De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 1

[p. 97]

De briefwisseling van Abraham Ortelius

(Ecclesiae Londino-Batavae Archivum Tomus Primus.-Abrahami Ortelii (Geographi Antverpiensis) et virorum eruditorum ad eundem et ad Jacobum Colium Ortelianum (Abrahami Ortelii sororis filium) Epistulae. Cum aliquot aliis epistulis et tractatibus quibusdam ab utroque collectis (1524-1628) ex autographis mandante ecclesia Londino-Batava edidit Joannes Henricus Hessels. Cantabrigiae typis Academiae sumptibus ecclesiae Londino-Batavae 1887.)

Dit zeer lijvige boek (lxxv en 966 bladzijden in-4^o, met 8 facsimiles van brieven en geteekende landkaarten), met uitvoerige inleiding, notas en index in het Engelsch, is een toonbeeld van nauwlettendheid in de uitgave van oude teksten, van zorgvuldigheid om ze tot in de minste bijzonderheden op te helderen. Het levert de kostelijkste bijdrage tot de kennis van Ortelius' leven, tot de geschiedenis van Antwerpen, tot die der Aardrijkskunde en der wetenschap in de xvi^e eeuw. Het bevat 376 brieven, gaande van 1524 tot 1628, voor het overgroote deel door of aan Ortelius geschreven en deel makende van het archief der Hollandsche kerk te Londen, nu in de bibliotheek van Guildhall berustende. Zij werden verzameld door Jacob Cools, Ortelius' neef, en aan de Nederlandsche hervormde kerk van Londen geschonken.

Hoe groot het belang dezer verzameling is, zal voldoende blijken, wanneer wij vermelden, dat nagenoeg al de brieven, welke zij bevat onuitgegeven zijn en geschreven werden door sommige van de beroemdste mannen der xvi^e eeuw, en door vele der merkwaardigste onzer stadgenooten. Onder hen treffen wij aan, behalve Ortelius zelven: Erasmus, Albrecht Durer, Budaeus, Petrus Gillius, Sambucus, Guido en Justus Laurinus, Guilielmus Postellus, Hubertus Goltzius, Gerardus Mercator, Georgius Bruin, Victor Giselinus, Gabriel de Çayas, Guilielmus Canterus, Cornelius Gemma, Arias Montanus, Joannes Moretus, Philips van Marnix, Peeter Heyns, Alexander Grapheus, Dierick Cornhert, Andreas Schottus, Bonaventura Vulcanius, Guilielmus Camdenus, Plantijn, Lampsonius, Fulvius Orsinus, Justus Lipsius, Raphelengius, Boissardus, Carolus Clusius, Emanuel van Meteren, Georges Hoefnagels, Johan en Rafaël Sadeler, Marcus Velserus, Philips Galle, Franciscus Sweertius, Nicolas Rockox, Joannes Woverius, Nicolas de Peiresc, Miraeus, Mathias de Lobel en honderd anderen, eene heele galerij, die hier voor onze oogen herleeft en wandelt. Er is haast geen brief in de verzameling, die niet van belang is en ons niets wetenswaardigs leert. Het geheele bewijst ons, hoe weetgierig Ortelius was, niet enkel in hetgeen zijne eigenlijke wetenschap betreft, maar ook in alles wat tot de geliefkoosde studiën zijner eeuw behoorde. Zijne briefwisseling geeft een overzicht van den toestand dier studiën, en laat ons van dichterbij, in die zoo belangwekkende xvi^e eeuw, de wereld zien van onvermoeide werkers, van onversaagde baanbrekers, op velerlei gebied der menschelijke kennis. Zij toont ons welken hoogen rang Ortelius in dit gemeenebest innam, en geen schooner gedenkteeken kon den grooten Antwerpenaar worden opgericht dan de uitgave van wat hij en wat men hem schreef.

De vervaardiger van het gedenkteeken was berekend voor zijne taak en voerde ze uit met eenen ijver voor de waarheid, met eene bezorgdheid om geen hoekje in het donker te laten liggen, wanneer het mogelijk was er een lichtstraal te laten in nederdalen, die echt bewonderenswaardig zijn. Het was een gelukkig toeval, dat in Engeland een Nederlander met de hoedanigheden en de kennissen van den heer J.H. Hessels werd aangetroffen, om de bouwstoffen voor de geschiedenis van een anderen Nederlander, welke in Engeland verzeild waren, tot hun recht te laten komen. Wij wenschen het bestuur der Nederlandsche hervormde gemeente te Londen geluk, over de keus van den uitgever, en dezen laatste over zijn uitstekend werk.

Wij weerstaan niet aan den lust eenen brief uit de verzameling over te schrijven. Hij bevat een zeer omstandig en boeiend verhaal van de Spaansche Furie, door Geert Janssen, een ooggetuige, die aan Jacob Cools meedeelt wat hij gezien en geleden heeft in die rampspoedige dagen:

Laus Deo adj 14 november 1576 in Antwerpen.

Eersamen ende seer beminden vrindt ende M^r Jacop Cool naer hertelycke recommandatien sal dit wesen om v.l. te aduerteren als dat ick noch wel te passe ben. De heere moet gedanckt ende geloeft wesen van sijn genade die hy aan my bewesen heeft, in desen benauden tyt die hier binnen Antwerpen geweest heeft dese voerleden weke waer van dat hij my seer wonderlycken bewaert heeft, dat ik het leven daer wt gedragen hebbe, want ick myn leven nooyt so naer mijn doot geweest hebbe, als ic op dien tijd geweest ben, van vermoort, doorschoten, oft verbrant te sijn. Tsins mijnen lesten die ick aen v.l. gesonden hebbe van den 24 october per lehan engels, so is hier gebuert, als dat hier binnen antwerpen gecomen sijn, het volck van de staten die in gelaten hebben, den grave van oversteyn ende champanie den goeverneur van antwerpen, den 3 november smorgens ontrent 10 vren ende so haest als sy in quamen door de cipdorp poort, so trockense dwers door de stadt al loopende tot voert casteel, terstont daer naer so heeft men gosocht alde wolsacken, hopsacken, mee, ende drooghe vaten, ende men heeft se met grooten haesten doen voeren tot voert casteel, daer men schansen mede gemaeckt heeft om de stadt te beschansen oock moest elcken borgher eenen man, jongen oft jonc wijff derwaerts seynden om te graven, aende selue schansen, den selven tijt so wast doncker weder van misten, so dat die vanden casteele niet sien en conden, wat men hier aende stadt maeckte so datse in zeer corten tyt, al den wech langhs een trenchee gemaeckt hebben, tsnachs so heeft men seer dapperlycken vant casteel naer de stadt geschoten ende tsanderdaech alden dach tot den dach daer naer, welcken was sondaghe 'snoenens, so datse vele huysen ontrent casteel staende seer doerschoten hebben, ende oock diverse liens daer ontrent opde straten gaende. Op den seluen tyt so syn int casteel van achter gecomen, de spaniaerden ende duytschen, die binnen maestricht de stadt gepiliert hadden, ende oock de spaniaerden, die binnen aelst geleghen hadden so dat sy lieden terstont, sonder

[p. 98]

rusten doert casteel inde stadt quamen met ganscher macht ende vielen op de schansen daer sy seer dapperlycken gevochten hebben, met de staten volck, ende de duytschen van oversteyns volck, so datter seer vele over beyden syden, doot gebleven zyn, maer de waelen, ende duytschen moesten de schansen verlaten, so dat de spaniaerden, aan diversche plaetsen, over de schansen, binnen der stadt quamen. De clocke die sloech allarmme so dat alle de borghers oock, haer int harnas, ende met geweer maeckten daer en tusschen syn de spaniaerden, met haere duytschen al vechtende gecomen tot op de mert, daer sy seer gevochten hebben, met de duytse knechten ende borgers, die daar stonden, so datter vele daer doot geslaeghen syn, de schutters schoten seer dapperlycken van haere cameren, maer ten lesten hebben de spaniaerden de mart ouerwonnen ende de borgers ende duytsen verjaecht, schier alle de stadt doere, so dat meest alle de straten vol dooden lagen, tot aende vesten toe hebbense de waelen, duytschen ende borgers verjaecht, so datter vele van nootswegen om haer te salueren (redden), van boven neder in de veste sprongen. Daer wertter vele gesaluert, aent pesthuys in de nieu stadt die haer met coorden ende spiesen van boven neder lieten int water, ende liepen daer over tot op lant, oock werter vele gesaluert. met schuyten wt de nieu stadt, wt de vlieten, oock isser vele inde vlieten verdroncken, die haar meynden inde schuyten te salueren, daer waeren ooc schuyten so vol volcxs, dat se soncken met volck en al so dat men seet datter in eenen vliet ontrent de brugge verdroncken zyn wel 500 mannen, meest al duytschen, ende waelen, ende oock vele borgers. ende vrouwen, ende kinderen daer is oock verdroncken in den vliet, den grave van oversteyn diese daer wt gevist hebben, ende voerden het doode lichame int casteel ende hebben hem begraven in onser vrouwen kercke. Den goeverneur champanie en de monsieur havere die salueerden haer met schuyten ende voeren aan de Guesche schepen die hier voor de stadt laghen, mem seet dat se in zeelant by den prince geweest hebben ende syn van daer getrocken naer gent. Den grave van egmont is hier oock gevangen ende sidt opt casteel. Als de spaniaerden nu de stadt gewonnen hadden, ende alle haer vyanden verjaecht ende gedoot so synse terstont gevallen inde borgers huysen, daer men haer de dueren niet terstont open en deden, die schotense open oft brakense instucken, in comende so hebbense terstont met haer blote rapieren ende poniaerden op het volck vanden huyse geloopen, haer slaende, stekende, ja vele vermoordende, om datse al gelt wilden hebben ende alsmen haer al gaff dat men hadde, wilden se noch al meer hebben, daer naer alse alle het gelt hadden so pilierdense het huys, voorts, oft men moest, met haer lieden verransoneren, wel voer so vele alst weert was, so datse de heele stadt arme ende byster gemaeckt hebben ende so bedorven datse tot geenen tyden meer comen en sal soose geweest heeft, Godt betert. Hier en is niemanden vry gegaen, dan de spaense natien, alle andere nacien van engelschen, duytschen, oosterlingen, italianen, portegisen, syn oock altsamen mede gepiliert. De spaniaerden hebben oock seer groote schade gedaen met inde stadt te branden, want sy het nieu stadthuys verbrant hebben met alle de huysen daer ontrent. De pant op de mart is verbrant, ook de brayerystraet, de schierstraet, de keestraet, de suykeruye, het beginsel van de hoochstrate ooc de peeters brugge 2 oft 3 huysen, ontrent het casteel, zeer vele huysen so dat men seet datter ontrent 4 oft 5 hondert huysen verbrant syn, dat een jammer sake is om zien ende hooren geweest daar is so grooten goet verbrant dat niet geloefflyck en is oock vele menschen die noch alle daghe geuonden worden. De pilagie heeft hier geduert 4 oft 5 dagen. Wy hebben tonsent al verloren dat wij hadden, ic en hebbe niet meer behouden dan ic aan mijn lyff en hadde ende dat waeren mijne slechste cleeren dien ic hadde, Ick hebber voer myn paert bet als 50 lb. vlems gelaten, dat my oock niet seer wel en comt Godt betert, ick hebbe omers ongelucxs genoegh gehadt voer myn paert binnen dit jaer, godt geve dat het eens ophouden mach, soot synen goddelycken wille is. Franchois van bruesegeem heeft verloren, met dese pilasie wel 10 oft 12 duesent guldens, ja hij seet wel van 15 oft 16 duesent guldens; hy en heeft niet behouden, dan syn bedden ende houtwerck ende eerewerck, en ten, dat heeft hem gecost noch 100 daelders voer rantsoene ende hij is oock seer gequest van de spaniaerden alse in huys quamen, sy staken hem met een rapier in synen buyck, dat wy dachten dat hy daer all gestorven soude hebben, maer Godt hebbe loff, hy begint redelycken te bekomen so haest als hy gesteken was so ginck hy wt den huyse tot de swartsusters met syne huysvrouwe ende ic bleue alleene in huys met de jonckwyffs, daer en tusschen quam den brant so seere in ons strate dat wy anders niet en wisten oft ons huys en soude mede verbrant hebben, so dat wy alle ons goet van bouen in den kelder droegen om daer te salueren. Ic hadde de rentbrieven van cristoffel willemsen op myn camer in een secreet verborgen met ontrent 15 oft 16 lb. vlems in gelde ende doer dat ic den brant vreesde, so haelde icse daer wt en droechse in den kelder ende ic groeff de selve onder de toruen, als ick daermede besich was, so quamen in ons huys 6 duytsche knechten, die maecten sulcken getier dat ons meysens oock ten huyse wt liepen om haer te salueren, so dat ic alleene in den kelder was, als ik haer I. hoorde so maecte ic eenen put in de toruen ende groeff my selven daer inn, om myn lyff te salueren, als nv dese duytschen wat in huys geweest hadden, ende haer selven daer alleene vonden sagense terstont na de schapraye, ende gingen eten, terstont quamper eenen in den kelder om bier te tappen, die sach daer so veel goets in den kelder dat hij terstont wederomme boven liep om dat syne gesellen te seggen die alle in den kelder quamen ende sloten dien kelder toe, daerna quamense daer ic lach bij de toruen ende lichten met de keerse daerinne, maer sy en sagen my niet. sy gingen wederomme bouen met eenen stop wyns. ende sloten de kelderdore boven toe, ende gingen goet chiere maken. Ik bleeff al still op mijne plaetse liggen alse nv geten hadden so quam den brant so zeere over ons huys datse meynden dattet aen ons huys ooc gecomen soude hebben, so gingense wederomme in den kelder ende droegent al bouen datter beneden was, als daer nv niet meer inne en was, so quamp er 2 opde torven geclomen, om te besien ofter geen gelt oft iuweelen onder gegraven en was, so vondense my daer liggen, terstont trockense haer poniaerden wt en wilden my doersteken. Ic badt mijn lijffs genade, so datssy my boven brachten, by haer gesellen, sy vraechden waeromme dat ic daer lach verborgen ic seyde datter spaniaerden in huys geweest hadden die mijnen weert seer gequest hadden ende my ooc seer geslagen so dat ic vreesde meer onder haeren handen te comen sy deden my by haer sitten, ic moest mede eten ende drincken, sij seyden my en soude niet misschien daer ic blijde om was, so haest als sy my boven gebracht hadden, doen gincker wederomme 2 inden kelder onder de toruen soeken, ende vonden daer de brieven van willemsen met myn gelt, daer ic doen niet veel op en pasten, doer dien dat my docht dat ic myn lyff gevonden hadde. Ick bleeff dien nacht by haer I. sitten by den viere ende ic accordeerde met haer te verrantsoneeren, sy namen elck een cleet, ende een stuck frouweel ende armesyn, voer de reste soude ic haer geven 200 daelders, alst dach was so ginge ic met haer I. tot bruesegeem om te sien oft hy raet soude vinden tot het selve rantsoene, hy sont my by alle syne vrinden die hy hadde. Maer in alle de stadt en const ic geen gelt crygen binnen die 2 dagen, so dat sy het goet wt den huyse droegen, ende wilden niet een vre langer heyden, noch sy en waeren met geene borgen te vreden, so dat ic moeste sien alle tsamen het goet wt den huyse dragen, dat noch wel 5 oft 6 hondert pont weert was. Maer ic en const geenen middel om gelt gevinden, dat ons seer qualycken gecomen is Godt betert. Dan ick dancke Godt den wy het leven daer wt gedraghen hebben, want Godt weet in wat benautheyt dat wy geweest hebben. De heere wil ons voortaene bewaren, sootons salich is, ende ons verleenen peys ruste ende vrede. Hier is menighen benaude mensche binnen antwerpen, die ryck en machtigh geweest hebben, syn nv arm geworden ende alle dingen is hier so diere, dat ic

[p. 99]

niet en weet wat het arm volck sal gaan beginnen, met desen winter. ende om van hier te vertrecken, in eenige andere steden, men can seer qualyck van hier comen, men moet een paspoorte hebben ende men en weet niet waer men loopen oft trecken sal om wel te wesen. Waert dat ic hier nu niet belemmert en waere, met willemsen affairen, ic en bleeff hier niet eenen dach, maer daer mede ben ick hier nv gebonden, ende moet daeromme hier in dese benautheyt blyven, ende in miserie myn gelt verteeren ende mynen tyt verslyten. Daer ik niet eenen stuyver proffyt en doen het welcke my oock verdriet, ende van willemsen, daer en hoore ic geen bescheet van, hoe dat het met fardinge saken staen, waer naer dat ick seer verlangende ben, de eerste paye is vervallen, elck eene sal my hier beginnen aentespreken om betaelt te wesen. Voorts so hebbe ick gelesen v.l. scryven vanden 20 october die ghy aan uwen broeder Abraham gescreven hadt, waerinne dat ghy gheen scryven van my ontfangen en hebt tsins dat ick in Zeeland geweest ben, dat my verwondert, want ic u gescreven hebbe den 17 october, oock den 24 october per Ian engels ende daer hy gesonden eenen wisselbrieff van 100 lb sterling, geremiteert aen aernout Keestock, te betaelen duer Joos van herpen, hope dat ghy dien wel ontfangen hebt. Voorts so hebbe ick hier noch geremiteert den 29 october 23 lb 6 sh 9 d sterling tot 24 schillings op visa aen Hans matens, sal tot Londen betaelen Abraham van Delden. Hier van en seynde ick v geenen wisselbrieff, want ickse beyde ontleet hebbe met dese pilasie dat icse niet vinden en can, ick hebbet aan mynen cossyn Abraham oock geschreven, so dat hy u sonder wisselbrief betaelen sal wilt my aduys daer van doen. Anders niet besonders en wist v met desen wat scryven dan ben v den heere bevelende, vaert wel

Den al uwen wat ick vermach

G J.

(door Jac. Cools Jun. is het handteeken volledig daar onder geschreven)

Geeraert Janssen.

Adres:

Aen den eersamen en vromen Jacop Cool in Lymstraet tot Londen

betaelt den post.