De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 1

Toonkunde
Beschouwingen over tooneelschikking en spel in verband met dramatische zangspelen (zoogezegd groote opera).
(Vervolg, zie blz. 175)

Deze tooneelen nu: gevechten, ontvoeringen, volksoploopen en dergelijken, munten uit door groote onnatuurlijkheid, ik had bijna gezegd belachelijkheid. Hier nu, is waarlijk het gebied van den tooneelschikker, om te toonen wat met figuranten te doen is; hierover is het dan ook dat in hoofdzaak mijn opstel handelt.

Zoolang zonder deze, grootendeels ‘paradijs effekten’, geen treur-zangspel zich in het leven kan houden: m.a.w. zoolang wansmaak hierbij de eerste viool speelt, zijn bovengenoemde tooneelen een zeer belangrijk deel der ‘mise en scène’. Waarom dan niet wal anders dan belachelijkheden vertoond?

Stelt u een tooneel voor uit Le Cid, van Massenet, zooals ik dat voor twee jaar in den koninklijken Franschen schouwburg, te Antwerpen, heb gezien. De Cid, tot bevelhebber van het Spaansche leger gekozen, gaat de Mooren bestrijden. In den nacht vóór den slag heeft hij eene verschijning (waarop ik zoo dadelijk terugkom) van St-Joris als ik wel heb, die hem de overwinning belooft. Zeker dus van zijne zaak, roept de Cid zijne soldaten (wel vijf en twintig) in den overerfelijken halven kring, als vroeger besproken, nu echter in dubbele rij, om zich heen en zingt zijn ‘Air de l'épée’ tegen de toeschouwers⁽¹⁾. Na het eindigen van den zang hoort men gestommel en gedreun achter het tooneel; het Moorsche leger, twaalf man en een korporaal, met hoog geheven lansen, fladderende burnoezen, stormt naar voren en, o schande! de oude lansknechten van vroegere tijden keeren zich om in hunne graven, die Mooren steken niet met hunne lansen, maar slaan er mede. Gedurende zulk misbruiken van dat edel wapentuig valt, na nog wat karikatuur gewoel, snel de gordijn; de slag is gewonnen! Spanje gered, en... het publiek, buiten zich zelven van begeestering, juicht toe dat de zaal er van davert.

Wel weet ik dat men bij een gevecht op een tooneel, niet met Kruppkanonnen naar de zaal kan schieten, ook, dat een werkelijk geweervuur, het vele dames op de zenuwen zou doen krijgen, evenzoo het aanrichten van geregelde bloedbaden; ik kan echter in gemoede verzekeren dat ik dàt niet verlang. Nu wij hier te doen hebben met pijl en boog, lans, zwaard, schild en harnas, kan er echter wat anders worden geleverd. Op welke wijze? - Uwe aandacht een oogenblik. -

De Cid, na het eindigen van zijnen krijgszang, treedt naar den achtergrond aan het hoofd zijner vijf en twintig man. Dit is wel wat weinig voor een Spaansch leger, maar figuranten zijn zeker zeer duur. Men plaatst zich in slagorde. Gedreun achter het tooneel. Boogschutters schieten hunne pijlen af naar den denkbeeldigen vijand, in de richting der zij-coulissen. Krijgsgeschreeuw van den vijand: Allah! Allah! De Cid gaat intusschen van rang tot rang en wakkert de zijnen door stem en gebaren aan. Het gedreun nadert; de Mooren worden zichtbaar voor het publiek en vallen aan met zwaard en lans. De Spanjaarden verdedigen zich een tijdlang en deinzen daarna langzaam achteruit, onder voortdurend krijgsgeschreeuw. Hunne achterste rijen worden zelfs van het tooneel gedrongen. Men kan ook den achtergrond door struikgewas gedeeltelijk maskeeren. Heeft men nu te weinig figuranten voor aanvallers, welnu dan slaan eenige der verdwenen Spanjaarden, vooraf gereed liggende burnoezen om, zetten eenen tulband op, loopen achterom en worden op hunne beurt aanvallende Mooren. Er komt echter ommekeer in de wapenen. St-Joris wordt aangeroepen; de Cid strijdt als een leeuw en velt den aanvoerder der Mooren onder zijne geweldige slagen neer; op hunne beurt verdreven, achteruit geworpen, vluchten de Mooren, alles wat in het zand heeft gebeten of in de pan gehakt is, wijselijk achterlatend, verward over het tooneel, nagezet door de zegevierende Spanjaarden. Zou er dit wat beter uitzien, gekruid met echte ‘Schlacht-Musik’? - Zoo ja? - Gordijn.

Volgt mij nu heeren lezers, een oogenblik naar de uitvoering der Walküre, te Brussel. In het tweede bedrijf, na het eerste gesprek van Wotan met zijne dochter Brunhilde, kondigt laatstgenoemde de komst van Fricka aan. Wotan's gemalin, verbolgen over de trouweloosheden van haren echtgenoot, komt op haren wagen met twee rammen bespannen door de wolken aangereden, om hem (Wotan) eens geducht den mantel uit te vegen. Ik wijs opzettelijk op deze

(1) Eigentlijk ‘épé-é-é-é-é-é-é-é-é-éée!!!’ volgens den zang.

[p. 183]

gemoedsstemming om de groote spanning van het publiek te doen begrijpen: ‘une scène de scandale’. Met recht is te veronderstellen dat men, vóór de uitvoering der Walküre in den Muntschouwburg, geenen wagen met rammen bespannen, heeft noodig gehad. Voor dit zangspel is deze dus extra moeten gemaakt worden. Denkt nu niet mijne heeren, dat men van deze gelegenheid gebruik maakt om iets degelijks te doen vervaardigen, niets daarvan: rammen, iets grooter dan volwassen katers, trekken huppelend eenen wagen van ik weet niet welken Neurenberger speelgoed fabrikant; ik vergeet nooit den indruk daarvan. Niettegenstaande het boeiende der muziek, gaf het geheele publiek door hartelijk lachen zijne vroolijkheid over dit koppel Walhalla-rammen te kennen. Waarom berekent men niet hoe de afstand der toeschouwers de voorwerpen kleiner doet schijnen?

Eenige woorden nog, over vertooningen van bovennatuurlijkheden.

De verschijning in Le Cid van eenen geverfden St-Joris op transparant papier of linnen, waarvan de naden in de zaal te zien zijn: de verschijning van den geharnasten geest van Hamlet's vader, die sterk aan een elektrisch verlicht, reusachtig suikerbrood doet denken; de apotheose van Faust, waar de engelen, vrouwelijke natuurlijk, aan koorden hangen, terwijl Margaretha's ziel zichtbaar ten hemel stijgt - dergelijke vertooningen, te veel om allen te noemen, doch die bijna nooit anders dan karikaturen zijn, bewijzen dat, om een bovennatuurlijken indruk te maken, er meer noodig is dan transparante St-Jorissen en verlichte suikerbrooden. Aan toondichters, die zich tot de hoogere richting der kunst geroepen gevoelen, is de taak libretti te bestrijden, waarin die verschillende soorten ‘Bauernfangerei’ voorkomen. Dramatische zangspelen, de hoogste uiting der muzikale kunst, behoeven niet te worden ontsierd door zichtbare karikaturen, karikaturen, en nog eens karikaturen; men late dit over aan tooverspelen, balletten en dergelijken⁽¹⁾. Ga ik te ver misschien? dan houd ik mij voor terechtwijzing minzaam aanbevolen. Dat ik uit overtuiging spreek, zal mij echter niemand betwisten.

De nog te behandelen tooneelen uit Il Trovatore, 3^e en 4^e bedrijf, zijn zeer verwant aan de vroeger besprokene, en worden dus door mij op de zelfde wijze beoordeeld. Ter loops zij aangemerkt (dit is echter buiten den tooneelschikker) dat Manrico, in het 3^e bedrijf, eene lange, schitterende ‘bravour aria’ zingt, met ‘reprise’ nogwel, alhoewel zijne moeder in levensgevaar verkeert. Eindelijk stort hij zich, door de zijnen gevolgd, te harer hulp naar buiten. In het 4^e bedrijf, ontegenzeggelijk van groot dramatisch effekt, zijn alleen de hoofdrollen in handeling, zoodat mijne besprekingen over dit zangspel hier eindigen.

Eene uitvoering der Meistersinger, te Brussel, dezer dagen bijgewoond, geeft mij wederom vele voorbeelden van gebrekkige wijze der tooneelschikking, en dan hooren zeggen: ‘Men heeft het naar-Bayreuth gecopieerd!!’ (sic). In het 2^e bedrijf komt een volksoploop en straatgevecht voor. Door Wagner met zooveel geest voorgeschreven (men zie het klavier-uittreksel slechts) staan de verschillende ruziemakers veel te houterig, stijf, lamlendig er bij. Op het einde komt wat beweging: alles vlucht namelijk weg. In het laatste bedrijf zingt Walther zijn ‘Preislied’ met 3/4 den rug naar het volk en 1/4 naar den keurraad der Meistersinger. Daarbij zit Eva, voor wie toch een geheel levensgeluk van dezen zang afhangt, zoo koud, zoo zielloos mogelijk naar de toiletten in de loges te staren. ‘Ze zit daar 'lijk een vijg’ zei een Vlaamsche kunstbroeder. ‘Altijd, als eene dik besuikerde’, dacht ik.

Een overzicht dezer beschouwingen lost zich op in het spreekwoord: ‘Het zijn niet allen koks, die lange messen dragen’.

Een tooneelschikker moet kunstenaar zijn, of anders eene zoo gewichtige taak niet op zich nemen. Dat nog levende toondichters er vast aan houden, hunne werken te zien opgevoerd zooals zij het dachten en zij het voorschreven! Dat men in de werken van reeds gestorven meesters de tooneelschikking op denzelfden leest schoeie! Dat bestuurvan schouwburgen een dergelijk optreden degelijk steunen! Ziedaar vele vrome wenschen; zal het bij vrome wenschen blijven? Voorloopig nog wel - maar later dan?...

Waar de scherpste geesel der kritiek nog weinig verkrijgt, zou daar mijne onbedrevene pen iets vermogen??...

Ik dank intusschen hartelijk voor de verleende aandacht.

Gerrit A.A. Wagner.

(1) In Richard Wagner's werken komen bovennatuurlijkheden menigvuldig voor, zooals bekend is; men vergete echter niet dat hij dan ook geheel en al bovennatuurlijke stof behandelt.