De Vlaamse Gids. Jaargang 77

[p. 2]

[Nummer 5]

Staf Knop, moralist en cultuurfilosoof!
Spelen is leven, ernst is dodend
Frank de Keyzer

‘Jamais de halte; rien n'existe que l'avenir et il recule indéfiniment...’
‘Ce printemps n'avait rien à lui offrir: le ciel bleu, les bourgeons obéissaient à la routine des saisons; ils étaient sans promesses... Et voilà pourquoi écrire n'avait plus de sens...’
Uit ‘Les Mandarins’ van Simone de Beauvoir, Prix Goncourt 1954
(Over een schrijver-journalist op een keerpunt in zijn leven)

Lichte muze?

Ik heb in Staf Knop (1921) steeds een heel speciaal voorbeeld gezien van ‘homo ludens’, van spelende mens, van iemand die zich vermaakt en anderen vermaak schenkt.

‘Spelen’ is een spontane behoefte bij kinderen en jonge dieren. Het kan tevens een uiting zijn van artisticiteit: muziek- en toneelstukken worden immers ‘gespeeld’. Bij Staf Knop zie ik ‘spelen’ nog ruimer, nl. als een filosofie, als een belijdenis. Met het tarten van het lot heeft het niets te maken, al kende zijn journalistieke carrière een onverwachte wending bij zijn aanstelling op 1 januari 1972 tot artistiek directeur van het Casino Knokke. Het is mogelijk dat de risico's van het kansspel hem als waarnemer uitermate boeiden, maar het spel-element blijft bij Knop, ook nu hij zijn 71ste jaar voltooid heeft, innig verweven met zijn persoonlijkheid. Het spelende kind is onverminderd alert in hem, bepaalt zijn jeugdige instelling. Kortgeleden zegde hij mij nog schertsend in de telefoon: ‘Ik voel mij iedere dag jonger worden.’

Dit lijkt mij van zijnentwege geen loutere boutade, eerder een akte van geloof. Hij weet dat wanneer het kind in iemand sterft, dit de eerste stap naar doodgaan is.

Knop heeft inderdaad een kinderlijke onbevangenheid bewaard, een vermogen tot verwondering, een afkeer van dodende ernst. Hij blijft ook een gevoelsmens, in staat tot verrukking en romantische bewogenheid.

Zijn ‘rage de vivre’ lag onvermijdelijk aan de basis van zijn creativiteit, die heel wat aspecten vertoonde: eer hij begin de jaren '50 vast aangeworven werd als lid van de toenmalige culturele redactie van Het Laatste Nieuws, had hij zijn passie voor het toneel al geïnvesteerd in Vlaamse amateurskringen, later ook in het Brussels Kamertoneel, waarvan hij samen met onze jonggestorven collega Jan Walravens en wijlen Bert Parloor een van de bezielers was.

Als toneelrecensent had zijn oordeel gezag en gaf hij blijk van scherp inzicht in de meest diverse toneelgenres, van de grote klassie-

[p. 3]

ken tot de experimentelen. Als auteur zou hij zich nochtans tot de zogenaamde ‘lichte muze’ richten.

Een deel van de zich emanciperende Vlaamse intelligentsia van de jaren '50 tot '70 had zich echter nog niet ontdaan van een aantal complexen, zodat zij geneigd was de lichte muze te verwarren met een lichtekooi. Zelf was dit Vlaanderen nauwelijks ontgroeid aan dorpskluchten en melodrama's. Het liep wel storm voor een ‘boulevardier’ als Knop, maar wie zich tot de elite rekende durfde er niet goed openlijk voor uitkomen zich geamuseerd te hebben. Misschien uit vrees niet ernstig genomen te worden. Of omdat men achter stijve boorden en modieuze kledij boerse afkomst zou kunnen vermoeden. Waarbij het nog niet doorgedrongen bleek dat ware kunst niet hoefde samen te gaan met bombast, zwaartillendheid of... (de term viel reeds) dodende ernst.

Men heeft beweerd dat Hitler de voorkeur gaf aan ‘De lustige weduwe’ van Lehar boven de Wagner-opera's die hij zou verheerlijkt hebben. Mocht dit zo geweest zijn, dan had dit nog een gewoon-menselijke inslag gegeven aan zijn onzalige gedachtenis. In elk geval dunkt het mij eerder een vorm van achterlijkheid de neus op te halen voor een would-be lichter genre. Zoals het al vaak geponeerd werd in verband met muziek: er is goede en slechte, waarbij het onderscheiden van kwaliteit - eerste vereiste voor een criticus, ongeacht zijn smaak - niets te maken heeft met ‘ernstig’ of ‘licht’.

Landen met een lange culturele traditie zoals Frankrijk, hebben uiteraard beter koren van kaf leren afzonderen (dit geldt althans voor de elite), terwijl het vrij recent mondig geworden Vlaanderen in zijn strijd om erkenning onvoldoende gelegenheid gevonden had om afstand te nemen, om te relativeren, kortom om een kans te geven aan humor.

Molière, later Courteline, Feydeau Sacha Guitry en zovele anderen bewezen dat achter ogenschijnlijke wuftheid fundamentele waarheden en ernst kunnen schuilen, die slechts bij wijze van spot en satire in brede kringen vermochten door te dringen.

Ik durf Staf Knop met succesrijke komedies als ‘Mijn geweten en ik’, ‘Nana’ en meer hekelend werk met zowaar een metafysische dimensie als ‘Alexander Postuum’ bestempelen als zijn tijd voor, tenminste in eigen streek.

Wanneer anderzijds de creatie te Parijs van ‘Mijn geweten en ik’, onder regie van Georges Vitaly, gekelderd is geweest door de lokale pers, was dit te wijten aan Frans chauvinisme dat niet duldde dat iemand van elders de Fransen in een eigen genre naar de kroon kwam steken. Ik kan het weten, want ik vergezelde mijn collega Knop als een soort lijfcriticus.

Balans

Mocht het nog verduidelijkt moeten worden, weze hier nog eens onderstreept dat er duurzame vriendschapsbanden bestaan tussen Staf Knop en mijzelf.

Na jarenlang samenzijn in het journalistiek gareel, nadat hij ons verliet voor een nieuwe functie te Knokke, zagen we elkaar terug in mijn buitenverblijf te Oostduinkerke. Voor ons beiden is het dagelijks gevecht met de tijd uitgestreden, kan er een rustpunt af voor een balans, een terug- én vooruitblik.

_**_*

Men heeft je wel eens verweten dat je de dingen geestiger en mooier ziet dan ze zijn. Ik meen dat jij wel degelijk weet wat boosheid en verdriet zijn. Maar je WIL de dingen mooier zien. Het is een optie. Je toont het blijde en verkwikkende, met af en toe een vleugje melancholie: dat hoort erbij. Je hoort niet graag praten over verdrietigheden, al weet je dat ze bestaan. Heb je je toneel opgevat als een troostmiddel tegen allerlei ellende?

Dit zou wel kunnen. Ik was er aanvankelijk niet op uit zware plaveien in de intellectuele vijver te gooien. Met mijn geestigheden wilde ik de mensen mijn eigen rooskleurige bril opzetten. Daarom voel ik mij nog geen zotskap. Fransman André Roussin, o.m. auteur van ‘Lorsque l'Enfant parait’, ‘La petite Hutte’ enz., heeft ooit beweerd dat wat niet geestig kan gezegd worden de moeite niet waard is. Ik was het daar lang mee eens. Precies omdat ik vond dat de mensheid al genoeg geconfronteerd werd met eigen en andermans miserie. Tot ik vaststelde dat het in deze wereld van kwaad naar erger ging. Daarom ben ik tegenwoordig wat gaan afwijken van die uiterlijke luchtigheid. Daarom tracht ik bv. in een recent stuk als ‘Naakt voor de spiegel’ (waarmee An Petersen door ons taalgebied trekt) andere accenten te leggen dan voorheen. In het portret van een vrouw die haar leven overschouwt blijft daarvan niets overeind. Tenzij een sprankel hoop.

Ik geloof dat wij onszelf veel leed aandoen door onze beïnvloedbaarheid: religies en leerstellingen worden ons opgedrongen en we onder-

[p. 4]

werpen ons. We denken niet meer na en ontlopen onze verantwoordelijkheid. We worden tegen elkaar opgezet, wat wel eens tot een wereldramp zou kunnen leiden. Ik denk dat - concreet gezien - het Westen moet oppassen voor het Oosten, met zijn blind fanatisme.

Is het niet zo dat een primordiale voorwaarde om je te kunnen uitleven, in speelse trant of anderszins, vrijheid is? Was vrijheid voor jou evenals voor de Uilespiegel van Charles De Coster niet het hoogste goed? Heb je ooit zelf geleden onder een gebrek aan vrijheid?

Wie geen vrijheid heeft, geraakt hoe dan ook in geestelijke ademnood. Nooit ben ik eigenlijk brutaal van mijn vrijheid beroofd. Wél ben ik er in beknot geweest. Ik leg je uit hoe. Al van jongsaf - 12 tot 14 jaar - snakte ik ernaar te schrijven voor theater en film. Weldra bleek dat dit niet lonend was in Vlaanderen, dat ik iets anders moest gaan doen voor de kost. Zo ben ik journalist geworden. Doch als zodanig kon ik als schrijver niet tot volle ontplooiing komen. En in mijn functie te Knokke kon dat alweer niet. Misschien verklaart dit deels waarom ik vroeger vooral de lichte muze opzocht. Voor diepgaander werk is, voor mij dan toch, meer bezinning nodig en was het wachten... op mijn pensionering. Vat dit nochtans niet op als een verloochening van de lichtere muze. Denk aan de woorden van Roussin...

Hebben omstandigheden je dan toch niet gedwarsboomd in zekere zin?

Een charmante vrouwelijke collega heeft ooit geschreven dat mijn werk over de grenzen heen was doorgedrongen, mocht ik een Brit of Amerikaan geweest zijn. Het zou pretentieus klinken zoiets te beamen, ik kan mij dus daarover niet uitspreken. Maar ik acht mij evenmin gedwarsboomd. Men heeft me wel eens gevraagd waarom ik mij nooit begaf aan andere literatuurvormen. Mijn antwoord is eenvoudig: omdat ik dit niet aankan. Dat is geen valse bescheidenheid. Ik kan geen drie bladzijden schrijven over een boom. Komt er in een toneelstuk een boom te pas, dan meld ik: ‘er staat een boom’. Dat is de journalist in mij: bondig zijn waar dat informatief volstaat.

Ik geloof dat iedere auteur zich inbeeldt dat men hem niet volledig begrijpt: dat is menselijk. Ik mag in dit opzicht niet klagen, hoewel het daadwerkelijk begrip van figuren als Vic De Ruyter en Firmin Mortier, onderscheidenlijk als directeur van KVS-Brussel en van KNS-Antwerpen/Nationaal Toneel voor mij van onschatbaar belang is geweest. Ik beschouw hen als de echt grote theaterpromotoren van na de Tweede Wereldoorlog.

Meen je dat overheid en media genoeg aandacht besteden aan de scenische kunsten in 't bijzonder?

Daarop antwoord ik volmondig ‘neen’. Ik maak mij daarover de grootste zorgen. Men doet namelijk helemaal niets om de scenische kunsten, en vooral dan theater, te propageren, zelfs om het bestaan ervan te doen doordringen bij de jeugd. Het hele theaterleven in Vlaanderen zit aan de grond en dat wijt ik in eerste instantie aan de media die niet de minste belangstelling tonen voor wat hier aan theateractiviteiten aan de gang is.

Wanneer men bedenkt dat een officiële TV-zender zoals de BRT (en ik wil het hier niet hebben over een commerciële zoals VTM die van reclame moet leven) zich niet geroepen acht om onze eigen theatrale activiteiten te belichten, terwijl hij dat bv. wél doet voor de film, dan begrijp ik niet waarom de overheid dergelijke toestanden blijft dulden. En dan is er in Vlaanderen nog niet één theaterdirecteur die de stem verheft...

Hoe komt dat?

Omdat onze theaters op dit ogenblik vooral geleid worden door acteurs, ik bedoel door lieden die nagenoeg uitsluitend bekommerd zijn om hun betoelaging van overheidswege.

Wat verwacht jij van een goede directeur?

Dat hij intelligent genoeg is om de nodige tegemoetkomingen af te dwingen.

En wat nog de propagering van het toneel aangaat: de BRT weet best waarover ik het heb: in de jaren '60 wijdde de TV een 14-daags programma van 50 minuten aan wat er in AL onze theaters te doen was, de Brusselse Folies-Bergère inbegrepen, en dus niet alleen aan de stijloefeningen à la Grotowsky die nu in Ziggurat aan de orde zijn.

Ik lees thans ‘Les Mandarins’, van Sartres levensgezellin Simone de Beauvoir en bekroond in 1954 met de Goncourtprijs. Henri, het hoofdpersonage en journalist, bevindt zich in een vacuüm na de Bevrijding in 1944. Hij verliest allengs zijn zelfvertrouwen, twijfelt eraan of schrijven voor hem nog wel zin heeft, of hij nog wel een boodschap heeft voor de oudere en vooral de jongere generatie (cf. citaat bovenaan deze bijdrage). En

[p. 5]

nu wat jou betreft: welk saldo put je uit wat je meemaakte? En welke toekomst zie je zich aftekenen, voor jezelf eventueel, en voor de Westerse cultuur in 't bijzonder?

Laat ik verwijzen naar het begin van ons gesprek. Voortaan wil ik mij in mijn theater buigen over problemen van deze tijd en van onze mogelijke toekomst. Om even diepernstig te zijn, in tegenstelling met mijn reputatie: alleen de dood vind ik in dit leven belangrijk, doch niet zozeer om zijn vreesaanjagend karakter voor sommigen. De dood, of de nadering ervan, dwingt iemand met creatieve ambities tot zelfonderzoek: heb ik inderdaad nog iets te verkondigen wat ik tot nu toe verzuimd heb, door welke oorzaken ook? Er is sinds ruim 20 jaar veel veranderd, overal ter wereld. Er doet zich zowel in Oost als West een verwildering der zeden voor, waartegen zelfs de media niet weten op te tornen.

In de nabijheid van Parijs liet een leraar in een lyceum zijn leerlingen (12/14) optekenen welke gevoelens de Hard Rock bij hen deed opwellen. Het kwam op het volgende neer: ‘Ik kan er niet aan weerstaan. Die muziek zweept me op, ik moet bewegen, ik ontplof. Ik vergeet alles. De muziek en niets anders. Ik voel een neiging tot geweld in mij opstijgen, een onweerstaanbare drang tot vechten, tot haat... Ik heb zin om de leraar neer te slaan, kortom, om geweld te plegen met de duivel aan mijn zijde.’

Dit is maar één uitzicht van een gevaarlijke evolutie, die mij heeft doen nadenken. De ‘linksen’ hebben ons geen betere wereld gegeven en hebben hun droom in rook zien opgaan. Alles staat op losse schroeven, ook de toneelkunst verzeilde in een sukkelstraatje. Ik span me nu in ze er uit te helpen: ‘Naakt voor de spiegel’ is daartoe een aanzet. En er zal zeker niet altijd gelachen worden bij wat, naar ik hoop, nog volgt. Een toneelschrijver is geen struisvogel, ook al is hij een minnaar van de lichte muze.

Staf knop