Vooys. Jaargang 28

[p. 88]

Theo Hermans (red.)
A Literary History of the Low Countries
Rochester (Camden House) 2009
740 pagina's
€42,95
ISBN 9781571132932

Sven Vitse
Een goed boek, maar voor wie?

Internationalisering is het universele wachtwoord van de academische wereld en dus ontsnapt ook de neerlandistiek er niet aan. Dat biedt natuurlijk mooie perspectieven: de Nederlandse letterkunde richt haar blik niet uitsluitend meer op het eigen taalgebied, maar plaatst haar bekommernissen in een internationaal herkenbare theoretische en literair-historische context. Daarbij ontstaan allerhande praktische problemen: de (geschiedenis van de) Nederlandse literatuur is nauwelijks bekend in het buitenland, veel werken zijn niet vertaald en in het buitenland begrijpt men de historische en maatschappelijke context van de Nederlandse literatuur minder goed. Deze problemen zijn weliswaar niet voor elke periode even groot. Zo is de Nederlandse gouden eeuw een internationaal referentiepunt, terwijl de Nederlandse literatuur uit de moderne periode vooral Nederlanders en Vlamingen interesseert.

Het internationale lezerspubliek dat wél dorst naar uitgebreide kennis van Nederlandstalige literatuur hoeft alvast niet langer te wanhopen: A Literary History of the Low Countries presenteert in ongeveer zevenhonderd pagina's de belangrijkste auteurs en teksten uit de literatuur van de middeleeuwen tot heden. Het project is met de steun van de Nederlandse en Vlaamse letterenfondsen en de Nederlandse Taalunie tot stand gekomen. Het kan dus in de eerste plaats beschouwd worden als een poging om de (kennis over) literatuur uit Nederland en Vlaanderen internationaal te verspreiden.

Dit impliceert dat ‘the literature of the Low Countries’ behandeld wordt als ‘one multiform identity.’ (viii) Samensteller Theo Hermans wimpelt in zijn voorwoord eventuele kritische bedenkingen daarbij vanuit institutioneel of historisch perspectief preventief weg als ‘the narcissism of small differences’. (viii) De literair-historische praktijk nuanceert echter deze cultuurpolitieke insteek. Uit de bijdragen blijkt immers dat Noord en Zuid hun periodes van verwijdering en toenadering hebben gekend. Zo ontwikkelde het noorden zich na de Nederlandse opstand in de zestiende eeuw relatief onafhankelijk van het zuiden en kan de Vlaamse literatuur uit de negentiende eeuw niet losgemaakt worden van specifiek Belgische problemen. Voor de negentiende eeuw zou een geschiedenis van de Belgische literatuur dan ook uitermate

[p. 89]

verhelderend kunnen zijn. Niet toevallig situeert Anne Marie Musschoot het Vlaamse symbolisme en Van nu en straks in de context van het Franstalige Belgische (ook Vlaamse) literaire leven.

Voor de verspreiding van ‘the literature of the Low Countries’ worden toonaangevende literatuurhistorici ingezet. Aan dit project hebben naast de genoemde Anne Marie Musschoot onder meer Frits van Oostrom, Herman Pleij, Willem van den Berg en Ton Anbeek meegewerkt. De bijdragen van deze auteurs maken van dit boek een handig compendium van de Nederlandse en Vlaamse literatuurgeschiedschrijving. Een literatuurgeschiedenis voor én door niet-Nederlandstaligen zou een heel ander project geweest zijn. Dit handboek is echter niet geschreven door buitenlandse auteurs en heeft niet de bedoeling een (voor ons) verfrissend extramuraal perspectief op de neerlandistiek te bieden.

Het boek biedt uiteraard een schat aan informatie, ook voor wie denkt de literatuur enigszins te kennen. De lezer vindt er commentaren op primaire teksten maar evengoed gegevens over de institutionele inbedding van de middeleeuwse literatuurproductie, over de genre- en drukgeschiedenis van Mariken van Nieumeghen, en over veranderingen in de literaire cultuur onder invloed van de boekdrukkunst. Niet alleen de literaire oeuvres van Huygens, Hooft, Vondel en Bredero komen aan bod, maar ook embleemboeken, reisverhalen, en de politiek en religieus geïnspireerde liedcultuur uit de zestiende en zeventiende eeuw. Bovendien is het ontzettend leuk om een gedicht van Guido Gezelle vertaald te zien in het dialect van Yorkshire.

Kortom, A Literary History of the Low Countries is een erg nuttig en helder naslagwerk, maar voor wie? Studenten en leraren Nederlandse literatuur vinden in één band informatie over Jacob van Maerlant, Philips van Marnix van Sint-Aldegonde en Harry Mulisch (om maar even willekeurig in de index te grasduinen). Maar voor deze lezersgroep is dit Engelstalige, bij Camden House uitgegeven boek niet bedoeld. Voor wie dan wel? Ongetwijfeld voor buitenlandse lezers met een bijzondere belangstelling voor de Nederlandse taal en letterkunde, of voor studenten en onderzoekers vergelijkende literatuurwetenschap die de Nederlandse letterkunde in hun studie willen betrekken. Het boek lijkt inhoudelijk echter veeleer afgestemd op het thuispubliek. De hoofdstukken beschrijven periodes in de Nederlandse en Vlaamse literatuurgeschiedenis zoals dat in Nederlandstalige handboeken gebeurt, met verwijzingen naar de internationale literaire context op dezelfde plaatsen als in de Nederlandstalige naslagwerken (bijvoorbeeld bij het naturalisme en bij Van Ostaijen).

Enkele delen zijn dan ook bewerkingen van (stukken uit) eerder in het Nederlands gepubliceerde literatuurgeschiedenissen. Zo bewerkt Anbeek in de paragraaf ‘Naturalism in the Netherlands’ een passage uit zijn Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1885-1985 (1990). Het hoofdstuk van Willem van den Berg over de negentiende eeuw vat in een kleine honderd pagina's de lijvige literatuurgeschiedenis samen die hij met Piet Couttenier schreef, Alles is taal geworden (2009). ‘In Noord-Nederland nam het aantal boekhandels in de negentiende eeuw sterk toe’ (23) wordt vertaald als ‘In the northern Netherlands the number of bookshops increased significantly over a hundred -year period.’ (373) Couttenier heeft bovendien meegewerkt aan de passages in dit hoofdstuk over de Vlaamse literatuur.

In hoeverre is deze literatuurgeschiedenis aangepast aan haar beoogde internatio-

[p. 90]

nale publiek? De paragraaf over Multatuli is een mooi voorbeeld. Een vergelijking met de corresponderende passage uit Alles is taal geworden laat enkele minimale toevoegingen zien: een uitspraak van D.H. Lawrence over Max Havelaar en een citaat uit het voorwoord van de eerste Engelse vertaling van die roman. Multatuli's meesterwerk wordt daarin vergeleken met Uncle Tom's Cabin, een literaire aanklacht tegen de slavernij. De rest van het stuk is echter afgestemd op een lezer die geen verdere uitleg behoeft bij ‘the colonial Netherlands East Indies, where in the district of Lebak on Java exploitation and corruption are rife.’ (430)

De eerste zin van het volgende hoofdstuk luidt: ‘At the end of the nineteenth century Dutch literature in the Netherlands was radically transformed by the appearance of the so-called Generation of 1880’. (463) De auteur wijst vervolgens op de ‘rapid change that Dutch society was undergoing at the end of the nineteenth century’ (464) en op het belang van de ‘Higher Public School’ (464) voor de literatuurvernieuwing, maar gaat verder niet uitvoerig in op de historische context. Ik kan me voorstellen dat een lezer zonder kennis van de Nederlandse (literatuur)geschiedenis graag méér wil weten. Hoe verhoudt de ontwikkeling van de Nederlandse samenleving en literatuur zich tot ontwikkelingen in andere (westerse) landen? Hoe kan de bijzondere ontwikkeling van de romantiek in de Nederlandse literatuur literair-historisch geduid worden? Het is nog maar de vraag of een vertaalde literatuurgeschiedenis volstaat om buitenlandse lezers inzicht te geven in onze literatuur.

Historische ontwikkelingen die belangrijk zijn geweest voor de Europese geschiedenis lijken nog de meeste aandacht te krijgen. Zo wordt ingegaan op de Nederlandse opstand en de Tachtigjarige Oorlog, en op het verdrag van Versailles en de Belgische opstand. Maar de aandacht voor historische context is wisselvallig en selectief. De vraag in hoeverre een literatuurgeschiedenis van de Lage Landen ook een geschiedenis van de Lage Landen moet zijn, wordt des te prangender naarmate men bij de lezer minder kennis van die geschiedenis mag veronderstellen. Voor pakweg een Amerikaanse lezer kunnen verwijzingen naar de dertiende-eeuwse graaf Willem II en zijn zoon Floris of naar de Henegouwse graven hooguit een eerste schets betekenen. Het spreekt voor zich dat in dit boek de ruimte ontbreekt om historische, linguïstische en sociologische contexten uitvoerig toe te lichten.

Een voor de hand liggende strategie om de Nederlandstalige literatuur toegankelijk te maken voor een internationaal publiek is die literatuur in een internationale literaire en intellectuele context te plaatsen. En dat gebeurt in dit boek ook occasioneel. Jaap Goedegebuure plaatst het proza rond Forum in de context van het internationale modernisme. Anne Marie Musschoot brengt het experimentele proza van de jaren 1960 in verband met de Franse nouveau roman én met het concept postmodernisme. Frits van Oostrom wijst dan weer op de internationale intertekstuele relaties in de middeleeuwse ridderepiek.

Toch lijkt het erop dat deze internationale situering op geen enkel moment een prioriteit is geweest bij het samenstellen van deze literatuurgeschiedenis. Enerzijds is dat begrijpelijk, aangezien het aantal woorden beperkt is en niet de volledige wereldliteratuur de revue kan passeren. Anderzijds is de kans gemist om lezers met een internationaal perspectief te helpen de Nederlandse literatuur daarin een plaats te geven.