De Vlaamse Gids. Jaargang 77

[p. 7]

Klassieke motieven
Jef Ector

JEF ECTOR
^o1944, studeerde klassieke filologie en is leraar. Hij publiceert in literaire tijdschriften, vooral over de nawerking van de klassieke literatuur. Van hem verschenen ook een tiental vertalingen (Sophacles, Plato, Cicero, Suetonius,...)

Jef Ector

Jaarlijks worden nog verscheidene Griekse tragedies opgevoerd, klassieke auteurs kennen de laatste jaren opvallend veel vertalingen, en een mythologisch werk als De bruiloft van Cadmus en Harmonia van R. Calasso behaalde in heel wat landen een overrompelend succes. Deze belangstelling voor de klassieke oudheid manifesteert zich ook in onze literatuur, niet alleen in bewerkingen maar ook in travesties, waarbij een in onze tijd gesitueerd verhaal opvallende parallels met een klassiek verhaal vertoont. In Het verraad van Nausikaä (Manteau, 1989) heeft Jan Cartens het motief van Odysseus en Nausikaä naar onze tijd overgebracht.

Zoals zijn hoofdpersonage zich een tweede Nausikaä voelt, identificeert de hoofdfiguur in Sibillijnse tweespraak (De Clauwaert, 1991) van Herman Joseph zich met de Pythia van het Delphische orakel.

In de roman Schaduwen (Manteau, 1991) van Koen Vermeiren spelen de ideeënleer van Plato en de Antigonetragedie van Sophocles een belangrijke rol. Deze verwijzingen naar de klassieke oudheid zijn meer dan spielereien; dikwijls verduidelijken ze de motieven van de personages en de evolutie in hun karakters.

Waarom Cartens' Nausikaä haar Odysseus kon verraden.

In Het verraad van Nausikaä (Manteau, 1989) schildert Jan Cartens de psychologische ontwikkeling van de zestienjarige Maria of Rian tijdens de laatste maanden van de tweede wereldoorlog.

Terwijl haar haar ouders haar als een kind blijven behandelen maar haar mysterieus voor mogelijke gevaren waarschuwen, krijgt ze op school geschreven liefdesverklaringen toegestopt en is ze herhaaldelijk door een beeld van de naakte Hercules gefascineerd. Ze is verliefd op George, de zoon van een collaborateur, en gaat met hem stiekem naar de bioscoop. Maar George heeft meer belangstelling voor Pauline, een kortgerokte moffenmeid, die meer te bieden heeft dan boterhammen, die hij dagelijks van Rian krijgt.

Ontgoocheld fietst Rian door de lokkende, maar verboden, dennenbossen naar huis. Onderweg ziet ze een jongeman naakt in de beek baden: het is John, een neergehaalde Engelse piloot, die haar Nausikaä noemt. De volgende dagen brengt ze hem in het geheim eten en kleren en ze wordt op hem verliefd. Wanneer hij dodelijk ziek wordt, roept ze de hulp van de kapelaan in. Ze achterhaalt waar hij ondergebracht is, maar als ze hem opzoekt, wijst hij haar af. Ook ontdekt ze in een brief

[p. 8]

dat hij in Engeland reeds een geliefde heeft. Later verklikt Rian hem bij George en dat betekent zijn dood. Wanneer ze tijdens de bevrijding in een café contact zoekt met soldaten en deze haar naar huis sturen, fietst ze ‘met haar ogen vol tranen, van woede, teleurstelling, verdriet’, de stad uit.

De auteur laat ons gedetailleerd de overwegingen, verzuchtingen en ontgoochelingen van Rian volgen. Het is normaal dat daarbij verscheidene elementen herhaald worden, maar daardoor wordt de roman, waarin eigenlijk toch niet zoveel gebeurt, meer dan eens langdradig en eentonig. Minder problemen hebben we met de ‘te buitensporige vormen van haar haat-liefde gevoelens’ (Brabants Nieuwsblad, 13.03.89) en de ‘erg onwaarschijnlijke wending die ze aan de gebeurtenissen geeft’ (De Standaard, 21.11.89). Deze extreme reacties zijn immers door haar identificatie met de Nausikaäfiguur te verklaren.

De ontmoeting van Nausikaä met de Engelse piloot verwijst duidelijk naar Homerus' Odyssee: ‘Hij stond met een dichtbebladerde eiketak voor zijn onderlijf tot aan zijn knieën in het water, maar kwam niet dichterbij’. Later zegt hij haar: ‘I shall call you Nausikaä, Because she was a nice and brave girl that did not run away when she saw a naked man one day between the trees on the shore’. Wanneer ze in de bibliotheek leest dat Nausikaä een koningsdochter was, ‘die als einzige der ballspielenden Gefährtinnen gegenüber dem nackten Odysseus ihre Klugheit bewahrt, ihm Kleider gibt und Hilfe zusagt...’, is het haar duidelijk dat ze nog meer met Nausikaä gemeen heeft, en dat John, die klassieke talen en oude geschiedenis studeerde, haar naam niet verzonnen heeft.

En omdat het geraadpleegde lexicon het verhaal ook nog ‘eine zarte Idylle’ noemt, is ze er vast van overtuigd dat hij haar aardig vindt. Ze blijft hopen dat hij haar eens zal kussen, zoals ze dat al wel eens in een film zien doen heeft.

Wanneer John later doet alsof hij haar niet kent, vraagt ze zich af ‘wat er eeuwen geleden met de echte Nausikaä gebeurd is’. Ze gaat weer het lexicon raadplegen en leest er Odysseus' verhaal over zijn ontmoeting met Circe en Calypso: ‘Maar Nausikaä kwam verder in het verhaal niet meer voor, alsof Odysseus haar intussen al vergeten was en alles wat zij voor hem gedaan had. Hij wilde zo vlug mogelijk naar zijn eigen land terug, aan de andere kant van de zee, waar een vrouw met voorbeeldige trouw al die tijd op hem gewacht had’.

Onderweg naar huis fantaseert ze verder over Euryalus, die een stadsgenoot van Nausikaä geweest is en bij Homerus Odysseus beledigd heeft. Ze veronderstelt dat ook hij op Nausikaä verliefd geweest is en ze vraagt zich af waarom hij zijn rivaal Odysseus niet uit de weg geruimd heeft.

Dan volgt de gruwelijke beslissing: ‘Maandag moest ze George bij het tuinhuis van het park met koek en een handvol kandijbrokken opwachten, om met hem te overleggen wat hen te doen stond. In elk geval zou na de oorlog aan de andere kant van de zee een vrouw dag na dag tevergeefs op een schip moeten blijven wachten’.

Rian, die naar de liefde van George en John snakt, op hen die gevoelens projecteert en haar wensen voor werkelijkheid neemt, fantaseert over de mogelijke spanningen tussen Euryalus en Odysseus en buigt ze tot een rivaliteit om. Onder invloed van haar hartstochtelijke gevoelsleven ontspoort de Nausikaärol, die John haar toebedeeld heeft, en hij wordt er zelf het slachtoffer van.

De laatste oorlogsmaanden en de bevrijding, die in het grootste deel van Cartens' werk aanwezig zijn, vormen het goed uitgewerkte decor van deze roman. Herhaaldelijk leest of vertaalt Rian passages uit Caesars De bello Gallico, die dan als spiegel van het krijgsverloop dienen; soms zijn ze tegenover vergelijkbare kranteknipsels geplaatst en illustreren ze duidelijk dat de geschiedenis zich herhaalt.

Die passages schetsen, zoals de occasionele vermeldingen van Griekse stamtijden en Latijnse vervoegingen, ook de klassieke schoolsfeer van Rian, maar ze hebben weinig affiniteit met het Nausikaämotief.

Daarvoor is de kloof tussen Homerus (of een Griekse sage) en Caesar (of een Romeinse oorlog) veel te groot.

Pythia en haar lotgevallen

Herman Joseph gaf zijn roman Sibillijnse tweespraak (De Clauwaert 1991) de rijk geladen ondertitel Een orakel-cyclus lot-gevallen. Gedurende negenentwintig dagen geeft Penny Hemelrijck via de tekstverwerker het relaas van haar leven. Haar dochter Daphne, die tijdelijk bij haar inwoont, print deze teksten uit en geeft bij de negenentwintig hoofdstukken haar eigen commentaar.

De lotgevallen van Penny zijn zeker niet benijdenswaardig. Haar jeugd werd vergald door een vader

[p. 9]

die er zijn ouderwetse principes met Spartaanse methodes inhamerde en haar met een schuldcomplex opzadelde. Na haar mislukte huwelijk moest ze de schulden van haar man helpen betalen en haar zwager Laurent liet haar uit het ouderlijke huis zetten.

Omdat ze haar financiële problemen door diefstal wou oplossen, kwam ze in de gevangenis terecht. Na haar vrijlating betrok ze achtereenvolgens een totaal vervallen ‘spelonkflat’ en een ‘droomstudio’ die achteraf eigendom van Laurent bleek te zijn. Nadat deze verongelukt en zijn vrouw eveneens gestorven was, erfde Penny het ouderlijke huis, waar ze nu haar schrijfsessies houdt. De vader van Daphne, Jeroen, is een schrijver die ze leerde kennen in een homobar, waar ze haar zwager Laurent wou betrappen om hem te kunnen chanteren.

Het boek begint en eindigt met een reinigingsgebed overgenomen ujt Euripides' Ion: ‘O gij, Delphische dienares van Apollo, kom naar de zilveren bron van Castalia en ga met zilveren dauw overspoeld naar de tempel. Luister aandachtig naar de tong van het heil opdat de woorden van het heil de raadplegers van de god in hun eigen taal verkondigd worden.’ Bovendien kondigt ze haar teksten aan met: ‘De zevende dag van de zevende maand van mijn zeventigste jaar, bestijg ik, Pythia Penny, de driepikkel met poten van verleden, heden en toekomst.’ Een bezoek aan Delphi heeft een grote indruk op haar gemaakt, en ze identificeert zich met de Pythia van het Delphische orakel, die ook op de zevende dag van de maand geraadpleegd werd.

Bedwelmd door slaappillen en slaaploosheid zweeft ze in een tijdeloze ruimte, zegt ze dingen die ze zelf niet begrijpt, voelt ze zich een ‘Pythia, een Sybille’. Later zorgen de drugs, die ze in de gevangenis heeft leren kennen, of de rook van brandende patchoelie voor het ‘pneuma’. Ze is zoals de Pythia gekleed in een lang paars gewaad, heeft dikwijls een boek over orakels onder de arm en hoort stemmen in de bomen. Tijdens het schrijven zingt ze op een vreemde hoge extatische toon en soms spreekt ze als het medium op een spiritische seance. Ook haar familienaam Hemelrijck verwijst naar het bovennatuurlijke.

In het ziekenhuis denkt ze dat ze door witte priesters aanbeden wordt. Herhaaldelijk beschuldigt ze haar dochter van onreinheid en ze verplicht haar bloedworst te eten (wellicht een verwijzing naar de ingewanden van offerdieren): na een weigerachtige opmerking van Daphne over dit voedsel begint ze te razen en komt het speeksel haar op de lippen. Daphne is ervan overtuigd dat de geschriften van haar moeder (zoals de orakels) tussen de regels een extra boodschap bevatten. Deze verwijzingen naar het orakel blijven boeien, omdat ze over het boek verspreid liggen en zowel in de teksten van Penny als in de reacties van haar dochter voorkomen. Daphne maakt er herhaaldelijk gebruik van om haar commentaren wat te stofferen, want negenentwintig zinvolle reacties zijn niet zo maar uit de mouw te schudden. Naar het einde toe geraak ze trouwens toch nog in ademnood: ‘Ik heb nauwelijks nog de fut om enige reactie neer te schrijven’.

Penny noemt haar orakels ‘de stem van het lot zelf’, maar ze is ervan overtuigd dat ook haar eigen leven door het lot bepaald is. In de dagboeknotities van Daphne Hemelrijck, die uit het midden van de vorige eeuw dateren, vindt ze steeds duidelijker een beschrijving van haar eigen leven: ‘De geschriften van Daphne waren voor mij als de ingewanden van een kip voor de ouwe Romein. Nu zag ik ineens het leven van die Daphne als een soort generale repititie voor mijn eigen bestaan.’ En: ‘Ze beschreef immers mijn lot. Het waren haar orakels.’

De oude Daphne had, zoals Penny een vader die zich halsstarrig aan de oude principes vastklampte, maar zelf niet zo voorbeeldig leefde. Ook haar echtgenoot probeerde zijn rechten op haar bezittingen te laten gelden. Zoals Daphne het uitvoerig had over ‘een golf van liberaal nationalisme die tussen achttien achtenveertig en achttien zeventig Europa overspoelde’ denkt Penny dat rechtse groepen met een ‘nationalistisch liberale verpakking eromheen’ een staatsgreep gepleegd hebben. Ook tussen de oude en de jonge Daphne beperken de overeenkomsten zich niet tot de naam: beiden zijn ze een buitenechtelijk kind en de jonge Daphne heeft als journaliste al heel wat over het nationalisme geschreven. Door haar dochter de computer na te laten geeft Penny als het ware de voorspellingsgave aan haar door. Deze cyclische herhaling vraagt natuurlijk om heel wat parallelle gebeurtenissen. Toch komen sommige toevalligheden als onwaarschijnlijk en geforceerd over. Zo lijkt het vergezocht dat Penny haar ex-man op een verhouding met haar zwager Laurent betrapt. Maar misschien wou de auteur naast verticale ook horizontale cycli inbouwen.

Toen Penny weer in het ouderlijke huis terecht kwam, vond ze er een

[p. 10]

uitgebreide bibliotheek van klassieke auteurs. Daaruit heeft ze heel wat elementen uit de klassieke oudheid overgenomen, sommige al functioneler dan andere. Ze vertelt dat Apollo niet meer omkeek naar Kreusa, die hij zwanger gemaakt had, totdat ze door haar zoon dreigde vermoord te worden; en dat de riviergod Peneios zijn dochter Daphne in een laurierstruik veranderde om haar tegen Apollo te beschermen. Wanneer Jeroen na een lange afwezigheid weer opdaagt, vergelijkt ze hem met Odysseus die na lange omzwervingen weer thuiskomt, met een ‘verschrikkelijke drift, als een vulkaan die op barsten staat’. Zichzelf noemt ze een Penelope die ‘alleen maar verder aan haar eeuwige jurk weefde’. Een citaat van Parmenides is volgens het commentaar van haar dochter enkel bedoeld om te bewijzen dat ze verre van debiel is. Verder heeft ze het nog over de oergod Chronos, over Hades als toezichter op de levensboeken, en over Epicures, Pericles en de Furiën.

Maar ook buiten de klassieke sfeer heeft Sibillijnse tweespraak inhoudelijk heel wat te bieden. De auteur neemt ons mee op een boeiende tocht doorheen de verwarde geest van een oude vrouw die toch wel een bewogen leven achter de rug heeft. Meer dan eens geeft hij ook commentaar op actuele toestanden: de mentaliteit van de yuppies, van het soort van Laurent; het agisme of de afkeer voor mensen van hogere leeftijd, de nieuwste vorm van discriminatie; de jeugd die door het materialisme en de verwenningsdrang van de oudere ‘grondig verprutst’ is, de flatbewoners die de eentonigheid willen doorbreken door de roes van consumptie en sex en die zich agressiever gedragen dan de zwaar mentaal gehandicapten in een instelling. Penny is sterk door de oudheid gefascineerd, maar als Pythia sluit ze haar kritisch oog niet voor haar eigen tijd!

In de schaduw van Plato en Sartre

In de vorige romans van Koen Vermeiren (De kus van Selena en De vrolijke eenzaamheid) waren de eenzaamheid en de spanning tussen de wereld van de verbeelding en de realiteit belangrijke thema's. Dezelfde elementen blijven ook belangrijk in zijn nieuwe roman Schaduwen. (Manteau Antwerpen/Amsterdam 1991)

Geert heeft zijn jonge vrouw Veerle ingevolge een tragisch ongeval verloren en hij lijdt erg onder haar dood. Wanneer bijna een jaar later, Nadine via zijn boekwinkel ook zijn leven binnenstapt, wordt hij onmiddellijk door haar gelijkenis met Veerle gefascineerd. Hij ontmoet haar een paar keer, maar dan vertrekt ze met het cruiseschip ‘Odysseus’ en ze stuurt hem enkele wazige reisfoto's.

Omdat de kranten melden dat ze in Haïfa verdwenen is, gaat Geert zelf aan boord van de ‘Odysseus’ in de hoop meer nieuws over haar te vernemen. Langzaam aan wordt het hem duidelijk dat ze vrijwillig in Haïfa achterbleef, en dat ze als lid van het P.L.O. wapens verhandelde en via het cruiseschip politieke vluchtelingen hielp verschepen. Later komt ze om bij een aanslag op Israëlische soldaten.

Door deze gegevens slechts zeer geleidelijk mee te delen, houdt de auteur tot op de laatste bladzijden de spanning in dit eenvoudige verhaal. De lezer met het zelf construeren aan de hand van het reisverslag (een hij-verhaal) en van dagboekfragmenten die voor en tijdens de reis geschreven zijn.

In het eerste dagboekfragment vindt Geert troost voor het verlies van Veerle in de ideeënleer van Plato. Hij heeft de allegorie van de gevangenen in de grot dikwijls herlezen en dat maakt voor hem het besef van de vergankelijkheid draaglijker: ‘Eerst komen de schaduwen, dan de weerspiegelingen, ten slotte de échte realiteit. In welk stadium bevind ik mij? En Veerle?’ Geert past deze allegorie herhaaldelijk op zijn concrete situatie toe: ‘Woorden waren als schaduwen in Plato's grot, niet meer dan een afspiegeling van een werkelijkheid die we nooit te zien kregen. - Wie een foto bekijkt, vergeet wel eens die onzichtbare tweede, die zich àchter de getoonde werkelijkheid bevindt. - Wat ik tot nu toe heb gezien, was misschien niet de echte werkelijkheid, maar een schaduw ervan. - Soms is het misschien beter in bedrog te leven en te geloven dat die gedaanten op de rotswand de enige en echte realiteit zijn.’ Daarbij zijn de woorden grot (of spelonk, schijnwereld) en schaduw (of silhouet, droom, schim) overvloedig metaforisch gebruikt.

Geert zag Nadine voor het eerst toen ze in zijn winkel La Nausée van Sartre inkeek. Later zou blijken dat ze deze filosoof vooral waardeerde, omdat hij zijn woorden ook in daden omgezet had door openlijk voor de Algerijnse bevrijdingsbeweging te kiezen. Ook Geert bezint zich herhaaldelijk op citaten uit dit werkje, die diametraal tegenover Plato's leer staan: ‘De dingen zijn uitsluitend wat ze lijken, en erachter is niets. - Roerloze voorwerpen die er

[p. 11]

alleen maar zijn, zonder enige zin of betekenis, een absurde aanwezigheid, net zoals de mensen zelf. ‘Soms verpakt hij het existentialisme in termen van Plato's allegorie. ‘De Walging heeft opnieuw haar ware gezicht getoond. De schaduwen hebben hun grot verlaten en wat overblijft is duisternis.’ Ondanks de talrijke allusies op Plato's allegorie, heeft toch vooral La Nausée de stemming van de hoofdpersoon en de sfeer van het boek beïnvloed.

Mythen en parabels leren ons volgens het hoofdpersonage minder over de werkelijkheid dan over de personen die ze vertellen of erin geloven: ze creëren ‘een wereld achter de dingen, een realiteit die althans de schijn van eeuwigheidswaarde bezit’. Deze sceptische en blijkbaar ook door de ideeënleer geïnspireerde interpretatie van de mythen sluit aan bij het liefdesverhaal van de nimf Arethusa en Alpheus en bij de vraag of de hem toegestuurde foto van Nadine bij de Arethusafontein misschien symbolisch bedoeld was. Ook het verhaal van Antigone kreeg in dit boek een belangrijke plaats. Veerle werd overreden toen zij en Geert van een voorstelling van Sophocles' Antigone terugkeerden en in een hoogoplopende ruzie over de betekenis van dit toneel verwikkeld waren: Geert meende dat Antigone zich tegen het uitgevaardigde begrafenisverbod verzette, omdat ze de stem van het hart volgde, maar volgens Veerle ging het om het recht van een weerloze onderdrukte om tegen een absolute en onrechtvaardige heerser in opstand te komen.

Niet alleen door haar uiterlijk, maar ook door haar revolutionaire sympathieën geleek Veerle op Nadine. In 1968 was ze een vurig aanhangster van de revolutie geweest, ze had Israël bezocht en was van plan een jonge Palestijn op te zoeken die ze aan de universiteit ontmoet had. Geert heeft van haar, zoals van Nadine, een slecht belichte foto bij een fontein in Italië. Hij had zich soms ingebeeld dat Veerle ‘misschien na jaren, uit haar schemergebied zou terugkeren, alsof ze werd herboren’.

Met Nadine schijnt die wens werkelijkheid te worden: toen hij haar in zijn winkel ontmoette ‘stond ze daar als een schim die zich uit het duister had losgemaakt en misschien was dat inderdaad de wereld waartoe ze behoorde (...), haar gezicht had de kleurloosheid van de dood’. In zijn dagboek noemt hij haar met de woorden van J. Brel ‘l'ombre de ton ombre’, de schaduw van Veerles schaduw. Als een Eurydice heeft hij zijn geliefde teruggevonden en weer verloren.

Zoals gezegd zorgt de structuur van Schaduwen ervoor dat het verhaal nochtans heel wat bladzijden die bij een eerste lectuur overtollige ballast lijken. Maar bij nader inzien zijn ze toch wel functioneel: de talrijke dromen verduidelijken de psychische toestand waarin de hoofdpersoon zich bevindt, de uitvoerige beschrijvingen van de drukte in Egypte en Turkije zijn symbolisch voor zijn innerlijke verwarring en de reisgidsinformatie kan retarderend bedoeld zijn.

Schaduwen is een reisverslag, een avonturenroman en een psychische roman in de schaduw van Sartre, Plato en de klassieke mythologie.