De Vlaamse Gids. Jaargang 52

Andermaal Roger De Neef en Dirk Christiaens

Wanneer men een recensent het hermetisme van een bepaalde poëzie als volgt hoort goedpraten: ‘Grote en echte poëzie is altijd toegankelijk, alhoewel hermetisch, door het feit zelf dat zij poëzie is. Echte poëzie is weinig of niet kommunikatief, nooit althans direkt. Een dichter deelt niet mee, maar laat aanvoelen’ - is men geneigd even te glimlachen om al het schon dagewesene, dat hier aangevoerd wordt. Men houdt echter op met glimlachen, wanneer men het hermetisme van dezelfde poëzie elders bestempeld vindt als: ‘de totale onbegrijpelijkheid van vele gedichten. Onbegrijpelijkheid, die vaak bereikt wordt door nogal goedkope

[p. 32]

knepen’. Blijkbaar doet men er, in sommige gevallen, wijs aan, bekende waarheden nog maar eens te herhalen.

Het eerste citaat is afkomstig van Mark Dangin, het tweede van Hugo Brems; de geciteerde recensies handelen beide over de bundels Winterrunen en Atoll, resp. door Roger de Neef en Dirk Christiaens (Brusselden Haag, Manteau, 1967); ze zijn te vinden in Daele (15-16, 12 april 68) en Dietse Warande en Belfort (CVIII, 5, juni-juli 68). Aan de dateringen van de recensies merkt men, dat beide dichtbundels nog wel degelijk in de actualiteit staan. Gedeeltelijk wegens de Prijs van de Vlaamse Poëziedagen, die voor 1968 o.m. Dirk Christiaens te beurt viel? Mogelijk. Wellicht ook omdat we, na Snoek en Pernath - zie M. Rutten: Paul Snoek en Hugues C. Pernath - De Siamese Tweelingen, in Nederlandse Dichtkunst Achterberg en Burssens voorbij (Hasselt, Heideland, 1967), - kennelijk met een nieuwe, al dan niet Siamese, tweeling te doen hebben? Eveneens mogelijk; Dangins recensie heet, tussen twee haakjes gezegd: Christiaens en de Neef: dichterlijke Tweelingsbroers? Indien dergelijke extrapoëtische factoren iets tot de bestaande belangstelling voor de poëzie van de Neef en Christiaens hebben bijgedragen, kunnen we zulks in dit geval onmogelijk betreuren: die belangstelling is, rekening houdend met het niveau van beide bundels, welbesteed.

Waarin bestaat, concreet, de verwantschap die Roger de Neef en Dirk Christiaens tot tweelingbroers maakt? Dangin verklaart, beide dichters samen te behandelen, ‘omdat het wellicht vrienden en in elk geval geestesgenoten zijn en ook hun poëzie een zekere verwantschap vertoont’ (blz. 108). Het voor Winterrunen en Atoll gemeenschappelijke klimaat bestaat hierin, dat ‘het leven uitkomstloos en zonder direkte toekomst (is). Alles verraadt de teleurgang, de neergang; de toekomst wijst naar de ondergang van gisteren’ (blz. 109). De situatie van de dichter ligt, in een dergelijk landschap, voor de hand: ‘Tegen de wanhoop, al dan niet existentieel, willen de dichters zich wapenen, zich pantseren om het leven op deze wereld mogelijk te maken’ (blz. 110). Aangezien ook de toekomst versperd ligt, is het resultaat van een dergelijk pogen, uiteraard, in het gunstige geval slechts van tijdelijke aard: ‘Maar ook deze zelf gekreëerde wereld is voor de ene slechts een ‘lied’ bedreigd door ondergang; voor De Neef houdt het ontstaan, het tot stand brengen van deze wereld zelf reeds destruktieve krachten in zich ‘(blz. 110). Beide dichters zitten gevangen in een onontkoombare postkatastrofale sfeer; de voorbije ramp is, in werkelijkheid, geenszins voorbij - aangezien ze alle menselijk pogen tot de ondergang blijft doemen - waarmee tegelijk gezegd is, dat de mens een objekt is geworden. De teleurgang, waarover Dangin het heeft, is dus wel de totale ramp die slechts ruimte laat voor een gedenatureerd, ontmenselijkt bestaan, m.a.w. de groteske katastrofe die Wouter Kotte, in zijn bundel Afthenkt (zelfde uitgeverij, zelfde jaar), ternauwernood heelhuids heeft weten te omzeilen. Wat meteen de deterministische fundering van dit postkatastrofale klimaat, zoals we die bij Dangin aantreffen (blz. 108-109), overbodig maakt.

Ook in dit geval zouden we, zoals we dit voor de bundel van Kotte deden Peter Walczaks werk Der Mensch und die groteske Stadtwelt in deutscher Nachkriegsprosa (Luik, diss., 1965) kunnen ter hulp roepen om, tot in de details, de groteske ontaarding in de wereld van de Neef en Christiaens reliëf te geven. Daartoe zouden we echter andermaal een collage, nl. van citaten uit Walczaks studie en verzen uit de besproken bundels, moeten aanleggen, wat we ons, nu het om twee bundels gaat, niet kunnen veroorloven; dit wegens de plaats, die een dergelijke onderneming zou vergen.

Hugo Brems' recensie van Winterrunen en Atoll heet Van twee Vrienden. In de eerste alinea rechtvaardigt de auteur het gebruik van dit substantief door erop te wijzen, dat de Neef en Christiaens gedichten aan elkaar opdragen. De tweede alinea luidt als volgt: ‘Deze verwantschap schijnt toch ergens op een vaste grondslag te berusten’. In de rest van zijn recensie adstrueert Brems dit: de vaste grondslag van de verwantschap tussen de Neef en Christiaens bestaat hierin dat, allereerst, Winterrunen tal van Snoek-reminiscenties, Atoll tal van Claus-reminiscenties bevat; dat, voorts, ‘vele gedichten van de Neef gekenmerkt worden door een ‘totale onbegrijpelijkheid’, resultaat van ‘nogal goedkope knepen’ (blz. 389), alsook van het feit dat de Neef ‘geen weg weet’ met zijn woord- en beeldcombinaties; dat, ten slotte, Christiaens ‘heel wat beter dan zijn vriend De Neef weg weet met zijn al dan niet originele taalgebruik’, weshalve hij ook minder onbegrijpelijk is: ‘Hij schrijft ten minste verzen die iets overbrengen, die de lezer aanklampen’ (blz. 390). Dit alles met voorbeelden.

Eerst de reminiscenties. Het is zonderling, twee begaafde debutanten op deze manier te horen beoordelen, enkel en alleen maar omdat ze vrij sterk onder de invloed van de grote tenoren van de voorgaande generatie staan; tal van grootheden uit de literatuurgeschiedenis hebben toch op en gelijkaardige manier gedebuteerd. Bij de Neef en Christiaens zijn trouwens niet slechts reminiscenties m.b.t. de poëzie van Snoek en Claus te vinden; er is ook invloed van Pernath voelbaar - Dangin wees overigens hierop (blz. 112) - zodat Snoek, Claus en Pernath hier bij elkaar staan. Nu is Snoeks bekende gezegde, volgens welk er drie dichters in Vlaanderen waren - nl. hijzelf, Claus en Pernath - minder badinerend dan wij, die noch Snoek, noch Claus, noch Pernath heten, vaak prettig vinden. De drie titanen hebben nl. zo diepe sporen nagelaten - Pernath b.v. is nog lang niet op zijn werkelijke waarde geschat - dat men zich in alle ernst mag afvragen, of men het recht heeft een debutant in Vlaanderen verwijten te maken wanneer hij, zelfs bij herhaling, in die sporen verzeild raakt. Bij nader toezicht valt hier en daar ook van Lucebert een echo te ontdekken - men toetse even het gebruik, dat de Neef en Christiaens van het beeld van de vogel maken, aan hetgeen Piet Calis hieromtrent bij Lucebert constateert (Daling van Temperatuur,

[p. 33]

den Haag, Bakker/Daamen, 1964, blz. 124) - maar over Lucebert kan hetzelfde worden gezegd als over voornoemd driemanschap.

Bijzonder ergerlijk klinken, na dit alles, verdachtmakingen als deze: ‘Ik wil niet onmiddellijk de Neef van plagiaat beschuldigen. De gelijkenis ligt trouwens zo voor de hand, dat het wat al te naïef zou zijn in kwaad opzet te geloven. Maar nu hij toch omzeggens onder elk gedicht een opdracht schrijft voor een ander dichter, had hij ook Snoek wel ergens kunnen bedenken’ (blz. 389); de laatste zin doet, uiteraard, de vorige teniet. We merken terloops op, dat de Neef echter wel een gedicht aan Pernath heeft opgedragen (blz. 45).

Over nu naar de zgn. onbegrijpelijkheid van deze dichters. Als voorbeeld van ‘Onbegrijpelijkheid, die vaak bereikt wordt door goedkope knepen’ citeert Brems volgende verzen uit Winterrunen (blz. 8): ‘Tijdig schilfert de tijd mijn huid / Wanneer ik bij vergissing / Mijn bloedend hemellichaam verhoor / Hangen tekens in mijn kleren’; zijn commentaar luidt als volgt: ‘Het dubbel gebruik van de 2de en 3de versregel en de even dubbelzinnige betekenis van “hemellichaam”, zijn technieken die soms zeer revelerend zijn voor het poëtisch verband tussen verschillende werkelijkheden. Hier zijn ze echter voos’ (blz. 390). Het dubbel gebruik van 2de en 3de versregel is - wij vonden het woord bij Martien J.G. de Jong - een geval van apokoinou; het volstaat er de Jong op na te slaan (Van Bilderdijk tot Lucebert, Leiden, Sijthoff, 1967, blz. 128 vlg.), om te merken dat het gebruik van deze stijlfiguur in een gedicht niet noodzakelijk iets te maken heeft met het verband tussen twee werkelijkheden; een van de Jongs voorbeelden komt uit Van Twee Koningskinderen: ‘Hoe haest was daer gevisschet / Sconincs sone, van jaren was jonc’. Bij de Neef - vergeten we niet het groteske, postkatastrofale klimaat van deze poëzie - draagt het gebruik van de apokoinou in hoge mate bij tot het suggereren van de algehele wanorde en ontreddering. In eenzelfde perspectief dient men ook het dubbelzinnige gebruik van ‘hemellichaam’ te zien. De ‘tekens’ waarvan sprake mogen we - rekening houdend met het motto: ‘nul n'a l'esprit plus religieux que moi’ (Robert Desnos) - gerust opvatten als orakeltekens, die bijgevolg uit de hemel, b.v. van een hemellichaam (gewone betekenis) zouden moeten komen. Na de totale ramp houdt de dichter, als enig mogelijke bron van waarheid, nog slechts het eigen lichaam over, dat derhalve dienst doet als ‘hemel’ (in de betekenis van orakel) en zodoende een ‘hemellichaam’ wordt: vandaar dat de orakeltekens huidschilfers zijn. Een bijkomend argument levert Dangin met de vaststelling, dat de poëzie van de Neef ‘sensitief lichamelijk’ is (blz. 111). Het dubbele gebruik van het 2de en 3de vers en de dubbelzinnigheid van ‘hemellichaam’ zijn dus wel heel wat minder voos dan Brems beweert; dit is echter niet te zien voor wie de postkatastrofale inslag van de besproken poëzie buiten beschouwing laat. Voos is, volgens Brems, ook ‘de systematisch geëxploiteerde anachronie’ (blz. 390); als voorbeelden worden, uit Winterrunen (blz. 23, 45), volgende verzen geciteerd: ‘Mijn voorouders leefden paradijselijk / eeuwen na mijn dood’, en: ‘Zo sterf ik gisteren / In een jonge schaduw / Oud geboren’. Ook hier ligt de verklaring voor de hand. Zelfs de tijd, die de zwaarste beproevingen relativeert door deze, vroeg of laat, naar het verleden over te hevelen, werd op chaotische wijze ontwricht; hierdoor verdwijnt de laatste hoop op een bevrijding uit de ontreddering.

Of dit tegelijk ook Brems' voorbeelden zijn voor ‘woord- en beeldcombineringen’, waarmee de Neef ‘geen weg weet’, weten we niet. In ieder geval weet men thans zo ongeveer, wat te denken over de onbegrijpelijkheid en voosheid van bepaalde verzen van de Neef; indien Christiaens' poëzie werkelijk zoveel minder hermetisch was dan die van de Neef - wat, ondanks de eerste indruk, allerminst het geval is - had Christiaens poëtische treinlectuur geschreven, terwijl hij het nu, evenals zijn ‘tweelingbroer’, bij poëzie heeft gelaten. Indien er, na dit alles, nog een conclusie nodig is, is dit de volgende: blijkbaar hebben de Neef en Christiaens, van de poëzie van hun grote voorgangers, niet alleen tal van reminiscenties overgehouden, maar ook een buitengewone poëtische perfectie.

Jef Barthels