De Vlaamse Gids. Jaargang 52

[p. 35]

Van Gotiek tot nieuwe Rococo

Kort na de tweede wereldoorlog bracht een zwerftocht mij te Colmar. Onwennig zocht ik naar het Retabel van Issenheim, geschilderd door Mathias Neithard ‘Grünewald’, leerling van Martin Schöngauer, leermeester van de jonge Dürer. Jammer genoeg was het zaaltje niet erg goed verlicht. Toch werd ik getroffen door het harde realisme van de uitbeelding. Een realisme dat mij niet meer losliet en later versterkt werd door de indrukken die ik opdeed tijdens mijn tocht door het versufte Frankrijk. Dat alles dook levendig op bij een bezoek aan de tentoonstelling ‘Levende Middeleeuwen’, ingericht door de dienst voor bijschoolse activiteiten van het M.N.O.C. in het Koninklijk Atheneum te Dendermonde. De fotografische studies van Jacques Bauer, verbonden aan het Instituut van Wetenschappelijke en Medicale Fotografie van Marseille, lieten niets aan duidelijkheid te wensen over en stelden de bezoekers in de gelegenheid de kunstwerken uit de Franse middeleeuwen van dichtbij te bestuderen. Een Belgische afdeling volledigde het geheel op overtuigende wijze. Direct zocht ik naar Grünewald. En zie, een detail van de predella, waarop de wanhoop van O.L. Vrouw en van Maria-Magdalena afgebeeld is, een vrouwelijke figuur bedoel ik, zo aangrijpend uitgewerkt, met de hoofddoek even over de ogen, zodat de blik nog verdrietiger lijkt, dat was het. Ik denk ook aan de voeten van Christus, rauw, met de dikke nagels voelbaar in het vlees geplant. En ik tracht mij die schilders als Grünewald, Schöngauer, Cranach, Van Eyck, Memling voor de geest te roepen. Ik zou kunnen uitroepen wat Timmermans over Breughel zei: zo heb ik u uit uw werken geroken. De middeleeuwen zouden dan waarschijnlijk rieken naar schimmel, wierook, zweet, mest, brand, de geuren van de ziekte, de dood, de ondergang en het brute leven. Daarover zouden dan de handen van de schilders gaan, gevoelige vingers, die de brokaten betasten, de huid strelen, het zeldzame licht opvangen of zich kwetsen aan de ruwe houten balken van de galg of van het kruis. De kinderen van 11-12 jaar raakten niet uitgekeken, vooral op de monsters van Bosch.

Vandaar naar de kleine beeldjes van Claus Sluter, modellen in hout van de personages, die het ingangsportaal van het stadhuis te Brussel versieren, in het Paleis voor Schone Kunsten, ter gelegenheid van de prachtige tentoonstelling ‘Aanwinsten der Provinciale en Gemeentelijke Musea 1945-1967’ ingericht door het Centrum Pro Civitate van het Gemeentekrediet van België, was maar een treinsprong. In dit verband wil ik aanstippen wat Marcel Van Audenhove in zijn woord vooraf tot de mooie catalogus aanvoert: ‘... maar wij hadden liever nog een tentoonstelling gewijd aan de ‘verbeurde kansen’, met de belangrijke werken die op ons grondgebied ontstonden en die het nooit hadden mogen verlaten, doch die, bij gebrek aan Belgische kopers, door buitenlandse musea, verzamelaars of handelaars werden verworven.

‘Onlangs hoorde ik op de T.V. meerdere conservators wijzen op het schrijnend tekort aan kredieten. Vandaar die ontmoedigende ‘verbeurde kansen’. Ik geef toe dat kinderbijslagen, sociale abonnementen, verlengde schoolplicht, ziekte- en invaliditeitsverzekering van vitaal belang geworden zijn in onze samenleving. Maar ik heb zo langzamerhand de indruk dat even belangrijke, zoniet belangrijker zaken over het hoofd gezien werden. Onze musea zijn grafkelders, het grootste deel van de verzamelingen ziet slechts sporadisch het daglicht. De ministers hebben verzuimd te verdedigen dat schilderijen brood voor de geest zijn, voer voor generaties van kijklustigen, hongerigen om niet te zeggen uitgehongerden. Het is niet waar dat de grote massa geen belangstelling heeft voor de kunst. Het komt er maar op aan het woord Kunst en al wat het tot hiertoe aan ontoegankelijkheid gedekt heeft, van zijn voetstuk te halen. Dat is geen idioot idealisme, maar dringende noodzaak.

Misschien kunnen de culturele centra dan toch een grote rol spelen. Op voorwaarde dat de leiders er van niet verdrinken in paperassen of zich verschuilen achter didactisch gedoe. De revolutie, noch min noch meer, de culturele revolutie, is een onontkoombaar punt op de agenda van de komende jaren. De tentoonstelling van het Gemeentekrediet was een voorbeeld van heldere, aangename voorstelling. Van bij de ingang was er de ‘Profeet’ (1933) van Gargallo uit het Middelheim, om de bezoeker met de nodige eerbied te vervullen: een sterk ritmisch werk, gebeeldhouwd in en met de ruimte, sterk, gespierd, een produkt van gedurende eeuwen opgestapelde innerlijke spanning, geestelijke energie. ‘De Bruidsstoet’ van Pieter Breughel de Oude (1565?), in 1966 aangekocht door de stad Brussel, heeft niets van de humbug en status-verschijnselen, die de moderne bruiloften zo zielig maken: een belangrijke gebeurtenis in een Brabants dorp, met paternoster, doedelzak, dwergen, notabelen, nieuwsgierig toesnellende herder en al, het mooie heuvelland van Brabant, de zachte ruggen, de huifkarren, de windmolen,

[p. 36]

het leven zelf. Wonderlijk, de ‘Schenkster met de H. Elisabeth’ (tussen 1450 en 1460) van Petrus Christus, uit het Groeningemuseum te Brugge: de ongelooflijke waarachtigheid van het goudbrokaat op het kleed van de schenkster. ‘De Graflegging’ naar Hugo Van Der Goes, uit Gent, is daartegen vlakker, minder ‘rijkelijk’, alhoewel in overeenstemming met de geest van versterving die uit het tafereel spreekt. De graflegging was geen werelds tijdverdrijf. Bij de vroege primitieven ging het in hoofdzaak om een daad van getuigenis, terwijl later, bij Van Eyck b.v. de schilderkunst om de schilderkunst beoefend wordt. En ik kan natuurlijk niet na laten een verband te leggen tussen dit verschijnsel en dat van het begrip Herfsttij, door Huizinga met zoveel brio gelanceerd. Van Roelandt Saverij vergeet ik nooit die wazige vergezichten, in verdroomde blauwen, zij geven aan de schilderijen van deze Kortrijkzaan een dimensie die de rotsen op de voorgrond nog zwaarder maakt: of het eeuwige contrast van licht en donker, van ver en nabij, van huid en oppervlakte, van verval in de plans. Met Rubens heb ik nooit erg opgelopen. Een brief van hem, gericht aan de humanist Pierre Dupuy, bibliothecaris van de Franse koning (1582-1651), vertoont die weidsheid in het geschrift die terug te vinden is in de meeste van zijn doeken: lenig, krachtig, maar gekunsteld. Ontroerend waren de manuscripten van ‘Het Ivoren Aapje’ (1907) van H. Teirlinck en van ‘De Geboorte van Eva’ (1914) van K. Van De Woestijne. Het eerste in regelmatig geschrift met weinig schrappingen, het tweede microscopisch klein geschreven. Een goede verlichting en een smaakvolle opschik verrichten wonderen rondom en met J. Smits, G. De Smet, J. Van Paemel, het portret van G. Burssens door J. Burssens, F. Bacon, R. D'Haese, L. Van Lint, A. Mortier, Corneille, Jorn, W. Leblanc met een prachtig ‘Torsie’ uit 1966 en toebehorende aan het Museum voor Schone Kunsten te Oostende, J. Piaubert, Ensor, enz...

Ik zwijg over de negerplastiek, de porseleinen stukken, de wapens, de wandtapijten, de Romeinse afdeling. Men komt er niet afgestompt buiten, maar zeldzaam verstild, de batterijen bijgeladen voor weken en maanden.

Van de middeleeuwen naar de slogans van deze tijd, mooie titel voor een verhandeling over de groei van gesloten wereldbeschouwingen naar structurele polyvalentie. De Sint-Pietersabdij te Gent, herbergde in haar eerbiedwaardige, maar bitter koude muren, twee tentoonstellingen, die op het eerste zicht mijlenver uit elkaar lagen. Beneden was er ‘Jazz zien’ en wat mij betreft, meer in 't bijzonder het deel gewijd aan de zogenaamde constructieve kunst. Boven waren er de meterlange papieren konterfeitsels van de ‘Nieuwe Rococo’ en de Nederlandse surrealisten. Als ik mij niet vergis betrachten de constructieve kunstenaars in de eerste plaats de integratie van hun produkten in de moderne maatschappij. Hun bekommernis is dus gericht op het verbeelden van structuren. De anderen zoals bv. Frank Liesooghe dromen van collectieve verwezenlijkingen, van moderne kathedralen. Ergens is er een aanraking met die vroegre middeleeuwen. Het ergste (voor hen) is, dat die zo schone middeleeuwen voorbij zijn, onherroepelijk, en dat het bij vergelijkingen moet blijven. Indien de jongeren aan gesloten structuren willen bouwen, dan moeten zij klaar beseffen, dat dit niet anders meer kan gebeuren dan op voet van meervoudigheid, van coëxistentie tussen werelden die gemeenschappelijke aanrakingspunten kunnen hebben, al was het maar omdat zij deel uitmaken van een grotere structuur, maar die overigens naar vorm en ritme totaal verschillen. Zo zouden wij gerust het samengaan kunnen voorzien van werelden van collectieve roes en werelden van rationele opbouw.

In zijn korte inleiding tot de constructieve kunst, gebruikt Yves De Smet de termen ritme, beweging, intensiteit om de deelnemers te kenmerken. Hij wijst op het belang van het tijdsbegrip, dit om toch maar een (on)duidelijk aanknopingspunt te leggen in de jazzmuziek. Eén ding is zeker, de tentoonstelling gaf een verhelderende kijk op de bedrijvigheid van kunstenaars als bovengenoemde Y. De Smet, A. Cortier, Jo Delahaut, H. Gabriel, Hugo, Pimajojuko, W. Plompen, A. Rubens, J. Van Den Abbeel, G. Vandenbranden, M. Verstockt. Inderdaad, de hoofdzaak in deze verwezenlijkingen is het ritme van de herhaling, van het reeksverband; de intensiteit van het mat gekleurde vlak; de beweging van de omtrekken, van de voorwerpen zelf in de ruimte. Metaal, draad, glas, polyester, zijn de grondstoffen van een vormgeving die de optische illusie, de perspectief, de lichtspeling, de kleur als krachtveld, opneemt en verwerkt. Door deze kunst belanden wij in een wereld die kiemvrij is, geregeerd door de bevindingen van het proefondervindelijke weten, ontheven aan de eisen en de verplichtingen van het opstuwende instinct.

Daartegenover ontrolt zich de 210 m lange band van de ‘Nieuwe Rococo Gent’, waaraan medewerkten: Loe Copers, Frank Vanden Berghe, Balder Van Hoecke, André

[p. 37]

Naessens, Desy de Seyn, Frank Liesooghe, Mi van Landuyt, Arnold Goes. Een gezamelijke tentoonstelling van deze groep ging tegelijkertijd door te Amsterdam. Het waren deze schilders die onlangs een spectaculaire hulde brachten aan Roger Raveel, door de muren van een Vlaams gebouw te beschilderen, samen, op de manier van een rennersploeg. Voetballers, rustbanken in een park, plattegronden, vrouwelijke profielen, medaillons, rokers, helicopters, style nouveau arabesken, naakten, judobeoefenaars, personage in bad in duikvlucht gekiekt, draken, kinderen wervelen voorbij, in continuverband. Ik zoek in de oude, veilige Van Daele: ‘het kenmerkende van het rococo is de vermijding van de rechte lijn en het platte vlak, en de woekering van het ornament’. Akkoord dus voor de term en ook voor het dynamische, het beeldend vermogen, de overrompelende creativiteit. Anders is het gesteld met de Nederlandse surrealisten, die zwaarder op de hand zijn. Hier zou ik de trefwoorden obsessie, agressie, geweld, frustratie willen plaatsen. De band zet in met een wolf huilend tegen een rustig, slapend polderlandschap. Krachtige kleurcontrasten, expressionistische vervormingen.

Ten slotte denk ik met een onverklaarbare weemoed aan een schilder uit St.-Niklaas, geboren te Antwerpen, die op 61-jarige leeftijd spreekt van wat hem nog te doen staat op het gebied van de schilderkunst, de kunst die zijn denken en doen beheerst. René De Lannoy stelde zijn werken voor het eerst sinds lange moeilijke jaren ten toon in het kleine Celbeton. Geen vrolijk werk maar doeken die stuk voor stuk ‘met bloed’ geschilderd werden, naar de vorm behorend tot het verleden, maar naar de geest springlevend.

A. Merckx