De Vlaamse Gids. Jaargang 52

[p. 30]

Wouter Kotte en het groteske

Wouter Kotte's gedichten-bundel Afthenkt, verschenen bij Manteau (αφϑεγϰτος = stil, sprakeloos, onuitsprekelijk)’, heeft als omslagtekening een mannetje, waarvan de mond met ijzerdraad of iets dergelijks is dichtgesnoerd. Een lot dat we Kotte vooralsnog niet toewensen, want zijn bundel mag er zijn.

Zowat de helft van Afthenkt wordt ingenomen door een gelijknamige cyclus van zeventien gedichten. Het openingsgedicht staat, zoals alle openingsgedichten, gedeeltelijk nog buiten de eigenlijke problematiek van de bundel; in dit geval is dit geen eufemisme om te kennen te geven, dat het er in feite niets mee te maken heeft, maar wel een vaststelling. Dat openingsgedicht geeft nl. een bijkomende dimensie aan de bundel, zonder welke deze aanzienlijk aan zin zou inboeten.

Na de lectuur van gedicht I krijgt men onmiddellijk de indruk, veeleer te doen te hebben met de aanvangs-episode van een klassiek grotesk verhaal, zoals we dit uit de naoorlogse Duitse epiek kennen (cf. Kubin, Weyrauch, Lenz, Kasack, Nossack, Schnurre), - zij het dan ook in verzen, - dan met een gedicht in een lyrische cyclus. Er is meer dan oppervlakkige thematische of formele overeenstemming in het spel; alle wezenlijke kenmerken van het groteske verhaal zijn nl. in gedicht I terug te vinden. Om dit aan te tonen neem ik mijn toevlucht tot wat ik een collage-close reading zou willen noemen: ik bedoel hiermee gewoon, dat naast elk vers, bij wijze van enige kommentaar, een citaat uit een grondige studie over de groteske epiek kan worden gekleefd. Die grondige studie is van de hand van Peter Walczak en heet Der Mensch und die groteske Stadtwelt in deutscher Nachkriegprosa (Luik, diss., 1965). Volgens Walczak wordt de wereld van het groteske bepaald door ‘die unerklärliche Gegenwart übernatürlicher und für menschliche Begriffe widersinniger Mächte’ (blz. 6); het betreft dus een wereld, die in steeds toenemende mate wordt ingenomen door ‘Visionen, aber diese bleiben nicht undeutlich, schemenhaft und ungreifbar, sondern werden anschaulich gemacht und mit Leben gefüllt’ (blz. 6). We citeren thans de aanhef van gedicht I: ‘Er hinkt een meterhoge sprinkhaan door de straat / met hemelholle hongerogen’. Van welke aard zijn die visioenen doorgaans? Walczak noteert ‘Beispiele (), in denen dem Gegenständlichen Leben eingeflösst wird (), in denen das Tier menschliche Eigenschaften annimmt’ (blz. 90-91); het volgende vers van Kotte's gedicht luidt als volgt: ‘Hij tikt aan mijn raam om voedsel’. Hoe reageert de mens op deze verschijnselen? Walczak schrijft: ‘In die fremde Welt versetzt, empfindet der Mensch () Angst vor den tückischen unsichtbaren Mächten, die hier am Werke sind’ (blz. 9); de ikpersoon in Kotte's gedicht reageert als volgt: ‘Na mijn angst overwonnen te hebben / steek ik de dubbele loop van mijn jachtgeweer / door de brievenbus / en schiet hem haastig overhoop’. Walczak ziet de groteske angst vooral in het verlengde van het animisme (cf. blz. 108), van de ‘primitive Anest des Menschen vor dem Toten’ (blz. 115); het slot van gedicht I luidt als volgt: ‘Dagen al ligt het kadaver / in de straat mij uit te dagen, / maar toch durf ik mij nauwelijks te bewegen. / (want wat doe je met een dubbelloops jachtgeweer / tegen een verschrikkelijk dood dier?) / Vrees ik nog leven in de dood?’. Bij wijze van toemaatje citeren we nog Walczaks vaststelling, ‘dass die Angst die Grundstimmung des Grotesken ist’ (blz. 118); ‘Der Mensch ist sozusagen in die Enge getrieben; die ist die Grundsituation in diesen Erzählungen’ (blz. 88).

In de groteske epiek sui generis plegen de onverklaarbare verschijnselen, via een climax, uit te groeien tot een ten slotte ‘dämonische Unordnung’ (blz. 3), waarbij ‘der Kosmos zum Chaos wird’ (blz. 4). Zover zijn we, in Kotte's gedicht, (nog?) niet, maar de verschijning van een sprinkhaan, - cf. de sprinkhanenplaag die, in Gen., X, 1-19, heel Egypte verwoestte, - die niet slechts monsterlijk groot is, maar zich ook nagenoeg als een mens gedraagt en zelfs een menselijke gelaatsuitdrukking heeft, is een voldoende duidelijk voorteken voor een algehele ontreddering.

Eveneens in het groteske verhaal gaat de algehele ontreddering van de uiterlijke realiteit ermee gepaard, dat de mens, terwijl de dieren plots menselijke eigenschappen blijken te bezitten, omgekeerd, ‘seine kennzeichnenden Eigenschaften verliert’ (blz. 5); het wordt dus een ‘Entmenschung des Menschen, d.h. eine Entfremdung in den Bereich des Tieres, der Pflanze und des Gegenstands’ (blz. 94), een ‘Abgleiten des Menschlichen ins Tierische, ins Neutrum, ins Atmosphärisch-Aussermenschliche’ (blz. 6). In Afthenkt is hiervan, op het eerste gezicht, niet het geringste spoor of voorteken voorhanden. Nu slaan vorige citaten alle op de externe verschijnselen van de ontaarding, d.i. op de laatste fase hiervan; de kern van die ontaarding omschrijft Walczak echter als volgt: ‘In einer grotesken Welt ist die Tätigkeit des Menschen - beim Verlust eines funktionellen Zusammenhanges mit der Welt - nicht mehr sinnvoll zweckgebunden auf die Dinge gerichtet. Der Mensch verfügt nicht mehr frei über die Dinge, wie der Geist eben über die Materie verfügt. Der Mensch ist nicht mehr Subjekt, sondern Objekt’ (blz. 93); ‘Der freie Willen () wird im Grotesken progressiv getötet’ (blz. 118). Men bekijke, in het licht hiervan, de absurde reactie van de

[p. 31]

ikpersoon in Kotte's gedicht, die, ‘na (zijn) angst overwonnen te hebben’, de sprinkhaan (volledig vergeefs) neerkogelt. Dit is een eerste symptoom voor het plaatsmaken van de menselijke vrijheid voor het groteske spel, dat de externe realiteit met de mens begint te spelen. Alle factoren zijn voorhanden voor de volkomen opheffing van ‘jede menschlich durchschaubare Funktionalität’ (blz. 3), dus voor de ‘schicksalhafte Katastrophe’ die het groteske kenmerkt (blz. 125).

Op dit kritieke moment daagt, voor Kotte's ikpersoon, de redding op: ‘De vijfde dag kwam Afthenkt. / Hij leidde de eenhoorn, / waaraan hij zijn kennis wet’ (II). Afthenkt komt tot de geruststellende vaststelling, dat de sprinkhaan niet meer tot leven kan worden gebracht en begraaft hem. Hij waarschuwt echter de ikpersoon, niet op het graf te trappen, ‘want dood is besmettelijk’ (II); kennelijk om dezelfde reden voert hij hem mee naar het Noorden, ‘waar nog nooit mensen begraven zijn’ (III). Een detail waarop ik me blindstaar is, dat dit Noorden een warmer klimaat kent dan het land van herkomst: gaat het, in de meest letterlijke zin, om een ‘verkeerde wereld’? Ten opzichte van de gangbare opvatting dan. Dit lijkt me, ondanks het hypothetische karakter ervan, de enig houdbare interpretatie, indien men de verklaring van dit detail ten minste niet wil kanaliseren in de richting van een cliché als: een warm Noorden = onmogelijk, dus = droomgebied.

De boodschap van Afthenkt en zijn eenhoorn is een ‘evangelie der stilte’ (VII): ‘Luister en zwijg / want wijsheid klinkt niet in de bladeren, / maar in de kern van de boom. / () / Luister en zwijg: / woorden zijn machteloze / daden van de ziel’ (VI); de enig aanvaardbare taal is dan ook ‘de adem der liefde, / die de stilte nog het meest nabijkomt’ (VII), maar dan nog gaat de eenhoorn voorbij, ‘(zijn) stilte alleen delend met de maagden’ (XI). Het is ook het evangelie van de nacht: ‘Niet de nacht is het ondier, / maar de dag met zijn kleuren’ (VII). Het is ook het evangelie van dood en onbewustheid: ‘Nacht en stilte zweren over de wereld / op zoek naar die andere tweeling: / dood en slaap’ (VII); ‘Bedenk, dat reïncarnatie meer is / dan een dobbelspel met atomen, / zij zuivert de mens weg / in de ingewanden van de heelalgod, / in een onpersoonlijk voortbestaan’ (XIII). Het is, ten slotte, het evangelie van het Niets: ‘Klem je vast aan het Niets, / dat steeds diepere gat / achter doel en oorsprong’ (VI); met deze volstrekte omkering van de waarden zijn we dan inderdaad in een, traditioneel-Westeuropees gezien, verkeerde wereld beland!

Afthenkt heeft, samenvattend, het Niets in de vorm van een groteske ontmenselijking ontweken, om (en door) bewust voor het fysieke Niets als zodanig te opteren; het is nl. duidelijk, dat stilte, duisternis, dood en slaap ten slotte slechts afwezigheden, dus vormen van het Niets zijn. Hiermee sluiten we een kring; Walczak geeft nl., voor ‘die “Grenzsituation” in der der moderne Mensch sich befindet’, volgende omschrijving: ‘Jeder weitere Schritt führt an den Abgrund des Nichts - oder in die unbekannte Zone des Unheimlichen und Grausigen’ (blz. 4). Afthenkt kiest, met zijn leerling, de eerstgenoemde weg, die om de groteske ramp heenleidt, zij het dan ook in de vorm van een duo bestaande uit een ik en een dubbelganger hiervan, - het dubbelgangerkarakter van Afthenkt is zonder meer duidelijk - dus in een, volgens Walczak, reeds grotesk aangetaste vorm (cf. blz. 109).

De gedichten die, binnen de bundel Afthenkt, op de gelijknamige cyclus volgen, kunnen we zonder gewetensbezwaren afdoen met de mededeling, dat hierin de adept van Afthenkt aan het woord komt, en dat ze ons op zijn minst even geslaagd voorkomen als de vorige; we stippen, in dit verband, aan dat de door ons geciteerde fragmenten niet tot de sterkste van de bundel behoren.

Om te besluiten, een vrij overtollige opmerking. Tegen de antivitalistische, Aziatisch aandoende gerichtheid van Kotte, - het staat er overigens: ‘Runen staan geschreven / () / in de navel van de yogi’ (VI), - tegen het pessimisme van iemand die de mens ‘zilverschimmel op het goud van de kosmos’ (XVII) of ‘niet meer dan menstruatievocht van moeder aarde’ acht (XIV), kan men allerlei goed bedoelde bezwaren opperen. Willen we op dezelfde golflengte antwoorden, dan zeggen we: een dergelijke oriëntatie heeft, in de Nederlandse poëzie, op enkele uitzonderingen na nog geen kans gekregen, wat voor tal van politieke ‘ideeen’ wel het geval was. Willen we ter zake antwoorden, dan kunnen we slechts zeggen, dat dit niets te maken heeft met het poëtisch gehalte van de bundel. Wat, ten slotte, dit poëtisch gehalte betreft: de bundel bevat enkele zwakke passages waar hij, zij het dan ook lichtjes, naar didaktisch opzet zweemt, maar dit gebeurt, gelukkig, zelden. Kotte schrijft, wel degelijk, poëzie.