De Vlaamse Gids. Jaargang 69

[p. 18]

Ex-libris
Literaire thema's in de hedendaagse ex-libris-grafiek I

DE HEDENDAAGSE ex-libris-grafiek is inhoudelijk veel gevarieerder dan in vorige eeuwen. Vroeger werd in het illustratieve gedeelte van het boekmerk vrijwel alleen aandacht besteed aan de titularis van het ex-libris: de kunstenaar-ontwerper streefde naar een grafisch spiegelbeeld van de persoonlijkheid van de opdrachtgever. Naam, beroep, bezigheden waren de belangrijkste en zeer dikwijls de enige elementen waarmede het ex-libris werd opgebouwd. Dit soort ex-libris bestaat ook nu nog, maar veel hedendaagse boekmerken sluiten aan bij het thema van het werk waarin ze zullen gekleefd worden. De naam op het ex-libris verwijst naar de bezitter van het boek, maar de illustratie is gebonden aan de inhoud van het boek. Deze ex-libris zijn een heel bijzondere vorm van boekillustratie geworden. Omdat veel ex-librissen als eigendomsmerk gebruikt worden in literair werk is het door literaire thema's geïnspireerde boekmerk al lang geen zeldzaamheid meer.

Heel wat schrijversportretten vormen het hoofdmotief op dergelijke exlibrissen; het portret wordt soms gekombineerd met een bekende uitspraak of met een vers van de betrokken schrijver of met de titels van een of van meerdere boeken. Bij de illustratie zijn voorbeelden te vinden over Shakespeare, Nietzsche en Milosz.

De romanfiguur is ook een dankbaar thema. Don Quichot, Uilenspiegel, Faust, Schwejk en vele andere figuren hebben reeds honderden ex-libris-kunstenaars geïnspireerd. Bij de ex-librissen voor jeugdboeken is de Pinocchiofiguur vrij populair. De Italiaanse Pinocchiostichting schreef twee jaar geleden een internationale wedstrijd uit voor ex-librissen met Pinocchio-thematiek. Een ruime selektie uit de ingezonden werken is in een uitvoerig geïllustreerd boek gepubliceerd.⁽¹⁾

Ex-libris voor de Shakespeare-literatuur van Paul Scheltens, een houtgravure van Anatoli Kalashnikov

Met Jugendstil-elementen versierde ex-librissen voor de Nietzsche-verzameling van Gustav Drobner. Een ongeveer zeventig jaar oude pentekening van Hermann Feldmann

Ook biografische gegevens over de schrijver dienen soms als vertrekpunt voor de kunstenaar. Als voorbeeld geven we een Poesjkin-ex-libris voor de boeken van de Russische verzamelaar

(1) Ex-libris dal mondo per Pinocchio. Firenze, Libreria Salimbini, 1983, XVI+270 p., geïll.

[p. 19]

Boris Levich. Poesjkin is er omringd door zes vrouwen die op een of andere wijze zijn leven beïnvloed hebben. Bovenaan zijn moeder Nadezjda, onderaan Natalja Gontsjarova, die zijn vrouw werd. Tussen deze twee: vier vrouwen waarop de dichter tot over de oren verliefd werd. Een ongeveer gelijkaardig ex-libris bestaat ook reeds over Hugo Claus.

Een ex-libris voor een bibliotheek in Wroclaw met portret en vers van de Poolse Nobelprijswinnaar Czeslaw Milosz. Pentekening van Jan R. Klossowicz

Don Quichot in Spaans landschap, een ex-libris voor de Cervantes-boeken van Josef Kylhof. Houtgravure van Oriol M. Divi

Op het ex-libris voor Klaus Thoms ziet men een Ent en twee Hobbits; het boekmerk is een duidelijk herkenbare illustratie van de fantasiewereld van Tolkien en is dan ook bestemd om in de boeken van deze schrijver gekleefd te worden.

Verzamelaars van literaire thema's in de ex-libris-grafiek hebben uiteraard ook belangstelling voor de ex-librissen die voor schrijvers gemaakt werden. Als men weet dat bv. Picasso ooit een ex-libris voor Apollinaire ontwierp, dan begrijpt men dat op dit gebied zeer eigenaardige en waardevolle grafiek het licht zag. Op de kronkelwegen tussen literatuur en grafische kunst is al menig ex-libris ontstaan; de vriendschappelijke relaties tussen schrijvers en grafici zijn daar niet vreemd aan. Als voorbeeld geven we het Baekelmans-ex-libris van Antoon Herckenrath.

Toneelliteratuur is voor grafici ook steeds een dankbaar onderwerp geweest. Soms vertrekt de graficus van de tekst en geeft van deze tekst zijn eigen grafische interpretatie. Soms baseert hij zich op bestaande opvoeringen; het ex-libris is dan meer de weerspiegeling van wat in het theater te zien was. Elementen uit regie en dekor en soms ook herkenbare akteurs zijn dan op het ex-libris terug te vinden. We geven als voorbeeld het ex-libris voor de ‘Bibliotheca Shakespeariana’ van de Spaanse verzamelaarster Rosa Maria Martinez Ascaso. Door het Internationaal Ex-libris-centrum te Sint-Niklaas⁽²⁾ werd onlangs een internationale wedstrijd uitgeschreven voor ex-libris-grafiek over het thema ‘dramatische kunst’. Het aantal ex-librissen over toneelliteratuur zal daardoor wel flink aangroeien.

(2) Adres: Regentiestraat, 65 te 2700 - Sint-Niklaas. In dit museum vindt men al meer dan honderdduizend stuks ex-libris-grafiek en een ruime verzameling ex-libris-literatuur.

[p. 20]

In een van onze volgende rubrieken komen we op de resultaten van deze wedstrijd terug.

Inlichtingen over het ex-libris in het algemeen, over de praktijk van het verzamelen en over de mogelijkheden om een ex-libris te laten ontwerpen kunnen gevraagd worden aan de verzamelaarsvereniging Graphia, een V.Z.W. waarvan het sekretariaat gevestigd is in de Lange Rekstraat 13 te 2700 Sint-Niklaas. Veel informatie is ook te vinden in het met veel voorbeelden geïllustreerde boekje Over het verzamelen van ex-librissen.⁽³⁾

L.V.

Samen met Cervantes is Poesjkin een van de meest gebruikte motieven op literair getinte ex-libris-grafiek. Op deze linogravure van Leonid Sjtsjetnev is Alexander Poesjkin omringd door zes vrouwen die een rol speelden in zijn leven

(3) Van den Briele, Luc: Over het verzamelen van exlibris. Graphia, 1983, 40 p., geïll.

[p. 21]

Verzamelaars van ‘literaire’ ex-librissen hebben uiteraard ook interesse voor ex-librisen van schrijvers. Op het boekmerk van Lode Baekelmans (een houtgravure van Antoon Herckenrath) heeft de kunstenaar Antwerpse elementen gebruikt omdat Antwerpen zowel in het leven als het werk van Baekelmans een grote rol gespeeld heeft

Deze mooie kopergravure van Maria J. Colom is een door het kleine formaat enigszins beperkt gehouden synthese van Shakespeare. De Hamlet-figuur staat er centraal

Ex-libris voor Klaus Thoms' Tolkien-boek The Lord of the Rings, een tekening van Helmut Arndt

[p. 22]

Een synthese van Charles De Coster's Uilenspiegel, een kleurenlithografie van Bohumil Kratky, voor de Uilenspiegelverzameling van Gilbert Vandermoere

Pinocchio en vadertje Geppetto, twee figuren uit het bekende kinderboek van Collodi. Een ex-libris (pentekening) van Vladimir Pechar voor de Pinocchio-verzameling van Mario de Filippis, de uitbater van een bekend gastronomisch restaurant te Arezzo