De Vlaamse Gids. Jaargang 77

[p. 22]

Waar stormt het dan, Ma?
Tone Brulin
Vervolg van de mémoires.

Na de opheffing van het uitgaansverbod zag de bevolking haar zegevierende vijand voorbijmarcheren. Een gehalveerde administratie had het werk hervat en voorzichtige ordehandhavers waren in het vertraagde stadsbeeld verschenen. Fier zongen de Duitsers een van hun minst kwaadaardige liederen: ‘Auf der Heide blüht eine kleines Blümelein und das heisst Erika’. Trots volgde de bereden muziekkapel. Een ‘fröhlicher’ zondagmorgen in het Berliner Wald. Vriendelijke officieren gedroegen zich als toeristen en keuvelden met de nieuwsgierigen. Op de tram stonden ze hun plaats af aan de dames. De misleide burger zuchtte opgelucht: ‘Hé, ze zijn nog niet van de slechtste.’ Hij had in het lied de boodschap niet onderkend die elke Erika deed sidderen. Het grijsgroene uniform stond garant voor aanhoudende mannelijke triomf. Het kende geen vergelijk met de legers die hen vooraf waren gegaan. De discipline van dit pikkenkoor dwong vrees en eerbied af. Hier gehoorzaamde men een ongenadige code. Geen maagdenvlies was veilig.

De terugkeer van de vernederde Belg toonde niet anders dan onmacht na kastratie. Zijn uniform hing aan flarden. Het had nooit het onderwerp van overdreven trots uitgemaakt. Soldaat en burger deelden broederlijk het leed. Diep in het zuiden werden ze na de overgave van Leopold III als ‘flamands boches’ gehoond en kregen ze geen slok water om de dorst te lessen. De Fransen waren boos over het stopzetten van de vijandelijkheden. Nu naderden ze moeizaam na een lange voetreis de garage van Permeke. Een stomme, kreupele horde met bloedende voeten. Soms een flits in de ogen bij de herkenning van een thuisblijver. Omhelzingen deden niemand omkijken. Hardnekkig voltooiden ze de laatste kilometer naar hun bed. Daar vielen ze. Om andermaal in een koortsdroom de achtergebleven dode af te dekken.

Dit overweldigend gevoel van machteloosheid had geen vat op ons, wij die te oud waren om nog kind te zijn, te jong om als volwassen te gelden. We beleefden de oorlogsgebeurtenissen als welgekomen afwisseling, lichtzinnig en wreed maar eigen aan de jeugd. Die met een bezonken oordeel namen een afwachtende houding aan. Na het luwen van die eerste stormen pakten zij plichtsgetrouw de doorgeknipte draad weer op. Klerken stapten naar kantoor met gezichten van ‘er is niets aan de hand’. Wij vonden elkaar op de schoolbanken. Door de BBC liet de gevluchte regering weten dat de strijd verder ging. Tot aan de overwinning. We zien wel, dachten we. Vastbesloten onze jeugd niet door

[p. 23]

deze oorlog te laten ontfutselen.

Na een korte krijgsgevangenschap hervatte Mathieu Deheyder werk en gitaarlessen. Ik kwam er weer aan huis. Wegens de karige rantsoenen - alles was op de bon - bleef er niemand meer eten. Er had zich een verschuiving voorgedaan in de leeftijdsgroep. De twintigers - door ons beschouwd als ouderen - ruimden de plaats voor veertienjarigen, die de weg naar Teu en Jenny hadden ontdekt. Hun huis gaf een gevoel van geborgenheid. Teu verwelkomde iedereen met een eerste les van ‘volharden in het doel’ en ‘geloof in een betere wereld na de oorlog’. Het raakte een gevoelige snaar. Hij deed zijn best om het optimisme te bewaren, maar ik hoorde de onderliggende twijfels. Onbetrouwbaarheid in eigen rangen had hem gegriefd zowel als het loze van slogans zoals ‘nooit meer oorlog’ en ‘de solidariteit van de progressieve krachten’. Mij gelukte het niet me nog op gitaarspel te concentreren. Ik probeerde het met piano, maar zette niet door. Jenny gooide me een reddingsboei toe, haar eigen viool. Ook dat mislukte. De grote twijfels die zich ook in mij hadden geankerd bevochten mijn levenslust. Onder kregen ze me niet.

Gelukkig was er Kke. Wat wat het heerlijk om hand in hand te lopen met zo'n herderinnetje ontsnapt uit een Italiaans minnespel en luidkeels ‘hoog-op-den-gelen-wagen’ met haar te zingen! Onbezorgd als verliefde kalveren in het gezicht van jan en alleman door de drukste straten van de stad in die al schaars getelde dagen van onschuld. Zij - kuiltjes in de wangen - hield het hoofd schuin opwaarts, nieuwsgierig naar wat ik verzon om haar aandacht te behouden; een in niets kwaad vermoedend kind. De samengegroeide wenkbrauwen boven de neuswortel verrieden haar afkomst uit de humus van het woud waar de eekhoorn zich verbergt, de geit aan de jonge scheuten sabbelt en de sater op de panfluit speelt. Ze koesterde teder een tamme rat. Ik koesterde haar, timide. En Teu vereerden we samen. De verontruste ouders die haar nog veel te jong vonden voor amoureuze avonturen sloten haar op en weerden me uit hun flat als de baarlijke duivel. Ze wisten dat ik als een brute klomp klei op het punt stond aan mijn boetseerder te ontsnappen en langzaam in onbeheersbare delen uiteen te brokkelen. Ik kon op die manier zowel voor hen als voor hun dochter een gevaar betekenen. Deze militanten zaten in de knel. Als opgejaagden scherpten ze een zesde zintuig. Hun vrienden verdwenen in het concentratiekamp. Het lot kon elk ogenblik toeslaan. Men wist niet uit welke hoek het gevaar dreigde. Zij voelden van op een afstand dat er zich achter mijn uithangbord van jonge dweper ondeugden woelden die mijn naasten konden schaden. Enkele vluchtige woorden met de moeder volstonden. Zij, lieve Julia, vermoedde reeds dat ik elke richtlijn had overboord gegooid. En dat ik me niet gebonden voelde aan enige ideologie. Ook niet meer aan Teu. Aan niets. Maar kon ik haar zeggen: het zijn mijn hyenawelpen die iemand vergat te verzuipen die je waarneemt, Julia. Zij janken onrustig in mijn onderbuik omdat zij zich redeloos vastklampen aan voortbestaan. Zij zijn het die geen onderscheid maken tussen jullie goed en kwaad. Ik kan je bewijzen dat ik de meest geschikte partner ben voor je dochter. Geef me die kans. Ik zou vlinders kunnen opwekken en uit haar voorhoofd laten ontsnappen. Op de plaats waar het derde oog ontbreekt. Zie je, dat soort wonderen heb ik in petto. Met de hyenas in mijn buik reken ik zelf wel af. Het is mijn zorgt. En de mijne alleen. Wat zei Julia dan? Wat deed ze? Weglopen en hatelijk roepen: ‘Je schijt padden!’ De mens is rommelig gemaakt. De wereld een chaos. Was het fout van me om Honoré bij Teu te introduceren? Ik dacht dat het best kon. ‘Ze’ waren er nu eenmaal. Je moest met ‘ze’ leven. Honoré was er een van. Het kon me weinig schelen.

Waarom hij werd geaccepteerd kon niemand zeggen. Het was een vreemde eend in de bijt. ‘Je vergist je wel grondig’, pakte Teu hem eens aan. Er was geen vergissing mogelijk over wat bedoeld werd. Honoré ontsnapte op de hem eigen manier, schouderophalend alsof het niet zoveel belang had. ‘Laten we afwachten’ zei hij wijs. De tolerantie kwam door zijn goedaardigheid. Ook na de bevrijding, nadat hij had afgewacht in het kamp van Merksplas, veranderde er niets. De spons er over. Hij werd vrijgesproken en sloot zich aan als zanger bij ‘De Gouden Sleutel’ die onder de leiding van Teu in het hele land optrad en faam verwierf.

Bij Richard lag het anders. Hij was te glad. Ik zou het niet gewaagd hebben hem ergen te introduceren. Richard verscheen bij Teu omdat de twee zusjes er les namen. Hij blies hoog van de toren. Een van de weinigen onder ons die de laatste surrealistische tentoonstelling in Parijs had bezocht. Dat bazuinde hij uit. Hij bezat ook een diploma van de School voor Kunstambachten waar hij prat op ging. Maar vertrouwen inspireerde hij niemand. De meesten kregen

[p. 24]

vlug door dat hij veel uitrichtte dat het daglicht niet verdroeg. Ik kon dit beamen doch hield uit medeplichtigheid mijn mond. Had ik moeten naar voren treden? Openlijk bekennen wat ik met hem deelde? Dat zou onvoorzichtig geweest zijn. Iets van de station-episode was uitgelekt en had al kwaad bloed gezet. Men dacht dat de werkelijke toedracht anders lag. Kon ik ooit zeggen dat ik van hem had leren stelen? 's Avonds laat telefooncellen openbreken? Inbraken beramen? Dat hij mij zijn liefjes doorschoof als afgedragen kleren? En dat ik er zo blij mee was als Biberkopf? En vooral, dat een gedeelte van mijn brein zich afzonderlijk had ontwikkeld en een kronkel gevormd die onmiddellijk in werking trad zodra Richard er beroep op deed? Nee. Dit alles moest geheim blijven. Toen ik het Richard vertelde lachte hij. Gevleid, dacht ik. Hij noemde me van die dag Kronkel. Dat was mijn eerste splitsing.

‘Ik ben een dadaïst’, pochte hij eens. Alle aanwezigen keken er van op. Hij hield er van het centrum van de belangstelling te zijn. ‘Kunst laat zich niet vangen in een lijst. Kunst is overal. In de huizen, de straten, de kantoren. Ze slaapt in de levenloze dingen en wacht op de prikkel om te ontwaken. Die moeten wij geven.’ Ik bewonderde Richard om die uitspraken. Ik vond ze geniaal. Wie wist beter wat hij bedoelde dan zijn volgeling en helper in de ontsluiering van die kunstwerken (happenings heeft men ze later genoemd)? Wie kende beter de gebruikte technieken? Ogen hebben om te zien. Oren om te horen. Een verstand om te begrijpen. En de realiteiten juist ingeschat.

Geef dan acht op de worp van de teerling. Een woord. Een daad. En de verhoudingen wijzigen zich. Woorden en daden, naakt gebruikt zoals zij zijn, naar schijnbare waarheid. Maar ook in hun vele listige verkledingen, van leugen en bedrog. Oorlog is een wrede fantasie met vele surreële nevenstoornissen. Waarom zou ik er dan zwaar aan tillen? De menskameleon wordt verplicht om van kleur en vorm te wisselen, omdat hij zijn stabiliteit nooit zal vinden. Hoe vaak moet hij zich niet redden? In vele simultane processen doet hij zichzelf en anderen zeer. Daar ontkomt hij niet aan.

Teu greep de gelegenheid aan om zich met Richard te meten. Hij maakte een gedachtensprong waar ik van schrok. ‘Is het ondervragen van gevangenen zulk een prikkel? Martelen, een kunst?’ Het klonk hard. ‘Dat hangt af van de intelligentie van beide partijen’ antwoordde Richard die voor geen antwoord verlegen zat. En Teu: ‘Het doden van mensen?’ En Richard: ‘Wordt het oorlogvoeren niet als kunst gedoceerd?’ Schaakmat. Teu zweeg. Jenny zweeg. Gaven ze zich ook in hun hart gewonnen? Misschien verkozen ze er niet dieper op in te gaan. Honoré, gestoord door Teu's nederlaag, vond het onderwerp van het gesprek zinloos. En Kke die het getrouw aan haar ouders rapporteerde - een bewijs dat de gedachten van haar twijfelachtige vriend op een nihilistisch spoor zaten - kreeg opdracht met ons te breken. Kunst, zo bracht ze over, was er om het volk te dienen. Antoon dacht ook zo. Kronkel had er maling aan. Hij zou nooit in de Gouden Sleutel hebben kunnen zingen. Niemand zag de werkelijkheid. Hoe Richard zijn nek uitstak. Hoe hij zich vrijwillig op glad ijs begaf. Uit alle macht vocht om een luchtmens te worden. En daarom verkoos ik aan zijn zijde te blijven.

1992. Mathieu, eertijds een nauwkeurige boekhouder, zit naast de schemerlamp zoals kort voor zijn dood. Jenny is pas overleden. ‘Je hebt je weg gemaakt’. Hij wil de gelegenheid niet laten voorbijgaan en onderstreept zijn aandeel. ‘Ja, dat heb ik aan jou te danken, Mathieu,’ zeg ik. Wij zijn opgelucht omdat het nog op tijd wordt uitgesproken. Hoewel ik goed besef dat we evengoed een andere dialoog kunnen voeren.

Hij: ‘Je hebt er niet veel van terecht gebracht.’

Ik: ‘Het is mijn eigen schuld.’

‘Dat heb je zo met levenden,’ zegt de ene dode tegen de andere. ‘Aan het einde van hun bestaan moeten ze nog snel iets uitstrijken om ordelijk weg te bergen in de katakomben van hun geheugen waar straks het licht toch voor altijd dooft.’

Teu, perfecte boekhouder van de chaos, houdt me een veronachtzaamde lege bladzijde voor ogen. ‘Hier ontbreekt wat, jongen.’ ‘Niet met opzet, Teu.’ Ik ben verplicht het verzuim te herstellen. Daarom schrijf ik op dit voorbehouden blad het Freyaverhaal dat er ontbreekt. Rosie was de oorzaak van mijn tweede splitsing in Pik geweest. Via de Duitse stationskeuken en de moeder van Freya beleefde ik mijn derde in Maag.

Het Freyaverhaal

Richard had Freya naar Kronkel gestuurd. Die kende zijn gewoonte. Hij zond hem meisjes als hij ze zelf niet aankon. Freya kwam naar Kronkel toe met een briefje van Richard om opgenomen te worden in de groep die nog niet verder stond dan haar in-

[p. 25]

tentieverklaringen. Maar dat was voor Freya ruim voldoende. Ze voelde een artistieke roeping voor het toneel, zei ze. Hij vroeg haar iets voor te spelen. Ijskoud declameerde ze enkele verzen die eindigden op ‘en de boer hij ploegde voort’. Als speelster deugde ze niet. Dan kon je zo merken. Hij hield zijn mond omwille van haar flinke lichaamsbouw. Het boegbeeld van een vikingschip dat afstevende op victorie. Dat kan ik nu wel aan, dacht hij. Na de mislukking met Rosie was hij aan rehabilitatie toe. Freya nodigde hem uit te Broechem in Huize Walhalla waar de familie een pachterswoning uit de vorige eeuw had opgeknapt. De Edda lag er als bijbel open op tafel. Aan de muren prenten van Wagner en Nietzsche. Die dag was iedereen naar het Vlaams Nationaal Zangfeest. Freya was thuis gebleven om de twee schapershonden Wotan en Loki te voederen. En daar in de lieftallig gerestaureerde schuur veranderde de onvoorspelbare Kronkel in de geile Pik en greep haar. Ze had er zich op voorbereid. Als iets om af te handelen en daarna als een echte vrouw het leven aan te pakken. Om verlost te zijn van het gezeur van zuster en broers over maagdelijkheid. Het gebeurde van haar kant zonder geestdrift. Ze was wat ze voorstelde, een koele vrouw, wulps gevormd. Maar zonder onstuimigheid. Borsten, buik on lenden gaven zo min toe onder strelingen als de beelden van de Thorwaldbrug. Al wat hij deed vond ze OK en dat kwam hem goed uit. Hij had alleen een beitel moeten hebben in de plaats van een penis.

Rond elf uur kwam het gezelschap thuis en maakte hij kennis met Ongzepa, een magere teruggetrokken heer en Ongsma een ronde lachebek, zuster Ongsbrunhilde, Boegbeeld II en de broers Ongzesiegfried en Ongzeneirman, luidruchtige blaaskaken, toekomstige roergangers van Dietsland. Freya maakte ze duidelijk wat ze niet van Kronkel konden verwachten. Een kunstenaar vaak in gedachten afwezig, ze moesten hem zijn gang laten gaan. Ongzepa en Ongsma wisten dat kunstenaars het hard kregen in deze maatschappij die ze niet begrijpt, althans niet tijdens hun leven. Erkenning, zeiden ze, kwam steeds te laat. De zuster en de broers vonden niets in hun nog zingende harten om deze diepzinnig gedachten aan te vullen en hielden het bij soldatesk en houterig ‘Houzee’. Ze bleven wantrouwig. Dan begon Ongsma te koken en iedereen zette zich aan tafel ondanks het reeds gevorderde uur. Ongzepa zou Kronkel wel met de auto naar huis voeren, mocht hij zijn laatste tram missen. Ongsma was dadelijk ingenomen met zijn dromerige allures. Ze begreep hem ten volle. Had ze zelf geen toneel gespeeld? Ze drong er op aan dat hij terug op visite zou komen. Waar had hij die belangstelling aan te danken? Hij had geen woord gezegd. Hij had wel gegeten. Overdadig. En met de chocoladepudding nog in de mond beloofde hij volgende week al terug te komen. Ongsma zou dan weer koken. Zes maanden lang was hij een regelmatige gast, ontwikkelde een eigen stijl in het gezin die eerst vreemd werd gevonden maar gaandeweg als vanzelfsprekend aangenomen. Hij zwierf door het huis met bundels beschreven papier, streek neer op onmogelijke plaatsen om er zijn dialogen te schrijven. Niemand durfde hem te vragen waar het over ging en hij verraadde niets. Zijn concentratie verhinderde hem deel te nemen aan gesprekken. Alsof alles moest wijken voor een hoger doel. Niemand legde hem een haarbreed in de weg. Ongzepa trok zich meestal terug in zijn kantoor waar hij mensen ontving. Soms Duitsers. Dan liet hij kisten bier aanrukken. Ongsma stond konstant achter het fornuis omdat de kinderen elk hun eigen tijdschema aanhielden en op willekeurige tijden hun maaltijden gebruikten. Ze bediende ze afzonderlijk. De tafel stond steeds gedekt en Kronkel kon te allen tijde aanschuiven. De goden leden geen honger. Ongsma maakte er een erezaak van hem te verwennen. En zodoende werd in dit huis aan deze tafel Antoon de Maag geboren. Niet dat die nooit eerder had bestaan. Maar hier trad hij voor het eerst op in gezelschap van Kronkel en Pik om een alliantie te vormen. Een onderling afhankelijke drieëenheid. Wat Maag deed kon niet meer apart worden beoordeeld. Wat Pik uitvoerde hing ook af van Maag. En Kronkel bemoeide zich met allebei. Antoon trad uit zichzelf, hing aan het plafond en liet ze hun gangen gaan.

Ongzepa, een hoge beambte op het Ministerie van Economische Zaken had iets te maken met de bevoorrading van de Duitse troepen die ten laste viel van de bevolking. Dit werd de hongerige Maag langzaam duidelijk naar gelang hij de heer des huizes beter leerde kennen en merkte hoe die wekelijks grote hoeveelheden eetwaren opstapelde in de schuur. De twee uit hun bek lekkende woestelingen liepen er niet voor niets rond.

En toen. Daar. En dan. Openbaarden de getergde hyenawelpen in de kleizak zich. Onder hun ogen - zo voor het grijpen - schoven niets vermoedende gerechten, rood bloe-

[p. 26]

dend gebraad in heerlijk sudderende saus tergend voorbij. ‘Vooruit, Antoon, tast toe’.

Kronkel had er zich een mening over gevormd hoe ze samen behoefden te handelen. En onder zijn leiding voerden ze de volgende schets op: Maag toverde de hyenawelpen te voorschijn. Kronkel hield ze op afstand met het knallen van de zweep. Pik, die wist dat hij later van het effekt van een goede maaltijd zou genieten, spoorde Maag aan dit te trotseren. Maar Kronkel bepaalde de traagheid waarmede de hand van Antoon vork en mes opnam evenals de te kleine hoeveelheden die hij op zijn bord legde. Te traag. Te weinig. Een uitgesponnen kunstwerk in de maak. Dacht je soms dat Antoon hier uitsluitend kwam om te eten? Zie, het eten kan hem gestolen worden! ‘Vooruit, Antoon, eet!’

Kronkel liet de zweep zakken. De baan was vrij. De hyenawelpen hapten toe. Hun tanden scheurden het malse vlees onder de ogen van Antoon aan het plafond, onthutst over de verwantschap tussen de gulzigheid van vreten en copulatie. Maag at, at en at, voldeed zich en Pik dankte de goden van Walhalla. Deze - als stille getuigen - merkten het maar zeiden niets. Was dit geen echte kunstenaar? Voor zulk een honger had men respect. Voor zulk een ongewone driftige aandrang, eerbied. Ergens begonnen ook zij te vermoeden waar de echte kunst zich bevond. Ze hielden Antoon - nu terug op zijn stoel - gegijzeld, deze drie. Er hangt een prijskaartje aan, treiterde Pik. Er hangt er een aan haar, verbeterde Maag. Betaal dan, siste Kronkel nijdig. Betaal.

Om tegemoet te komen aan het verlangen (ondanks haar kilheid) naar meer mannelijke agressie - dit Erikagevoel in haar - slechts ingegeven omdat ook haar zuster en broers om beurten de schuur gebruikten, besloot Kronkel een van zijn witte hemden groen te verven. Groen was de kleur van de uniformen gedragen door de zuster en de broers. Misschien kon die haar aan hem binden. Grün grün grün sind doch alle meine Kleider. Grün grün grün ist doch alles was ich hab.

Het verven gebeurde 's nachts in de machinekamer van de lift en leed onder de angst van een ongewenste ontdekking. Het verkleurde resultaat werd in een boekentas gepropt en achter een boom bij de aankomst te Broechem aangetrokken. Helaas, het ontdooide haar niet. Ze ontdekte de ersatz. Ze begon de uitnodigingen om naar de schuur te gaan af te slaan. Misschien ook omdat hij zo dom was geweest om voorbarig te verklappen dat er geen geschikte rol voor haar was in ‘De Bende van de Stronk’, het verhaal dat Richard had bewerkt. Ze trok de neus op. Van Ostaijen, zei haar niets. Van Boem boem Pang Paukenslag. Dat kon je geen echte poëzie noemen. Bovendien haatte ze het toneel, zei ze nu. Ze had nooit begrepen wat het was, tot heden. Waarom bekende hij haar niet dat sinds Kke het groepje had verlaten de ziel er uit was gesneden en niets meer functioneerde? De waarheid moet gezegd worden: geen enkel lid heeft ooit echte belangstelling voor toneel gehad. Basta.

En daar stond hij dan in zijn nieuwe huid. Grün grün grün. In een grün hemd dat maar niet echt grün wilde zijn. De meest noodzakelijke woorden om het minimum aan contact te behouden begonnen hem te ontbreken. Hij stond op het punt te denken: loop naar de pomp. Maar namen ze dan het gebraad niet met zich mee? Zijn pose werd een verwijtende pantomime. Ieder kreeg de schuld dat het uit was tussen hem en Freya. Ongsma verkoos er geen notitie van te nemen en bleef opdienen. Hij hoorde er nu eenmaal bij. De verstandhouding tussen vrouw des huizes en de wekelijkse gast verbeterde zelfs nadat hij haar had toevertrouwd welke goede maatjes hij was met zijn Ma en dat ze niet konden opschieten met Pa. Dat had groot vertrouwen gewekt. Het was net zoals hier had ze begrijpend gezegd. En het gold meteen als vrijgeleide om zonder Freya de bezoeken verder te zetten. Toch werd de toestand onhoudbaar. De Edda was vervangen door de nieuwste bijbel, De Mythe van de 20ste eeuw van ene Rosenberg die zijn intrede had gedaan. En de vendeljongens die het huis liefst als militair kamp hadden ingericht zouden hem zonder pardon aan de deur hebben geschopt. Hun opdringerige politieke gesprekken werden opzettelijk luider en langsom moeilijk te ontlopen. Je kon niet blijven doen alsof je doof was. De oplossing kwam vanzelf. De elitaire nakomelingen hadden zich en bloc gemeld voor de Landdienst, een door de Nazipropaganda verheerlijkt keurkorps van Ariërs dat zich ging vestigen in het door de Duitsers veroverde Poznan. Er zouden op die ‘beschikbaar gekomen gebieden’ modelboerderijen worden opgericht bevolkt door boerenkrijgers van het zuiverste Germaanse ras. Siegfried, Heirman, Brunhilde en haar vrijer Erasmus (hé?) vonden zich geschikte kandidaten en verlieten ostentatief de schoolbanken. Freya, één jaar te jong voor het experiment dat ook

[p. 27]

voorzag in het systematisch kweken van een verbeterd Germanendom verkondigde bitter dat het ook haar ideaal zou geweest zijn, indien... (hatelijke blikken in de richting van Antoon de Kronkel)... en voegde er een opmerking aan toe die hun laatste brug opblies: ‘Toneelschrijven kan je ook nog na het ploegen!’ Daarna ging alles ontzettend snel. Iedereen kreeg het te druk met het vertrek. Kronkels tijd was verstreken. Niemand had nog zin om zich om hem te bekommeren. Het toneelspel waar iedereen op had gewacht werd niet afgeleverd. Eens op een weekend lieten ze hem gewoon aan zijn lot over. Zomaar, zonder vooraf iets te zeggen... Ze lieten hem vallen. De tafel stond wel gedekt. Hij at. Stopte zijn boekentas vol brood voor de komende week in de normaalschool. Draaide nog wat besluiteloos rond. Stapte het halfdonkere kantoor van Ongzepa binnen. Schrok. Er stond een man. Roerloos. Een Duitser. Het was een portret van Adolf Hitler, levensecht - ten voeten uit. Kronkel was er niet op voorbereid. Friemelde met de bladeren van zijn manuscript. Zei verstrooid: ‘Pardon.’ En sloeg op de vlucht.

Tijdens de bevrijding werd Walhalla geplunderd. Ongzepa werd opgesloten. Ongsbrunhildes hoofd werd kaal geschoren. Ongsma en Ongsfreya - ondergedoken - ontsnapten mishandeling en keerden op een avond terug naar hun huis om er de boel schoon te vegen. De buren keken in een andere richting. De stoom was uit de ketel. De broers en Erasmus werden ingelijfd bij het Duitse leger toen de modelhoeve in Poznan door de Russen onder schot werd genoden. Ze bereikten met behulp van het Vatikaan Portugal, waar ze met anderen werden opgevangen door Opus Dei en in een klooster werkten aan de overtocht naar Brazilië waar je gronden kon kopen voor 20 fr per vierkante meter. Uiteindelijk zijn ze met sterk verminderd aantal in Paraguay aangekomen en hebben er de kolonie Nueva Flandria opgericht. Ongzepa, Ongsma en Ongsfreya hadden zich bij hen gevoegd. Als eerste daad van grote betekenis hebben zij het bordje Walhalla van hun woning te Broechem aan een dikke boom gespijkerd. Daar liggen de ouders nu begraven. Ik wist het al van Nonkel.

1992. Ik bekijk Teu. Het lege blad is vol. Hij geeft geen reactie. Is hij in slaap gevallen? Nee. Hij beweegt. ‘De rest kan ik je ook nog vertellen,’ zeg ik. Hij knikt. ‘Toen ik in 1980 een kop koffie dronk in Biljard Palace. Naast me een meneer die me herkende. “Hé!”. “Wie we daar hebben! Antoon!” Erasmus. Het scheelde weinig of hij had me gezoend. Hij hikte danig en diende me kleine stompen toe tegen de borst en de schouders als een bokser die grapjes maakt met zijn trainer. Hij deed verslag over de afloop van het avontuur. Hij en zijn vrouw waren teruggekeerd omdat de beloofde subsidie van de regering te lang op zich liet wachten. Freya is met een mesties getrouwd. Siegfried en Heirman konden “die verloedering” niet verhinderen. Het keiharde werk liet ze echter geen tijd om aan ideologie te verspillen. Ze dronken veel, maakten ruzie, vochten, verzoenden zich en sloegen zich daarna op de borst en schreeuwden tegen de mestiezen op het land en makakken in het bos dat ze rasechte Vlamingen bleven... Dat had ik ook al van Nonkel gehoord.

Erasmus en zijn vrouw - zo vertelde hij me - beheerden een tak van de voedselketen Spar in Catalonië en vonden dit heel bevredigend. “Jou had ik ook nooit vergeten” zei hij nog eens. En weer overweldigde de ontroering hem. “Dank de Voorzienigheid, die ons heeft samen gebracht. Ik vergeet nooit hoe jij me bij de Oder het leven hebt gered. Zonder jou was ik verzopen, net als de rest.” De Europabus uit Amsterdam was aangekomen...’

Teu zwijgt. Geen commentaar. Ook geen vraag over mijn wonderbare aanwezigheid aan de Oder. Daarom gooi ik het over een andere boeg. ‘Zie je Teu, ik kwam in die tijd ook nog bij jou aan huis. Ik had eens een lange discussie met Jenny over het tweede plateau van de KNS dat onder de directie van Cory Lievens en Fred Engelen het eerste professionele jeugdtheater in Europa was geworden, iets dat onze fierheid opwekte. Ze vertrouwde me toe dat het ook ooit jouw idee was geweest om zulk een gezelschap te stichten. Maar het lag niet in je aard om er voor te knokken. En dan... tijdens dit gesprek werden we gestoord door droge tikken van boven. Jenny keek opeens gespannen naar de zoldering. Even was er een stilte. We hoorden niets meer. We zouden de conversatie verder hebben gezet. De tik herhaalde zich. En enkele seconden later weer. ‘Wat is dat?’, vroeg ik. ‘Er is iemand op Esthers kamer’ gaf Jenny ietwat tegen haar zin toe. ‘O?’. ‘Een jood.’ ‘En het tikken?’ ‘Hij laat zijn potlood vallen.’ ‘Zo dikwijls?’ ‘Hij schrijft gedichten, geloof ik, bijt op zijn potlood en laat het vallen.’

Nu schijnt Teu wel te luisteren. Maar toch geeft hij ook hier geen reactie op. Wat moet ik doen om hem uit zijn lethargie te halen? Ik ga maar verder.

[p. 28]

Misschien raak ik wel iets. ‘Op een andere keer kort daarna verliet ik je huis en passeerde hij me op de trap. Hoor je, Teu, hij iiep me voorbij en zei niets. Hij maakte zelfs geen geluid. Is je nooit opgevallen dat hij de treden niet raakte. Een luchtmens, dacht ik verrast. Ach, jij weet natuurlijk niet wat dat is. Ein Luftmensch, Un Homme Pneumatique. Ik moest maar eens met hem praten.’ ‘Hé, zeg!’ riep ik hem achterna. Geen antwoord. Hij was bang. Ik ben dan op mijn stappen teruggekeerd. Je stond in de huiskamer en je zei toen: ‘Ach, laat die man met rust. Hij wil met niemand meer praten.’ Je zat er mee, want een held was je niet en je moest ook aan de veiligheid van Jenny en Esther denken. Honoré was in de kamer en ik merkte dat ik een flater had begaan, want nu wisten al te veel mensen dat je een jood had verstopt. En toen maakte Honoré die onnozele opmerking dat het hoog tijd werd dat Hitler zijn politiek op het punt van de joden herzag. Jongen, donder op, dachten we. Maar we zegden niets. Het had ons te zeer aangegrepen. We zaten een tijd sprakeloos. Ook Jenny en Esther. En we luisterden weer naar het vallen van het potlood. Honoré verliet ons en schoof zijn knapzak naar je toe: ‘Geef hem dit. Ik heb toch geen honger.’ En dat maakte veel goed.

Teu blijft volharden in het zwijgen. Ik vervolgde: ‘Een week later vond ik Jenny en Esther in tranen. De Gestapo had je meegenomen. “Hebben ze de jood ontdekt?” vroeg ik. “Nee, hij was net het huis uit” zei Esther. En dan, na een lange aarzeling vroeg ze voorzichtig: “Het zal Honoré toch niet geweest zijn?”... Ze schaamde zich al om wat ze zich had laten ontvallen. Maar het was beter uitgesproken dan verzwegen... “Of Richard?” Alsof ze me de keel toekneep. Waarom er mijn naam niet meteen aan toegevoegd? “Nee!” ontkende ik heftig. De gedachte was ondraaglijk. Het greep me aan. Was het verraad? Zo ja, wie had Mathieu verraden? Hun huis was onderste boven gehaald. Er werd een belastend boekje van Karl Marx gevonden. Illegale schotschriften van het Onafhankelijkheidsfront bestemd voor de Boelwerf in Temse waren door Piet Frisson afgehaald en verspreid, daags te voren. Jenny werd lang op de rooster gelegd over Esther die toch hun eigen kind niet was en een veelzeggende naam droeg...’

Eindelijk merk ik tekenen van ongeduld bij Teu die aan deze gebeurtenissen niet wenst herinnerd te worden. Hij houdt me een ander leeg blad voor als aanmaning. Ik aarzel. Er blijft me niets anders over dan ook dit verzoek in te willigen. Dit blad dient ook opgevuld te worden. Ik zal het koffieverhaal opbiechten.

(wordt vervolgd)