De Vlaamse Gids. Jaargang 77

[p. 13]

Een droom van een boek, een nachtmerrie van een prijs
Omtrent de AKO-prijs 1993
Roger Van Den Borre

Ninove 1955. Studeerde Germaanse filolgie aan de V.U.B. (eindverhandeling over Jan Walravens en Franz Kafka). Tijdelijk leraar in het Gemeenschapsonderwijs. Publiceerde over moderne literatuur en filosofie in de tijdschriften Yang, Courrier F en Kruispunt. Verzorgt de rubriek ‘Dierenlezing’ in Op het Kruispunt. Stelde in opdracht van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap een cursus Nederlandse taalkunde op. Vertaalde essays van Adolf Loos in het teken van Europalia-Oostenrijk. Werkt aan een roman ‘Hemicyclium’.

De AKO-prijs is zowat de meest prestigieuze Nederlandse literaire onderscheiding geworden, waarvoor de Amsterdamse Kiosk Onderneming 50.000 gulden (ruim 900.000 Belgische frank) ter beschikking stelt.

De prijs werd dit jaar voor de zevende keer uitgereikt. Indien iemand het plan mocht opvatten de korte geschiedenis van de AKO-prijs, met alles wat die in de mediawereld teweegbrengt, te reconstrueren, zou hij al een stevig boekdeel zonder moeite vol krijgen. Zoals naar aanleiding van elke grote onderscheiding verschijnen in de pers immers talrijke voorbeschouwingen en obligate prognoses, haast evenvele nabeschouwingen en soms suggesties zelfs na de bekendmaking van het winnende boek. Zo had Marcel Van Niewenborgh het in De Standaard van 15 & 16 mei nog over een verkeken kans voor de AKO-jury, nadat zijn voornaamgenoot Möring op 11 mei met Het grote verlangen tot winnaar was uitgeroepen: ‘Als je het mij vraagt, had de jury van de AKO-prijs dit jaar de prijs aan Anil Ramdas (auteur van de essaybundel De papegaai, de stier en de klimmende bougainvillea) moeten geven. Hem alleszins moeten nomineren.’ Daarmee irriteerde Van Nieuwenborgh trouwens indirect nog even de blootliggende zenuw van de laatste AKO-prijs: de nominatie van Paul de Wispelaeres Het verkoolde alfabet als het enige nonfictie boek. Sommige commentatoren, die nonfictie nogal eng interpreteren als essayistiek, waren blijkbaar niet zo erg tevreden met de selectie van de Wispelaeres boek. Hoewel de luciede essayist, die de Wispelaere is, in Het verkoolde alfabet wel degelijk aan het woord komt, is het geconcipieerd als een dagboek - eigenlijk een origineel ‘maandboek’ dat loopt van oktober '90 tot september '91 - waarin naast literaire indrukken en overwegingen autobiografische memoires ruimschoots aan bod komen. Bovendien verklaarde Mark Eyskens, die dit jaar de jury voorzat, dat de juryleden graag waren afgeweken van het reglement door vier nonfictiewerken te nomineren in plaats van een: naast de Wispelaeres boek De omweg naar Santiago van Cees Noteboom, Het Oostindisch kampsyndroom van Rudy Kousbroek en De jacht op Proteus van Piet Meeuse. De expliciete vermelding van die niet-genomineerde werken bracht de uitgever van De jacht op Proteus ertoe een nieuwe categorie voor de prijs te bedenken: de genomineerden ‘hors concours’. Ik stel me overigens voor dat Piet Meeuse, die onvolprezen kenner van de paradox, zich geen prettiger nominatie kon indenken of wensen.

Wie zich de moeite zou getroosten alle teksten en uitspraken van

[p. 14]

eminente en minder eminente mensen, van rechtstreeks en onrechtstreeks betrokken naar aanleiding van de prijs te verzamelen, moet zich al gauw geconfronteerd zien met een onoverzichtelijk talmoedisch conglomeraat. Daarin zou alleen een systematische geest als die van de documentarist Sam van Dijk, het hoofdpersonage in Marcel Mörings roman, enige orde kunnen brengen.

Ik zal me hier ertoe beperken een paar uitspraken van genomineerden onder de loep te nemen. Harry Mulisch verklaarde - uit zijn oogpunt profetisch: ‘Als de jury uit engelen bestond, was ik er gerust in, maar dit is mensenwerk. Afwachten dus.’ Die onnoemelijk pretentieuze uitspraak bevat natuurlijk een zelfreferentiële verwijzing naar De ontdekking van de hemel, waarin engelen zo'n ingrijpende rol spelen. Achteraf beschouwd zou niet alleen de nominatie, maar ook de bekroning van Piet Meeuse een goede zaak voor Mulisch geweest zijn. Ik verklaar me nader. Die essayist heeft het belangrijke principe van de zelfreferentie in Mulisch' werk zeer goed als volgt omschreven: ‘Wanneer Archibald Strohalm... vertelt over een boek dat hij zou willen schrijven waarin iemand een boek schrijft over iemand die een boek aan het schrijven is et cetera, dan is in dat idee dezelfde kettingreactie van “contenant” en “contenu” gegeven die Valéry constateerde in de Ouroboros, die ten slotte zijn eigen kop in zijn bek zou hebben.’

Volgens Mulisch, in wiens wereldbeeld alles samenhangt met alles, zou Meeuses bekroning immers ook een beetje die van hemzelf zijn geweest. Of om het in de paradoxale logica van De compositie van de wereld te zeggen: Mulisch zou bekroond en tegelijk niet bekroond geweest zijn. Heel wat overbodige vergelijkingen, zoals de mijns inziens ongepaste muzikale metafoor van de voorzitter, die De ontdekking van de hemel vergeleek met de symfonie en Het grote verlangen met een sonate, waren daarmee uit de wereld geholpen. En men had niet hoeven speculeren op een tweede prijs, specifiek voor het nonfictieboek volgend jaar. De creatie daarvan - hoewel er iets voor te zeggen valt - doet mij denken aan de zo typisch Hollandse afscheidingen op kerkelijk vlak en ook dat heeft met literatuur weinig vandoen. Met het voorgaande wil ik me overigens niet uitspreken tegen de lauwering van Mörings Het grote verlangen (Meulenhoff, 1992). Paul de Wispelaere noemde het terecht ‘een goed boek’ en in mijn oren klinkt dat zelfs een beetje als een understatement.

Mörings roman is in meer dan een opzicht origineel. Hij is het verhaal van de tweeling Sam en Lisa van Dijk en hun twee jaar oudere broer Raph, een driehoeksverhouding zoals we er in de Nederlandse literatuur bij mijn weten nog geen hebben gehad. Sam is de ik-verteller. De kinderen verliezen vroeg hun ouders en worden apart opgevoed in pleeggezinnen. Later vinden ze elkaar terug. De verweesdheid is een thema dat Möring behandelt met het doorleefde gemak van een Flann O'Brien in The Hard Life (de Nederlandse vertaling verscheen eveneens bij Meulenhoff onder de titel De whiskywezen). Die miskende Ierse romancier schijnt overigens niet op Mörings lijstje van lievelingsauteurs te figureren, waarop de bekende leren James Joyce en Samuel Beckett wel voorkomen naast Robert Musil. Möring toont zich ook een origineel auteur, doordat hij in dit boek een eigen kijk op de herinnering ontwikkelt. Zij die graag Prousts ‘mémoire involontaire’, citeren, zullen voortaan rekening moeten houden met Mörings ‘mémoire volontaire’, de gewilde herinnering die in zijn roman overigens ook iets te maken heeft met een kopje thee, zijn het zonder madeleinekoekje: ‘Toen, na die lange tijd in, zeg maar, de schimmenwereld, was ik weer vrij en ik ging naar Raph en ik zag hem in die kale kamer van hem, hij maakte thee zoals hij dat nog steeds doet - zakje in een kop en op en neer - en ik dacht: dit is mijn broer. Ik besloot van hem te houden.’ Het hoofdpersonage heeft oorspronkelijk een geheugen als een zeef, maar hij wil zich herinneren, zoals hij ervan overtuigd is dat je liefde moet willen. Herinnering en liefde zijn voor Sam allebei een voluntaristische daad, een kwestie van beslissen.

Het boek heeft naar mijn gevoel enkele schoonheidsfoutjes. In de monoloog van Lisa die voorkomt in het eerste hoofdstuk doet het ‘ja, zei ik, ja’ mij te zeer denken aan het einde van Molly Blooms alleenspraak in Ulysses. In dezelfde monoloog komt de volgende zin voor: ‘Ik voelde de kom van zijn rug, waar de rug overgaat in de billen’. Die zin wordt in het derde laatste hoofdstuk ‘gerecycleerd’, als Sam op het punt staat de liefde te bedrijven met Veronica: ‘Ik voelde een hand in mijn nek, de vingers in mijn natte haar, haar andere hand in de kom van mijn rug, waar de rug overgaat in de billen. Precies zoals Lisa zegt dat het is, dacht ik.’ Door dat laatste zinnetje boet de mooie herhaling, die een groot deel van het boek overspant, enigszins aan suggestiviteit in.

[p. 15]

De lezer snuift in de beschrijving van het zwerversbestaan dat Sam en Raph op zeker ogenblik leiden wel eens een Beckettiaanse sfeer op. En Sams monastieke verblijf in Kopakker doet mij denken aan Alfreds expeditietocht naar Finmarken in Nooit meer slapen van Hermans. In beide boeken spelen overigens de fysische geografie en bepaalde gedachten van Wittgenstein een rol. Alfred en Sam stellen respectievelijk de filosofische vraag ‘Waar ga ik heen?’ en ‘Waar gaan we heen?’. Maar die overeenstemmingen brengen de originaliteit van Mörings werk niet in het gedrang. In Het verkoolde alfabet viel me na lectuur van Het grote verlangen de volgende passus op: ‘Mooie zinnen zijn zinnen waarvan je met spijt voelt dat je ze zelf geschreven had willen hebben, maar dat dat nu niet meer kan. Een collectie aanleggen van zulke zinnen, die je een leven lang hier en daar opraapt als zeldzame schelpen. De meeste ervan hebben met liefdesontroeringen te maken. Hier is er nog zo een: een beschrijving van prille verliefdheid uit de roman Tuin, as van Danilo Kis: Bedekt met met gouden donshaartjes als een perzik, nog zonder de donkere haren van de volwassenheid, stonden we, naakt als gepelde sinaasappels, tegenover elkaar in het paradijs waaruit we spoedig zouden worden verdreven.’ Ik citeer die passus in dit verband, omdat de verdrijving uit paradijs een thema is dat ook voorkomt in Het grote verlangen. Bovendien zegt Simon, Lisa's man daarover iets zo eenvoudigs en waars, dat het gerust aan de Wispelaeres collectie kan worden toegevoegd: ‘Met het verlaten van het huis waarin men opgroeide,’ zei hij, ‘met de scheiding van de jeugd, groeit het verlangen naar dat huis, naar die jeugd, want tijdens de odyssee wordt één ding duidelijk: men raakt zijn onschuld kwijt. Is een hap genomen uit de appel van de boom der kennis, en die kennis is de andere, kennis die men nog niet bezit... is die hap genomen dan heeft men het paradijs verlaten en is terugkeer onmogelijk. De gelukzalige staat van kennisloosheid komt nooit meer terug. Men bezit door eerst te verliezen.’ De roman bevat nog andere hoogstandjes. In het begin van het tweede hoofdstuk noemt Sam de haardos van zijn zus ‘een uitwaaierende komeet van krullen’. Dat beeld is niet alleen prachtig, maar ook functioneel, als blijkt dat de verongelukte vader astrofysicus was. Dat laatste komt de lezer pas later te weten. De geweldscène in het derde hoofdstuk (Hoe is het allemaal begonnen?) zal men niet licht vergeten, niet alleen wegens haar gruwelijkheid, maar ook wegens haar stilistische perfectie. Het is een ‘purple passage’, geknipt voor een anthologie. Verder in dat hoofdstuk vindt men een overtuigend staaltje van Mörings humor, in tegenstelling tot wat men daarover op 12 mei in De Morgen heeft geschreven.

Het grote verlangen is een boek met een zodanige inherente waarde, dat het de uiterlijke mediadrukte niet nodig heeft. Positief is wel dat de auteur het geld van de AKO-prijs kan gebruiken voor het schrijven van zijn volgende roman. De hoge kwaliteitsnormen van de perfectionist Möring in acht genomen, zal ook dat boek het zonder prijs kunnen stellen, tenzij misschien om ten aanzien van zijn opvolger de solidariteit van zijn voorganger te betonen.