verplicht zjin te ondergaan, en waarvan de oorsprong bijna altijd in de Verenigde Staten ligt: de supermarkets, de gadgets, de self-service, de conserves, de computers, de moderne communicatiemiddelen, de mechanisering, de automatisering, een eenvormigheid, de depersonalisatie, ‘the strenuous way of life’, de sex-appeal, de call-girl, de script-girl, de efficiency, de jazz, de drink, de pop art, de Reader's Digest, de public relations, het management (let op al deze Engelse woorden en uitdrukkingen die in alle talen burgerrecht hebben verworven en die op zichzelf al een sprekend bewijs zijn van de doorbeseming van onze cultuur door de ‘American way of life’) enz. enz.

Al deze begrippen lijken ons van over de Atlantische Oceaan te zijn overgewaaid en onze Westeuropese cultuur onweerstaanbaar een richting uit te stuwen waarmede wij ons niet spontaan akkoord kunnen verklaren. Grof geschetst lijkt de doorsnee-Amerikaan ons een mens te zijn wien het in de eerste plaats om geld, comfort, genot en materiële welstand is te doen, en voor wie het leven van de geest een gesloten boek blijft.

_**_*

Het is er mij wel te verstaan niet om te doen hier uit te maken in hoeverre deze Europese visie op de Amerikaan rechtvaardig of verantwoord is, alleen maar aan te tonen dat deze voorstelling een uitleg aan de hand kan doen voor de Europese reflex van verdediging tegenover de ‘American way of life’.

Het lijkt mij echter toe dat er thans naar een diepere oorzaak van het Europees onbehagen moet worden gezocht, ik bedoel de instinctmatige afkeer van de Europeaan voor de nieuwe levensvormen die bezig zijn te kiemen en die waarschijnlijk aan ons levensbeeld een gans nieuw uitzicht zullen verlenen. Iedere dag wordt ons voorgehouden dat wij in een periode leven die helemaal in het teken staat van de wetenschappelijke vooruitgang en de technologie. De boeken van Fourastié hebben ons vertrouwd gemaakt met de samenleving zoals zij er in het jaar 2000 zal uitzien. Wat of men ook denken moge over de graad van waarschijnlijkheid van dergelijke toekomstbeelden, vast staat in ieder geval dat de wetenschappelijke impact niet meer weg te denken is uit het leven van het individu of van de maatschappij. Wij leven letterlijk onder de ‘tirannie’ van de wetenschap. En het wetenschappelijk vorsen heeft niet alleen de natuur en de natuurfenomenen tot objekt, het strekt zich ook uit tot alle menselijke verrichtingen. Om het kort te maken, de wetenschap staat centraal in het huidig tijdsgebeuren. Daarom neemt ze ook een zo belangrijke plaats van mijn betoog in.

In dat proces nu van ‘verwetenschappelijking’, van ‘technisering’ van het menselijk bestaan, staan de Verenigde Staten vooraan. Dat proces geldt in de ogen van sommigen als een ‘vooruitgang’, en, in ieder geval, als onontkoombaar. Maar de Europeaan, traditioneel en instinctmatig (ik gebruik weer eens dat woord instinctmatig), staat ietwat huiverig voor die evolutie. Hij vraagt zich af wat er van de mens gaat geworden. In ieder geval heeft hij het gevoel dat uit deze kaleidoskoop van krachten die thans aan het werk zijn een nieuwsoortig mens zal te voorschijn treden waarin de Europeër van de oude stempel nog moeilijk zichzelf zal erkennen. Hij vreest dat het type van de humanist, dat hij sinds de Renaissance als het ideaal mensentype beschouwt, zal ten onder gaan en dat hij door het type van de homo technicus zal vervangen worden.

Hoe zo'n homo technicus zich zou kunnen voordoen, hebben Europese geesten reeds sinds lang vooruitgezien, zo b.v. Aldous Huxley in zijn ‘Brave new World’. Dat toekomstbeeld lacht ons niet toe. Zoals de Franse bioloog en Nobelprijswinnaar Monod het nog enkele dagen geleden schreef in ‘Le Monde’, leeft de Europeaan instinctmatig meer in de vrees dan in de hoop van de wetenschappelijke en technische vooruitgang.

Ik meen te mogen vooropzetten dat, ondanks de enorme rol die Europa heeft gespeeld in de geschiedenis van het wetenschappelijk vorsen, in ons werelddeel altijd de gedachte heeft voorgezeten dat ergens een beperking aan het speurwerk was opgelegd, een grens die niet overschreden mag worden. Goethe heeft dat gevoel goed verklankt, met betrekking tot het onderzoek van de natuurfenomenen:

Und was sie (de natuur) Deinem Geist nicht offenbaren mag, Das zwingst Du ihr nicht ab mit Hebeln und mit Schrauben.

Ook uit een andere typische overweging van Goethe blijkt deze soort van terughoudendheid tegenover een opvatting die pretendeert de laatste raadselen van het leven, de wezenskern der dingen, te ontwarren: Das schönste Glück des denkenden Menschen ist, das Erforschliche erforscht zu haben und das Unerforschliche ruhig zu verehren’, lezen wij in zijn ‘Naturwissenschaftliche Schriften’. Is dat een houding die door de huidige natuurwetenschap nog kan onderschreven worden? Kan de hedendaagse bioloog, of fysicus, of chemicus, of nucleïst, nog aanvaarden dat er ergens een begrenzing ligt aan zijn speurdersarbeid, dat hij ergens halt moet houden voor een mysterie?

_**_*

Ik geloof hiermede bij de kern van mijn betoog te zijn beland. De Europeaan is voor een pijnlijk, ja een dramatisch dilemma geplaatst. Enerzijds wil hij wanhopige pogingen doen om in de wetenschapsbeoefening gelijke tred te houden met Amerikanen en Russen, omdat hij wel weet dat hiervan de situatie van Europa en van zijn land in het wereldbestel afhangt. Iedere dag horen wij verklaringen in die zin uit de mond van onze meest vooraanstaande staatslieden en er is ook niemand die in ernst aan deze stelling twijfelen kan.

Maar anderzijds deinst hij - bewust of onbewust - terug voor de consequenties die een ongebreidelde vlucht van het wetenschappelijk, en vooral

[p. 5]

technologisch, onderzoek met zich brengt voor zijn traditioneel wereldbeeld. Ook al is de moderne wetenschap onbetwistbaar een vrucht van het Europees genie, toch staat de Europeaan onwennig voor de schaal, de dimensie, waarop het wetenschappelijk onderzoek thans wordt bedreven en voor de gevolgen die daaraan op algemeen-menselijk vlak verbonden zijn.

Dit is de laatste weken weer eens gebleken uit de afwijzende houding die vele Europese vakgeleerden hebben aangenomen met betrekking tot het probleem van de hartoverplantingen.

Zij steunt zowel op morele als op vakkundige overwegingen. Het is mijn levendige indruk dat, naast factoren van financiële en organisatorische aard, onze Europese wetenschap niet meer de nodige veerkracht bezit om het risico van een dergelijke onderneming te lopen. Zonder risico is geen wetenschap mogelijk en, als gevolg hiervan, geen vooruitgang en dus ook geen verdere ontwikkeling van de cultuur. Indien er geen Amerikaanse ‘uitdaging’ bestond, is het gevaar groot dat de Europese wetenschap zou indommelen, verstarren en - zoals vroeger met de eens toonaangevende Arabische wetenschap gebeurde - iedere reële betekenis voor het verder verloop der menselijke geschiedenis zou verliezen. Hiermede is dan ook gezegd dat de Europese wetenschap ‘à la remorque’ is van de Amerikaanse, enkele gebieden - zoals b.v. de biologie - misschien niet te na gesproken.

In de periode die de twee wereldoorlogen omsluit - en voor een groot deel als gevolg van deze laatste - hebben zich in het wetenschappelijk vorsen sensationele en structurele veranderingen voltrokken. Ongetwijfeld kan hier van een nieuwe faze, een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van de wetenschap worden gesproken, zowel wat het kwantitatief uitzicht van deze laatste betreft - de plaats nl. die zij in de moderne samenleving bekleedt - als wat haar structuur, haar organisatie en haar ideële grondslag aangaat.

Om te beginnen is het duidelijk dat sinds een dertigtal jaren het epicentrum van het wetenschappelijk vorsen niet meer in Westeuropa ligt. Het spreekt toch immers vanzelf dat de Verenigde Staten en Rusland thans aan de spits van het wetenschappelijk onderzoek staan.

Deze verplaatsing van het zwaartepunt der wetenschap over de Atlantische Oceaan bracht verstrekkende gevolgen met zich, en nl. de triomf van wat ik zou willen heten de Amerikaanse opvatting van het wetenschappelijk bedrijf. Met één woord zou ik die conceptie willen karakteriseren: de massaalheid. Het is met dit ‘massaal’ uitzicht van de wetenschap dat wij thans in onze Westeuropese landen zijn geconfronteerd en waaraan wij, met een achterstand van twintig jaar op Amerika, ons moeten trachten te adapteren.

Deze massaalheid lijkt mij een van de meest markante nieuwigheden van de huidige wetenschap te zijn. Zij slaat op velerlei zaken: massaal zijn niet alleen de voor het wetenschappelijk onderzoek vereiste geldmiddelen, massaal ook zijn de benodigde grondstoffen, de laboratoria en experimenteerterreinen, massaal vooral is de menigte vorsers en personeel die voor het onderzoek moet worden ingezet.

Ik zal mij niet vermeien in het citeren van cijfers, statistieken en percentages waaruit moet blijken dat in de Verenigde Staten een veel hoger aandeel van het nationaal inkomen aan het wetenschappelijk onderzoek wordt gespendeerd dan in de onderscheiden Westeuropese landen. Daarover hebben onze kranten de laatste tijd al genoeg bescheid gegeven.

Grof geschat zouden, in absolute cijfers uitgedrukt, de Verenigde Staten met hun 200 miljoen mensen, drie tot vier maal zoveel geld aan de wetenschappelijke navorsing besteden als de landen van de EGKS met hun 190 miljoen inwoners. En in een zo pas verschenen studie lees ik dat de Verenigde Staten met een ongeveer zelfde aantal inwoners als de zes landen van de EGKS vorig jaar 450.000 universitaire gediplomeerden hadden, deze laatste slechts 100.000. Nu ben ik er mij wel van bewust dat met dergelijke statistieken voorzichtig moet worden omgesprongen, omdat hetzelfde woord niet altijd dezelfde lading dekt. Toch steekt er onbetwistbaar een groot deel waarheid in deze gegevens. Wat ik hiermede wens te onderstrepen is de juistheid van de prognose die Paul Valéry, onmiddellijk na de eerste wereldoorlog, in zijn opstel ‘La Crise de l'Esprit’ heeft gesteld: ‘La classification des régions habitables du monde tend à devenir telle que la grandeur matérielle brute, les éléments de statistique, les nombres - population, superficie, matières premières - déterminent enfin exclusivement ce classement des compartiments du globe’.

_**_*

Als ik het met andere woorden zou mogen stellen, dan zou ik willen zeggen dat het fundamenteel nieuwe dat sinds enkele decennia zich in het wetenschappelijk, en vooral het technologisch, onderzoek heeft voorgedaan, is, enerzijds de triomf van het kwantitatieve en, anderzijds, de triomf van het organisatievermogen, de planning, de management van het wetenschappelijk onderzoek dat door uitgebreide ploegen van in kleine onderdelen gespecialiseerde krachten bedreven wordt.

Europa heeft aan de spits van de wetenschap gestaan zolang dit laatste een zaak van gans eminente individuen, van briljante geesten en van min of meer gedesinteresseerd onderzoek was, meer een spel van de geest dan een noodzakelijke conditie van de materiële en sociale vooruitgang.

Dat is het nu niet meer. De wetenschappelijke ‘research’, vooral in het domein van de ‘Big Science’ waarvoor men nu nog alleen oog heeft en die, budgettair gezien, ook alleen belang heeft, de nucleaire wetenschap, het ruimte-onderzoek, de elektronika, etc. en haar industriële toepassingen, is nu een zaak van ‘teamwork’ (alweer een Angelsaksisch woord), waarin niet meer zozeer de geniale enkeling als wel de goede coördinatie van ontelbare middelmatige anoniemen de doorslag geeft.

Er bestaat zoiets als een Amerikaanse filosofie van het hoger onderwijs en van de wetenschappelijke navorsing, die goed werd uiteengezet

[p. 6]

in een rede van Cornelis W. de Kiewit, president van de Universiteit van Rochester, uitgesproken in 1956. Hij trekt daarin van leer tegen de Westeuropese opvatting als zou het universitair onderwijs moeten beperkt blijven tot een kleine groep, hetzij een bevoorrechte klasse, hetzij het intellectuele kruim van de jeugd. In de U.S.A. ontmoedigt men de jeugd niet om naar de universiteit te gaan, integendeel wordt er naar gestreefd het maximum aantal jongens en meisjes op de universiteit te krijgen, in de hoop dat zich aldaar - zelfs op gevorderde leeftijd - talenten zullen reveleren die kunnen bijdragen tot de bloei der gemeenschap. Men voelt in de Verenigde Staten de noodzakelijkheid aan van een massaal aantal gediplomeerden. Die Kiewits betoog is zoiets als een apologie van de middelmatigen: ‘The ordinary American graduate, not the first-class man who is headed for the top professions, bud the rank-and-file student, is the foundation on which American industry is built’.

Deze zin is onder vele opzichten revelerend voor de Amerikaanse mentaliteit. Hij illustreert de kloof die het Amerikaanse denken terzake scheidt van het traditioneel-Europese.

In de grond is dit de échte ‘défi américain’, waarover in de laatste tijd zoveel te doen is geweest. De Amerikaanse uitdaging geldt bovenal een bepaalde opvatting van de cultuur die wij als traditioneel-Europees kunnen bestempelen. Wil men de zaak tot in haar laatste consequenties doordenken, dan wordt men fataal geconfronteerd met de beangstigende vraag in hoeverre de Westeuropese landen, zo zij in ernst willen wedijveren met de twee kolossen van de huidige wetenschap, de Verenigde Staten en de Sovjet Unie, kunnen vasthouden aan een bepaalde visie op de cultuur en de maatschappelijke ordening die zij van de Renaissance hebben overgeërfd en die gedurende eeuwen aan ons werelddeel een onvergankelijke glans van schoonheid en grootheid heeft verleend.

En meer nog dan dat: men kan zich afvragen of de tijd van de optie al niet voorbijgestreefd is en of wij inderdaad reeds niet op weg zijn, ongemerkt bijna, ons geestelijk patroon af te stemmen op dat van de Verenigde Staten. Ik kan mij moeilijk indenken dat de felle anti-Amerikaanse reactie die in sommige landen (Frankrijk vooraan) zichtbaar is op de eerste plaats op militaire, politieke of commerciële gronden steunt, hoewel die gans beslist voorhanden zijn.

Maar fundamenteler dan dat alles lijkt zij mij het gevolg van een vijandige ‘Einstellung’ tegen een andere, nieuwe vorm van cultuur, gebaseerd op de positieve waarden van de gemeenschap, een spontaan begrip voor sociale waarden en teamwork, opener faculteiten voor verbeelding, experiment, tabula rasa, vereenvoudiging en een filosofie van de toekomst en het optimisme, tegen dewelke de oudere Europese waarden, met name een cultuur van individualisme en personalisatie, van liberalisme, van logica en systematisatie, de hang naar een schitterend verleden en een traditioneel cultuurpessimisme, nog nauwelijks zijn opgewassen.

De heftigheid van de Gaulle's anti-americanisme staat in directe verhouding tot de omvang van de Amerikaanse penetratie.

_**_*

Het lijkt mij voor de hand te liggen, dat de vele veranderingen die zich in ons onderwijssysteem voltrekken of waarvan de noodzakelijkheid wordt aangevoeld, zonder dat men er altijd in slaagt tot een logische conclusie te komen, hun diepere oorzaak vinden in de ‘Umwertung aller Werte’ waarover ik het zoëven heb gehad. Waar Europa momenteel het ergste onder te lijden heeft is een gebrek aan logica, een juist inzicht in de toestand waarin de wereld zich thans bevindt en de gevolgen die zich hieruit opdringen.

Eigenlijk is de echte vraag deze of Europa wil gelijke tred houden met de Verenigde Staten of Rusland, als een autonome entiteit. Indien ja, dan kan dat slechts door een samenbundeling van alle krachten, en niet door de inspanning van ieder land individueel. Daarover is nu wel iedereen akkoord, en men moet ziende blind zijn om dat niet te aanvaarden.

Nu leert ons de geschiedenis der laatste jaren dat de landen van West-Europa steeds minder bereid zijn om hun krachten en middelen te integreren. Wij drijven steeds verder af van wat men zou kunnen noemen een ‘institutionalisering’ van de Europese wetenschap. De pogingen door de Europese landen aangewend om zgn. ‘Europese’ projekten te realiseren blijken toch wel op een mislukking uit te lopen; getuige hiervan bv. het Eldo-projekt voor de bouw van een Europese satelliet. Zelfs als men er in slaagt (na hoeveel mislukkingen?) in de naaste toekomst een Europees gebouwde satelliet in een baan om de aarde te krijgen - zoals met veel propagandistisch tamtam de laatste dagen is medegedeeld geworden - dan zal dit slechts kunnen gebeuren enerzijds omdat de Amerikanen welwillend genoeg zijn hiervoor een raket ter beschikking te stellen die het tuig de ruimte moet inslingeren en anderzijds omdat sommige van de Europese firma's die een onderdeel van de satelliet hebben geleverd in feite in Europa gevestigde Amerikaanse ondernemingen zijn.

In de laatste tijd wordt ook veel van een crisis in Euratom gesproken. Het is de vraag of de bouw van de ‘Concorde’, een Frans-Brits initiatief, uiteindelijk tot een conclusie zal komen. Wij horen steeds meer en meer over een samenwerking van Frankrijk met Rusland op wetenschappelijk gebied en dat zou dan te betekenen hebben dat ook op dit terrein Frankrijk zich van de andere Europese landen distantieert. Men kan nu wel spreken van een exasperatie van de nationale gevoelens en dat moet dus het einde betekenen van alle verzuchtingen betreffende een algemeen-Europese politiek op wetenschappelijk gebied.

Terwijl Europa geplaagd zit met deze strubbelingen en onzekerheden gaat in de Verenigde Staten (en waarschijnlijk ook in de Sovjet Unie) het wetenschappelijk onderzoek met reuzenschreden vooruit. Men moet er in Europa terdege van bewust zijn dat, indien het roer niet snel wordt omgegooid er voor de onderscheiden Westeuropese landen die tot aan de tweede wereldoorlog op een sterke weten-

[p. 7]

schappelijke traditie mochten bogen geen ander alternatief zal overblijven dan aanleuning te zoeken bij een van de twee reuzen van de wetenschap en met hen te collaboreren, waarschijnlijk in een staat van min of meer grote ondergeschiktheid.

_**_*

Het eigenlijk doel van mijn uiteenzetting is te doen uitschijnen dat een dergelijke evolutie, zowel in de ene als in de andere hypothese, noodzakelijkerwijze ook zal moeten gepaard gaan met een aanpassing van ons gans onderwijssysteem aan dat van de technisch-eersteklaslanden. In feite is dit proces reeds begonnen.

Men kan de nieuwe geestesgesteldheid die bezig is zich van ons onderwijssysteem meester te maken bestempelen als anti-historisch. Ik herinner mij ergens de volgende zin van E. Renan te hebben gelezen: ‘Le goût de l'histoire est le plus aristocratique des goûts; il court des risques’. De juistheid van deze voorspelling dringt nu door.

Wat steeds meer en meer vorderingen maakt in het onderwijs op alle niveau's is de gedachte dat men het bestudeerde object moet zien in zijn hic et nunc-uitzicht, niet meer in een historisch perspectief, waaraan verbonden is het utilitair, practisch uitzicht van de studie.

Aldus is verklaarbaar de fel afgenomen belangstelling voor de eruditie, het onbaatzuchtig kennen, de zuivere geleerdheid, het weten om het weten zelf.

Ik heb de laatste tijd bij herhaling horen verkondigen dat onze achterstand op de Verenigde Staten te wijten is aan het feit dat op onze universiteiten veel te veel aan gedesinteresseerd onderzoek wordt gedaan.

Men streeft geen kennis meer na om de kennis, maar om de praktische toepassing ervan. Het ganse onderwijssysteem wordt gezien en geëvalueerd in functie van zijn praktisch rendement.

Op deze wijze is ook verklaarbaar dat steeds minder belang wordt gehecht aan het historisch onderricht (ik denk b.v. aan de onlangs doorgevoerde afschaffing van de historische vakken in de kandidaturen der rechtsstudiën en in de programma's van het middelbaar onderwijs) en dat de taalstudie zich steeds meer gaat toespitsen op de practische kennis van de taal en veel minder op de historische aspecten ervan. Wij beleven een geleidelijke interpenetratie van technisch en wetenschappelijk onderwijs.

Dit nu is typisch anti-Europees. Wij leven natuurlijk met de herinnering aan een prachtig en zinvol Europees verleden, gekenmerkt door ongeëvenaarde culturele hoogtepunten (de Grieks-Romeinse cultuur, de christelijke bloei der 13e eeuw, de Renaissance, de Franse bloei der 18e eeuw, de Elisabethaanse periode in Engeland, (enz.). Wat hebben de Verenigde Staten en Rusland daartegenover te stellen? Hun culturele betekenis begint eigenlijk maar in de 17e-18e eeuw en is lang onder vele opzichten een reflet van de Europese geestelijke stromingen gebleven.

Wat beide continenten van Europa onderscheidt is dat zij essentieel op de toekomst zijn gericht (ondanks het feit dat zij een zekere romantische belangstelling aan de dag leggen voor feiten en overblijfselen uit hun nationaal verleden).

_**_*

Ziedaar enkele beschouwingen waarmede ik gepoogd heb een beetje klaarheid te doen vallen op de grondige Umwertung aller Werte die bezig is zich te voltrekken in de geesten en die ons steeds verder van het traditioneel Europees geestelijk patroon verwijdert.

Maar kan men aan die evolutie ontsnappen? Deze geestelijke omschakeling is inderdaad verbonden met een hele reeks andere fenomenen van economische, financiële, politieke, militaire aard. Zij is de resultante van een veranderd wereldbestel dat men gemakshalve als ‘le défi américain’ kan bestempelen, maar dat ook de uitdaging van het ‘Gans Andere’ zou kunnen geheten worden, nl. van een wereld die steeds meer en meer wordt beheerst door de techniek.

De vraag waarom het voor ons, Europeanen, eigenlijk gaat is te weten of er zoiets als een compromis kan tot stand komen tussen onze traditionele vorm van humanistische cultuur en wat wij een technologische cultuur kunnen heten.

Moeten wij Eric Weil geloven, dan is een dergelijk compromis onmogelijk: ‘La technique moderne’, schrijft hij, ‘ne connaît pas de compromis: on est efficace ou l'on cessera rapidement d'être’. Is deze zienswijze juist, dan is dat voor ons een weinig bemoedigend vooruitzicht. Wij kunnen slechts hopen dat zij al te radikaal is gesteld.

Wat of er ook van zij, ik kan mij moeilijk indenken dat wij in Europa bereid zijn totaal en plots om te schakelen naar deze wereld van de efficiency met alles wat zij impliceert. Is een dergelijke omschakeling mogelijk, maar meer dan dat: is zij gewenst? Hoe men op deze vraag ook moge antwoorden, het lijkt mij toe dat de omschakeling begonnen is, onbewust misschien en geleidelijk, stapsgewijze, zonder dat wij er ons goed rekenschap van geven, maar onafwendbaar. Hoeveel wij van ons traditioneel humanistische levensbeeld zullen moeten opgeven om min of meer gelijke tred te houden met de veranderde wereld zal, denk ik, afhangen van de omstandigheden, van de evolutie en misschien de ‘Umwertungen’ die zich in Amerika en Rusland zelf kunnen voltrekken.

Er kan zich daar een spel van acties en reacties voordoen die wij op dit ogenblik moeilijk kunnen vooruitzien. Het ligt ook niet in mijn bedoeling hier voorspellingen te doen. Mijn opzet was alleen de historische achtergrond te schetsen door dewelke de veranderingen die zich in de geest van ons onderwijs voltrekken verstaanbaar en verklaarbaar worden.

Het kan misschien voor ons een troost zijn te bedenken dat zij hierdoor voor ons, om het ietwat triviaal te zeggen, ook gemakkelijker ‘verteerbaar’ worden.

Pieter Lambrechts