De Vlaamse Gids. Jaargang 72

[p. 8]

Exlibris
Over het verzamelen van exlibrisgrafiek IV

UIT DE VORIGE afleveringen van deze rubriek is duidelijk geworden dat men bij het zoeken naar een geschikt exlibhs allerlei kanten uit kan: winkelexlibris, eigen ontwerp, amateuristisch werk, werk van een beroepskunstenaar.

In de tweede aflevering hebben we een paar voorbeelden gegeven van winkelexlibris, de bastaarden van het genre. Veel sympathieker zijn allerlei eigen ontwerpen, die soms wat stuntelig uitgevoerd zijn, maar waar een zuiver exlibrishart in klopt. Raf Seys. de stichter en gedurende vele jaren de redacteur van de Bibliotheek van de Westvlaamse Letteren heeft teruggegrepen naar de tekening van een troubadour, zoals te zien is in het Brugse Gruuthuse-handschrift uit de veertiende eeuw. De illustratie werd oorspronkelijk gebruikt als embleem van de hierboven reeds vermelde Bibliotheek van de Westvlaamse Letteren. Maar met zo'n troubadour voelde de romantische Seys zich voldoende verwant om er ook zijn eigen embleem van te maken. Ook de vormgeving van de tekst grijpt terug naar vervlogen tijden [1].

Het exlibris van Paul Berckx is wél het werk van een hedendaags kunstenaar; het illustratieve gedeelte werd in 1973 gegraveerd door de etser Rik Hoydonckx. Het exlibris bestaat uit de geclicheerde reproductie van de gravure en de tekst is er typografisch aan toegevoegd. De illustratie is een allusie op de familienaam: de driestammige berk, de berkevrucht en de X. De Kempische hoeve verwijst naar de geboortestreek (Mol) in de Antwerpse Kempen. ‘Recht door en Vrij’: dat is de vlag die Paul Berckx boven zijn levenspad heeft gehangen, de wegwijzer die de ingeslagen levensrichting heeft bepaald [2].

Dergelijke exlibris hebben een sterk persoonsgebonden inhoud en ze zijn vooral om deze reden belangrijk. In het internationale ruilverkeer wordt dit soort exlibris slechts door een minderheid van verzamelaars geapprecieerd. De reden: hun artistieke waarde ligt betrekkelijk ver beneden het peil van wat beroepskunstenaars zowel in het verleden als in het heden op exlibrisgebied hebben gemaakt. Het eerste exlibris is gebaseerd op een oude gravure die ‘zo maar’ werd overgenomen; het tweede exlibris is ‘slechts’ de reproductie van een gravure en de naam van de titularis is er ‘slechts’ typografisch aan toegevoegd. In het ruilverkeer tussen exlibrisverzamelaars wordt - een soms wat overdreven - belang gehecht aan originele gravures. De exlibris 4 en 5 zijn originele - d.w.z. van de blokken gedrukte - houtgravures: de exlibris 6 en 7 zijn in beperkte oplage gedrukte voorbeelden van met diepdruk (kopergravure, ets) verwezenlijkte gravures. In het internationale ruilverkeer speelt de waarde van het exlibris uiteraard een zeer belangrijke rol. Voor de exlibris 1, 2 of 3 zal niemand bereid zijn een ets of een litho te geven. Slechts uitzonderlijk zal men er een zeefdruk voor willen geven of een in hoge oplage gedrukte lino- of houtgravure.

De artistieke waarde van een exlibris en de gebruikte drukmethode spelen dus een grote rol. En aan déze waarde is doorgaans ook een geldelijke waarde verbonden. Nu staan we op de drempel van een probleem waar beginnelingen met wat aarzeling in de stem naar vragen: wat kost een exlibris? Het antwoord op deze vraag kan slechts bij benadering gegeven worden, want de kostprijs wordt door veel factoren beïnvloed. De naam en de bekendheid van de kunstenaar spelen hun rol. Ook Picasso heeft enkele exlibris gemaakt en in een recent verschenen nummer van het exlibristijdschrift ‘Graphia’ wordt een exlibris van de bekende surrealist René Magritte voorgesteld. Als men bij bekende kunstenaars gaat aankloppen moet men dat zeker niet doen met een platte beurs. Overigens is een grote naam geen waarborg voor een goed exlibris.

De goedkoopste vorm is de pentekening. Sommige jonge kunstenaars zullen dat al voor 1.000 Fr. doen. Zo'n tekening moetdan nog geclicheerd en gedrukt worden. Vroeger werd voor het drukken meer gebruik gemaakt van lijnclichés, maar tegenwoordig wordt vooral de offset-techniek gebruikt. Voor een oplage van 500

[p. 9]

exemplaren zal de totaalprijs per exlibris tussen de 4 en 5 fr. liggen, naargelang de gebruikte papiersoort. Bij hogere oplagen kost het exlibris slechts 1 of 2 fr.

De eerste stap naar de originele grafiek vindt men bij de hoogdruk. Voor een linogravure zal een beginnend kunstenaar 1.000 à 2.000 fr. vragen; voor een houtgravure toch wel het dubbele. Bij meer bekende kunstenaars ligt de prijs van een houtgravure tussen de 6.000 en de 12.000 fr. Met de drukkosten voor 500 exemplaren komt de kostprijs per exlibris dan op 4 à 5 fr. voor de lino en tussen 10 en 28 fr. voor de houtgravures.

Diepdruk kost minstens het driedubbele en - zoals we in de tweede aflevering hebben geschreven - de oplage ligtveel lager. Per exemplaar kost een originele ets meestal tussen de 100 en de 300 fr. U begrijpt nu meteen waarom een ets niet geruild wordt tegen een lino- of een geclicheerde pentekening.

1

2

De bovenvermelde prijzen geven enig houvast, maar zijn toch geen absolute zekerheden. De moeilijkheid van het te verwerken thema en het formaat van het exlibris kunnen de prijs beïnvloeden. Vraag en aanbod spelen ook hun rol. Kunstenaars uit Oosteuropese landen - en de artistieke kwaliteit van hun werk ligt vaak op een zeer hoog peil - vragen soms maar de helft van wat onze eigen kunstenaars aanrekenen. Vooral jonge kunstenaars in eigen land hebben er alle belang bij op een bescheiden wijze te beginnen. Als ze niet bereid zijn met redelijke honoraria te starten zullen ze veel moeite hebben om zich te handhaven. Voor vrienden en bekenden maken jonge kunstenaars doorgaans een aantal kosteloze exlibris, omdat ze dan de mogelijkheid hebben aan anderen te laten zien tot wat ze in staat zijn. Jonge kunstenaars hebben er ook alle belang bij met dergelijke exlibris deel te nemen aan de internationale wedstrijden voor exlibriskunst die vrij regelmatig in allerlei landen worden ingericht. Deze wedstrijden worden in de exlibristijdschriften bekend gemaakt. Een onderscheiding in een wedstrijd is een belangrijke referentie. Ook de aanwezigheid op tentoonstellingen en bespreking van het werk in deexlibristijdschriften dragen ertoe bij de naam van de jonge kunstenaars een steeds bekender klank te geven. In het ruilverkeer speelt de bekendheid van de kunstenaar een grote rol.

Niet iedere bezitter van een exlibris is echter verzamelaar en hier ligt meteen een middeltje om goedkoop aan een exlibris te komen. Is U alleen maar bibliofiel en wenst U alleen maar een exlibris te bezitten om als eigendomsmerk in Uw boeken te kleven? Plak er dan liever geen prul in of een bastaard uit de winkel. Laat een degelijk exlibris ontwerpen, bijvoorbeeld

[p. 10]

een goede houtgravure of - voor een beperkte boekenverzameling - een zeefdruk, een litho of een ets. Geef de opdracht aan een in exlibriskringen bekende en door de verzamelaars gezochte kunstenaar.

Gebruik een deel van de oplage voor Uw boeken en verkoop de rest aan een verzamelaar en geef hem de toelating met deze exlibris te ruilen. Een groot deel van de kostprijs van Uw exlibris kan op deze wijze gerecupereerd worden. Alle betrokkenen hebben er voordeel bij: de boeken van de bibliofiel worden er beter en mooier door (voor het boek is het exlibris wat het juweel is voor een vrouw), de verzamelaar is gelukkig omdat hij over extra ruilmateriaal beschikt en de kunstenaar is tevreden omdat hij werk heeft.

Maar wellicht zijn sommige lezers van plan zelf te gaan verzamelen. In de volgende aflevering zullen we vertellen hoe het ruilverkeer er in de praktijk uit ziet.

Ter illustratie nog enkele voorbeelden met werk van de Luxembrugse graficus Jo Kohn [3], van de vorig jaar overleden Vlaamse graficus Luc De Jaegher [4], van de Rus Anatoli Kalashnikov [5], van de Pool Piotr Naszarkowski [8] en van de Tsjech Bohumil Kratky [7]. Het exlibris van Kohn verwijst naar een beroep (Edy Willems is boekbinder); op het exlibris van Franz De Langhe werden 13 romanfiguren uitgebeeld; Reinaert de Vos is in Rusland bekend als Reineke Lis en de opdracht van de Vlaamse Reinaertverzamelaar Heyse werd zonder problemen door de Russische kunstenaar begrepen. De twee laatste exlibris zijn voorbeelden van exlibris in diepdruktechnieken met beperkte oplage. Jan Bruggheman bezit een juweel van een exlibris voor zijn boeken over de schoonheid van de natuur. Om de symboliek van het zevende exlibris te ontsluieren moet heel wat dieper gegraven worden. Het zoeken naar de betekenis van sommige exlibris is een van de meest boeiende aspecten van het exlibrisverzamelen.

L.V.

3

4

[p. 11]

5

7

8