Yang. Jaargang 17

(1981)– [tijdschrift] Yang– rechtenstatus

Ben je nooit bang? Ik bedoel, je bent een meisje

‘Wat er hier ook aan de hand was, wat er ook ge beuren zou, dit zou voor haar de essentie blijven van de problemen: jongens apart, meisjes apart.’
(Miep Diekmann)

In mijn eindwerk ‘Ben je nooit bang? Ik bedoel, je bent een meisje. Een onderzoek naar de roltrainende vorming van acht Nederlandse en Vlaamse jeugdboeken bij de jonge lezer’ ben ik op zoek gegaan naar de rol die ‘letterlijke zinnen of tekst-fragmenten’ uit jeugdboeken kunnen spelen bij het seksistisch ontwikkelingsproces van het gedrag bij jongens-meisjes, mannen-vrouwen, in de veronderstelling dat geschreven woorden inderdaad invloed op het gedrag kunnen hebben. In een krantenartikel getitel ‘Niet seksistisch opvoeden begint bij het taalonderwijs’ werd vanuit statistisch bewijsmateriaal nogmaals aangetoond hoe seksistisch velen op deze aardbol wel zijn, ik citeer:

‘Uit een onderzoek van 79, uitgevoerd in verscheidene klinieken in de Verenigde Staten bleek dat een groot aantal ouders tot een abortus besloten, toen na vruchtwaterpunctie bleek dat er een meisje op komst was.’

Verder neemt de schrijver van het artikel dan het seksistisch taalgebruik van schoolboeken en tekstmateriaal zwaar op de korrel en evalueert ook even het boek ‘Niet Sekstische Opvoeden’ van Carrle Carmichael.

Nu heb ik ook de poging ondernomen enkele Nederlandse en Vlaamse boeken op dit vlak te onderzoeken.

Het eerste gedeelte van het werk is bedoeld als theoretisch fundering. In de eerste twee hoofdstukken vind je een louter vakkundige sociologische en psychologische benadering van de term ‘rolgedrag’. In 1.2.4. van dit laatste hoofdstuk ga ik even in op de oude maar netelige vraag of man-vrouwrollen inherent zijn aan de natuur, een vraag waarmee sommigen verveeld zitten. Als antwoord hierop citeer ik nog even Roger Brown over Dr. Mead in zijn boek ‘Social Psychology’: ‘...She posits congenial variations of temperament but holds that the range of variations would be about the same for male and female. The basic premises of entire argument Dr. Mead develops concerning sex and temperament are that:

1) there are genetic variations in temperament on a dimension of agressiveness-passivity.

2) these variations are not linked with sex, temperaments are similarly distributed in the two sexes.’

Het derde hoofdstuk handelt over de constatering dat het inzien van de ongelijkheid en de wil tot gelijkgerechtigheid en gelijkwaardigheid een emancipatiebeweging deed ontstaan.

In het vierde hoofdstuk komen recente onderzoeksresultaten aan bod die aantonen dat de maatschappelijke man-vrouw-, jongen-meisjediscriminatie ook in schoolboeken of jeugdboeken normaal lijkt. Hoofdconclusie uit deze bronnen is dat jeugdboeken bevolkt worden door stereotiepe, statische personages.

In het volgende hoofdstuk worden enkele standpunten belicht. Meer specifiek het feministisch standpunt en het standpunt van de Nederlandse actiegroep MVM (man-vrouw-maatschappij). Uit het eerste standpunt citeer ik:

‘Wat willen we in kinderboeken zien: meisjes die moed en ambities tonen, jongens die hun emoties niet hoeven te verbergen; meisjes en moeders die problemen oplossen zonder dat ze daarbij geholpen worden door jongens en vaders; meisjes die geld verdienen, moeders die in andere machtsposities dan die van onderwijzeres of verpleegster voorkomen... En speciale nadruk moet er op worden gelegd dat er oprechte vriendschap mogelijk is tussen jongens en meisjes, wederzijds respect en volledig vertrouwen. Kinderen moeten de werkelijkheid voorgezet worden want we leven nu eenmaal niet meer op boerderijen of in dorpen met beesten... Er moeten gescheiden mannen en vrouwen in de boeken optreden, die door deze keuze niet noodzakelijk ongelukkig hoeven te zijn noch daardoor hun kinderen in de ellende storten.’

Uit het MVM maatschappijbeeld citeer ik:

‘De maatschappij zoals MVM die ziet geeft mensen de gelegenheid zich in vrijheid en gelijkheid te ontwikkelen tot zelfstandige individuen. In die maatschappij zal er een evenwichtiger waardering zijn van de sociale, emotionele, creatieve en intellectuele aspecten van de mens.’

MVM poogt ook een definiëring te geven van ‘het goede kinderboek’.

‘Een goed boek moet een kind een waardevolle beleving, een intens gevoel geven; het moet het kind de gelegenheid bieden zijn eigen gevoelens en ervaringen te verwerken; het moet zowel qua tekst als illustratie aansluiten bij de ervaringswereld en belevingswereld van het kind en die wereld uitbreiden en verrijken. Als een kind een aan zijn milieu gebonden boek leest, herkent het zijn eigen situatie en vindt het daarin zijn eigen leefpatroon bevestigd. Maar datzelfde kind moet ook via een boek kunnen ervaren dat niet iedereen in gelijke omstandigheden verkeert, dat niet iedereen hetzelfde is, hetzelfde denkt en de dingen op dezelfde wijze beleeft,... In kinderboeken mogen de figuren geen clichés zijn. Wij zien veel meer mogelijkheden voor de vader- en de moederfiguur dan de gebruikelijke. De klassieke rolverdeling sluiten we niet uit, maar we keuren het af dat de moeder zo vaak beschreven wordt als iemand die het huishouden doet, en zelden als een echte persoonlijkheid die haar eigen interessen heeft, die de kinderen begrijpt en avonturen met hen beleeft.’

In het tweede gedeelte (het praktisch gedeelte) tracht ik dan vier Vlaamse en vier Nederlandse boeken te onderzoeken. In hoofdstuk 1 heb ik het over het onderzoek zelf. Over het doel van het onderzoek citeer ik:

‘In het volgend gedeelte wil ik de gedragsmanifestaties van de jonge en volwassen personages in acht jeugdboeken onderzoeken. Dit gedrag is voor de lezer nl. het toonbeeld voor een maatschappelijk rolgedrag. De aard van dit gedrag en de emotionele stuwkracht waarmee het werd beschreven bepaalt de mate waarin de lezer zich in een bepaald patroon traint. Het maatschappelijk man-vrouw rollenpatroon neemt de laatste tijd andere vormen aan (cfr. hfst. 3). Of dit ook het geval is in de wereld van de jeugdboeken wordt nu onderzocht... Het doel van mijn onderzoek is ook NIET het opsporen van de oorzaken voor bepaalde gedragingen, wel het opzoeken van emoties, ideeën, gedragspatronen die de lezer als zodanig kunnen beïnvloeden.’

Over de werkwijze van het onderzoek:

‘Aan de hand van het theoretisch gedeelte van dit werk heb ik gepoogd een aantal vragen op te stellen die me helpen en richten bij het onderzoek. De vragen werden zo gesteld dat een antwoord gegeven kan worden met fragmenten uit de acht boeken. Bij het opstellen van de vragenlijst stond me volgende hoofdvraag voor ogen: ‘Welke rolvormende training krijgt de jonge lezer door het lezen van het jeugdboek?’

De methode voor het onderzoek is dus een vragenlijst:

I.	Welke verwachtingen hebben de volwassenen ten aanzien van de jeugdige personages?
	Hoe reageert de volwassene op ideeën van jonge personages?
II.	Welke maatschappelijke functies bekleden de volwassenen?
	Waaruit bestaat hun maatschappelijk engagement?
III.	Hoe wordt de zoekende puber in zijn handelen en denken begeleid (straffen, beloning, graad van vrijheid)?
IV.	Hoe reageren de jonge personages op de verwachtingen, eisen, houdingen, functies of gesprekken van de volwassenen?
V.	Hoe zijn de uiterlijke gedragingen van de jeugdigen, welke acties ondernemen ze?
VI.	Hoe reageren de jonge personages op het gedrag en denken van andere jonge personages?
VII.	Welk maatschappelijk engagement is er vanwege de jongeren in het boek?
VIII.	Hoe reageren volwassenen op de verwachtingen, eisen, houdingen, functies of gesprekken van andere volwassenen?

IX.	Wat denkt de hoofdfiguur over de gedragingen, ideeën en emoties van zichzelf?
X.	Wat denken de volwassenen over de verwachtingen, eisen, houdingen of functies van zichzelf?
XI.	Welke dialogen in het boek duiden op een ‘waardever-houding’ tussen man en vrouw?
XII.	Zijn er reflecties van de schrijver die wijzen op een rolverdeling tussen man en vrouw?
XIII.	Wie van de volwassenen neemt creatief initiatief?
XIV.	Hoe zijn de uiterlijke gedragingen van de volwassenen?
XV.	Hoe emotioneel eerlijk is de volwassene t.o.v. het jeugdige personage in het boek?’

Over de beoordeling citeer ik:

‘De beoordeling van de gekozen boeken bestaat uit een korte commentaar op de fragmenten. De fragmenten zijn trouwens zelf het duidelijke antwoord op de onderzoeksvraag. Vragen die niet met tekstfragmenten worden geillustreerd maar voor het desbetreffende boek niet onbeantwoord kunnen blijven, worden in de mate van het mogelijke door commentaar beantwoord.

De beoordeling van het boek moet enkel en alleen gezien worden in verband met ‘het gelijkwaardig’ laten optreden van jongens en meisjes, mannen en vrouwen in de boeken. Een negatieve beoordeling gericht op dit facet, impliceert dus geen negatieve quotatie van het boek in andere opzichten.’

In hoofdstuk twee geef ik de criteria aan die ik voor de keuze van mijn boeken heb vooropgesteld. Ik laat ze hier echter onvermeld. Na selectie bleven ten slotte volgende boeken over die best vatbaar voor onderzoek waren:

‘Vlucht langs de Anapoer’ van René Struelens (1970)

‘De boodschap van de onzichtbare’ van Cyriel Verleyen (1973)

‘Ik ben Harry van de Achterbuurt’ van Gaston van Camp (1975)

‘Freek’ van Henri van Daele (1978)

‘De dagen van Olim’ van Miep Diekmann (1970)

‘De nacht van de heksenketelkandij’ van Simone Schell (1975)

‘De kinderen van het Achtste Woud’ van Els Pelgrom (1977)

‘Krassen in het tafelblad’ van Guus Kuijer (1978)

Vervolgens schets ik in hoofdstuk drie de inhoud van het boek en in het vierde hoofdstuk worden dan ten slotte vijftig bladzijden tekstfragmenten geciteerd als antwoord op de onderzoeksvragen. Het lijkt me wel onmogelijk daaruit een selectie te maken en ik laat ze daarom onvermeld.

Even enkele fragmenten uit de commentaar:

‘Vlucht langs de Anapoer’

‘...De vrijstaande commentaar van Streulens is duidelijk rolbevestigend... Uiterlijk is Iris bewegingloos, onkrachtig en hulpeloos. Muloch dynamisch, krachtig en stoer... Doorgaans stellen we een discriminerend gedrag vanwege Muloch t.o.v. het meisje vast...’

‘Boodschap van de onzichtbare’

... Deze reacties impliceren dat Lilo en Arno t.a.v. mannen en vrouwen een oud verwachtingspatroon hebben... Een traditioneel gedragspatroon is aanwezig... rolbevestigende patronen...

‘Harry van de Achterbuurt’

Alle verwachtingen van de kant van de volwassenen zijn traditioneel... De identiteitsvorming van Harry lijkt m.i. ook veel echter als dat van Muloch... Wat echter de emanciperende functie van het boek betreft, kunnen we de rollen in het boek niet als roldoorbrekend beschouwen... De vrienden van Harry eisen bewijzen van zijn ‘mannelijkheid’... We merken een identificatie met de volwassenenwereld...

‘Freek’

‘De volwassenenwereld in Freek is traditioneel... De identiteitscrisis van Freek en het in vraag stellen van een aantal conservatieve maatschappelijke waarden zijn de twee hoofdthema's van het boek. Ze werden volgens mij authentisch uitgewerkt en bevorderen ook een rolemancipatie. Freek wordt Freek en Frekkel mag zichzelf zijn, wat het traditioneel ver-

wachtingspatroon van volwassenen ook zij. Het emotioneelpsychisch klimaat van het boek werd nl. in grote mate door het kritische denken van de jeugdigen zelf bepaald. Hun denken heeft bij de lezer dan ook een positieve roldoorbrekende functie.’

‘De dagen van Olim’

‘...kan wat betreft de roldoorbrekende vorming bij de lezer als een zeer geslaagd boek beschouwd worden... emanciperende functie... op dit vlak een progressief boek.’

‘De nacht van de heksenketelkandij’

‘In het boek zelf hebben de kinderen zich in hun relaties geemancipeerd... Toch brengt het boek de lezer geen emanciperend denken bij: daarvoor zijn de specifieke man-vrouw, jongen-meisje relaties te weinig getypeerd...’

‘De kinderen van het Achtste Woud’

‘Als besluit kunnen we hier vermelden dat de kinderen Noortje en Evert hun rol, traditionele rol nog maar in geringe mate hebben getraind... niet emancipatorisch... niet vernieuwend...’

‘Krassen in het tafelblad’

‘...de verhoudingen tussen de personages sterk geëmancipeerd... een boek waarbij de lezer niet volgens een ideaalbeeld wordt opgevoed. De personages zijn niet clichématig en de man wordt niet noodzakelijk als dominant beschouwd. Madelief krijgt gewoon de kansen die iedereen zou moeten krijgen. De culturele erfenis lijkt hier niet zo bepalend te zijn, wat natuurlijk de emancipatie bevordert. Opa en de moeder hebben hun culturele erfenis maar dringen die niet op... Krassen in het tafelblad is wat betreft de roldoorbrekende vorming een heel geslaagd boek.’

In aansluiting op voorafgaande synopsis, volgen - aan de hand van voorgestelde vragenlijst - twee tekstanalyses. De eerste werd in opdracht van redakteur Joris Denoo gemaakt. Het betreft hier ‘Pitjemoer’ van Henri van Daele. De tweede analyse op ‘De dagen van Olim’ van Miep Diekmann werd overgenomen uit het eindwerk.

Sommige lezers kunnen opwerpen dat de opgestelde vragenlijst, waaraan een willekeurig jeugdboek werd onderworpen, niet altijd even waardevolle resultaten zal boeken: het betreft dan echter meestal een boek waarin de interacties tussen vrouwen of meisjes en mannen of jongens heel miniem zijn of wanneer deze interacties heel weinig bijdragen tot het ‘emotioneel klimaat’ of ‘het hart’ van het boek.

Zo was dit ook het geval voor ‘Pitjemoer’: de gedragingen van grootvader, kleinzoon en tantes of ooms kun je onderkennen maar zijn bij het rolnemingsproces van de jonge lezer van weinig belang omdat het emotionele beleven van het boek zich afspeelt in de relatie tussen grootvader en kleinzoon en bijna niet daarbuiten. Aldus kunnen de typische gedragingen (of woorden) van de tantes, in relatie met de roltraining van de jonge lezer, als verschijnselen in de rand van het boek beschouwd worden. Wat zich tussen grootvader en kleinzoon afspeelt, is van groter belang: trouwens, juist hierin ligt het hart van de schrijver (en het boek) zelf en dat beleeft iedere jonge lezer zeker méé. In deze grootvader-kleinzoonrelatie zijn geen typisch mannelijke gedragspatronen aanwezig: de kleinzoon is hier niet de intelligente aanvoerder van een of andere jongensbende, hij is niet de stoere bonk waarvoor iedereen uit de weg gaat, hij is niet de negatieve leider... (cfr. Staf Loots in ‘Refleks’ 1977). Daarbij komt dan nog dat van Daele via de ironisering op de tantes en moeders duidelijk partij kiest voor de eerlijke verlangens van de grootvader.

‘Pitjemoer’ werd niet geschreven om ‘nu eens bewust’ iets te veranderen aan het traditionele rolgedrag van jeugdboekenpersonages. Het is alleen maar een duidelijk bewijs dat wie levensechte mensen in zijn boeken laat spelen geen klichépersonages kreëert. De tekstfragmenten uit ‘Pitjemoer’ die hier volgend opgesomd worden, werken - rekening houdend met bovenvermelde argumenten - het traditioneel rolnemingsproces bij de jonge lezer niét in de hand.

Ze worden hier wel neergeschreven omdat ze zelf de ironie en het oud bemoederend gedrag van de hand wijzen. Het toont m.i. ook dat de vragenlijst een handig instrument is.

Tekstfragmenten

1. Welke verwachtingen hebben de volwassenen t.a.v. de jeugdige personages? Hoe reageert de volwassene op ideeën van jonge personages?

p. 37: Jongens als jij moeten met hun vriendjes spelen, zegt moeder. Waarom knikker je niet of waarom ga je niet voetballen met jongens van je leeftijd?

2. Welke maatschappelijke functies bekleden de volwassenen? Waaruit bestaat hun maatschappelijk engagement?

p. 18: Daar is hij niet goed in, Pitjemoer. Niet in verzorgen, want dat had Mitjemoer altijd gedaan. En niet in eten maken, want vroeger had hij altijd klompen gemaakt en Mitjemoer het eten en dat ging eigenlijk wel prima.

8. Hoe reageren volwassenen op de verwachtingen, eisen, houdingen, functies of gesprekken van andere volwassenen? p. 19: Het zijn de vrouwen die het leven ingewikkeld maken, zegt Pitjemoer. De vrouwen hebben de washandjes uit-gevonden en overal gordijntjes voor en om de veertien dagen verse beddelakens en servetten bij het eten. Servetten!

p. 20: Het hele dorp praat erover dat Mitjemoer in het rusthuis is en dat Pitjemoer alleen in z'n huis zit te mokken en dat hij radijsjes draagt naar het Torenhof.

Af en toe wordt het de tantes te gortig. Ze zijn allemaal een beetje bang voor Pitjemoer en z'n fonkelende oogjes, maar samen zijn ze sterk. Hij blijft daar maar zitten, zeggen ze tegen elkaar, en het wordt daar almaar vuiler. Schrobben doet hij niet, zegt er één. En stof afnemen ook niet, zegt een ander. Als er een knoop van zijn broek is, doet hij er een veiligheidsspeld in, zegt een derde.

p. 39: 's Zondags ja, zegt moeder. En 's zaterdags en 's maandags, als hij ging kaarten en biljarten en vogelpikken en pinten drinken, terwijl je moeder stond te wassen en te strijken met een huis vol kinderen.

p. 40: We kunnen er toch maar telkens naar toe om het een béétje proper te houden, zegt moeder vinnig. Hij doet gewoon niks aan het huis. Drinken, slapen en zijn gazet lezen. Het zal zijn tijd wel duren.

11. Welke dialogen in het boek duiden op een ‘waardeverhouding’ tussen man en vrouw?

p. 28: De meisjes? vraagt Pitjemoer verbaasd. In de week niette kijken naar de meisjes, zegt de Turk. In de week werreken. Maar zaterdag, maar zondag, dan ikke wél kijken naar de meisjes. Overal mooie meisjes, overal.

12. Zijn er reflecties van de schrijver die wijzen op een rolverdeling tussen man en vrouw? (Hier louter vaststellingen van het verleden).

p. 61: Klein, dapper oud vrouwtje achter de toog, altijd bezig, altijd in de weer. Voor haar betekende de kermis: zorgen voor haar kinderen, voor haar kleinkinderen, ze eten en drinken geven en dat deed ze graag.

p. 89: Mitjemoer is vroeger nooit ziek geweest. Een kleine, pezige vrouw, moeder van twaalf kinderen. Ze heeft gewassen en gestreken en versteld en gekookt en boterhammen gesmeerd en het huis geschrobd en de ramen gezeemd en gewaakt bij zieke kinderen, dag en nacht, meer dan vijftig jaar lang.

Niet iedereen mag zijn moeder zolang bij zich houden, zegt de zuster. Ze heeft een schoon leven gehad, laat haar nu stillekes naar Ons Heer gaan. En dat doet Mitjemoer dan. Zonder te klagen, zonder iemand tot last te zijn. Ze is niet gewend om lastig te doen, ze heeft altijd de last voor anderen gedragen.

14.Hoe zijn de uiterlijke gedragingen van de volwassenen? Wat voeren ze uit?

p. 13: Er was twee keer per jaar kermis, met hanekamp en mastklimmen en zakkenlopen. De mannen zaten te kaarten of te teerlingen, de vrouwen dronken geuzebier met grenadine.

p. 21: De tantes kreunen van pure schoonmaakvreugde bij het zien van zo'n rommel. We komen de boel eens aan de kant zetten, Pitjemoer, zeggen ze.

p, 38: Het is heel stil in huis. Moeder heeft geduldig ge-

wacht tot vader gedaan had met eten en een gemakkelijke broek aangetrokken, heeft koffie gezet en gebak bovengehaald. Ze wil er vooral rustig met hem over praten. Vader probeert zijn krant te lezen. De belastingen gaan weer omhoog en een belangrijke midvoor heeft een spierverrekking opgelopen. Je moet toch op de hoogte blijven.

p. 60: De zes nonkels vertellen sterke verhalen en drinken grote potten bier.

p. 87: Pitjemoer doet hij of hij dat niet hoort, maar de tantes schieten toch in actie. Ze beginnen te overleggen over vers beddegoed en stofzuigen en afwassen, ze willen iets doén.

p. 91: Een tijdlang heeft hij een fles onder de dekens bij zich gehad, maar op een nacht was de stop eraf gegaan en stonk het hele bed ernaar. De tantes natuurlijk boos! Ze foeterden hem uit als een kleine jongen.

Het thema van ‘De dagen van Olim’ van Miep Diekmann heeft voor een groot deel betrekking op de rolemancipatie zelf. De tekstanalyse behoeft geen voorafgaande commentaar. Hier krijgt de vragenlijst haar volle waarde.

De dagen van Olim: tekstfragmenten

IV. Hoe reageren de jonge personages op de verwachtingen, eisen, houdingen, functies of gesprekken van volwassenen?

p. 7: Nee, ze had geen schooltas bij zich, die had ze bij haar bank laten staan. En wanneer je met oom Luis meereed had je je schooltas nodig om hem op die graaiende vingers te pesten, die altijd onder je rok omhoog kropen.

Nee, ze reed niet mee. Dat wistie best. Hij vroeg het alleen maar om haar te pesten.

p. 8: Langs de Fortmuur, de poort onderdoor, dan was ze thuis. Natuurlijk was haar vader er niet, die zat in het politiebureau commandantje te spelen. Sjon commandaant! Nu heeft vader alleen nog maar meisjes. En Olim, Olim deed alles goed, want hij was een jongen.

p. 9: Er wàs een broertje geweest, want waarom zou vader anders met van die grote, kille ogen en strakke wangen naar haar zusje kunnen zitten kijken, en zeggen: Meiden ... p. 62: Tranen van pijn waren in haar ogen geschoten. Tranen van woede om wat ze was: een meisje. Zelf zat hij vol met meeëters, ze kon ze vlak voor haar ogen zien zwemmen, tussen zijn rimpels en stoppels. Maar dat mocht als je een man was. Een meisje...

p. 87: Ze zag zijn ogen zoals ze ze nog nooit eerder gezien had: hard en dik alsof het duizenden ogen over elkaar heen waren. Duizenden ogen van mannen net als Dofi, die niet gewoon mochten zeggen: ‘Ik vind je lief en ik geef je het liefstewatikheb.’

p. 103: Ze rilde ineens bij het vooruitzicht. Als je het nu later plotseling verschrikkelijk ging vinden, met elkaar naar bed, iedere avond bij elkaar liggen, en je wou weg... Je kon niet weg als je getrouwd was.

p. 114: Hij zou Aura niet geloven. Aura was ook een meisje, daarom.

VI. Hoe reageren de jonge personages op het gedrag en denken van andere jonge personages?

p. 22: Olfy was natuurlijk weer bij Jeannet gekropen. Die hadden elkaar. Die durfden best te laten zien dat ze bang waren.

p. 95: Ze liep naar de kamer, pakte het boek, waarin ze bezig was, en ging languit op de vloer in de zaal liggen. Maar na een paar bladzijden klapte ze het geërgerd dicht. Weer zo'n stom verhaal met allemaal van die keurige meisjes, die zich keurig naar een verloving sloofden met een in-keurige jongen. En intussen maar ouwehoeren over de hogere zaken des levens.

VIII. Hoe reageren volwassenen op de verwachtingen, eisen,

houdingen, functies of gesprekken van andere volwassenen?

p. 9: ‘doe niet zo ruw met dat kind.’ Het hielp niet wanneer moeder dat geërgerd riep vanuit de andere kamer.

XI. Wat denkt de hoofdfiguur over de gedragingen, ideeën en emoties van zichzelf?

p. 22: Ze was niet bang! Ze was niet bang! Alleen meisjes waren bang, gilden, riepen om hun moeder.

p. 33: Wat was er? Josje zag zichzelf staan, arm om haar zusje heen. Dat ... dat gebeurde nooit. Ze trok haar arm terug, langzaam, Jeannet mocht het niet merken.

p. 76: Maar opdat ze, op dat moment ... ze had het prettig gevonden. Ze had willen lachen. En moest je dan naarbuitenuit verontwaardigd doen, de Heilige Maagd uithangen omdat iedereen dat van je verwachtte?

p. 101: Ze trok het laken dicht om zich heen, bang dat door het donker geen te zien zou zijn wat ze gedacht had, maar niet had willen denken: ‘Aura, dat is iets anders. Met zwarte meisjes gebeurt het zo vaak, omdat ze zwart zijn, omdat ze maar een meid zijn.’

p. 103: Waarom ... Ineens schoot ze overeind, stootte haar rug tegen de knop achter haar. Waarom was het toen met Bubi, onder water, niet zo rot geweest? Fijn juist.

‘Omdat ik het toen zelf wilde’, mompelde ze.

‘Om-dat-ik-het-toen-zelf-wil-de!’ herhaalde ze. En Bubi had gevoeld wat ze wilde, hij was niet all the way gegaan. p. 112: Langzaam drupten de tranen over haar wangen. Met gebogen hoofd probeerde ze ze te verbergen. Alleen omdat ze een meisje was, alleen daarom was het zo gelopen. Ze probeerde haar snikken in te houden. ‘Hou op met dat gegrien!’ zou-ie anders zeggen.

X. Wat denken de volwassenen over de verwachtingen, eisen, houdingen of functies van zichzelf?

p. 187: Want wat ze ook deed, hoe ze het ook deed, het zou nooit goed zijn geweest in zijn wereld, omdat ze een meisje was. (30 jaar later, bij terugkeer in Curaçao).

p. 191: Bijna was ze er - dertig jaar geleden - ook aan kapot gegaan, aan die zelfhaat. Omdat ze een meisje was. p. 215: Wat er hier ook aan de hand was, wat er ook gebeuren zou, dit zou voor haar de essentie blijven van de problemen: jongens apart, meisjes apart.

XI. Welke dialogen in het boek duiden op een ‘waardeverhouding’ tussen man en vrouw?

p. 80: Wat had ze gedacht op de boot op weg naar Curaçao - een paar matrozen die het dek zwabberden 's ochtends vroeg, die hadden gezegd: ‘Pas maar op jij met je brutale streken. Vandaag of morgen komt er zo'n grote neger en die pakt je, en weet je wat-ie met je doet? Hij kietelt je dood. Hij kietelt je net zolang tot je stikt van het schreeuwen! Dat doen ze met blanke meisjes zoals jij.’

p. 121: ‘Ben je nooit bang? Ik bedoel, je bent een meisje’ 122 ‘Wat heeft dat ermee te maken?’ viel ze geraakt uit. ‘Bang zijn helpt niks. Als jij met een meisje bent, vraag je jezelf dan soms eerst af of zij bang is, dat het uitkomt?’ p. 203: ‘Ik ben blij dat ik er met een vrouw over praten kan.’

‘O, maar, dat waanzinnige idee hebben ze bij ons ook, alleen omgekeerd. Wij vrouwen worden gebruikt als aanleiding voor een oorlog tussen mannen. Vroeger vochten ze het uit op een slagveld met wapens. Je weet wel, net als in de films: daar gaat het altijd om de vrouweneer, en voor de rest hangt die tante er de hele film als een mooi opgetutte zoutzak bij.’ (30 jaar later)

p. 205: ‘Doe Daisy dan op de pil; Aura.’

Er verstrakte iets in Aura. ‘De mensen zullen zeggen: ‘Daisy van Aura is een hoer. Ze kan met iedereen meegaan met die pil.’ De mensen weten hier altijd alles.’

‘Maar het wordt juist aangeraden, in verband met de family planning, Aura. Over een paar jaar is het heel gewoon. Zo is het bij ons ook gegaan. En al die verhalen over ziekte is onzin.’

Vragend bleef Aura naar haar kijken. Moest ze het geloven of niet? Jos had gestudeerd. Jos was door veel landen gereisd. Jos kon gewoon over alle dingen praten met je.

‘Weet je waarom je aan die pil wennen moet?’

Aura schudde haar hoofd, maar ze keek Jos de woorden uit haar mond. ‘Ik heb van de week veeljonge meisjes gesproken, allemaal begonnen ze over emancipatie. Maar de pil, dat is emancipatie. Want met die pil neemt de vrouw zelf de beslissing of ze een kind wil hebben of niet. En dat is nog nooit zo geweest. Ze hoeft er niks van tegen de man te zeggen, ze neemt zelf de hele verantwoording. Aan dat idee moeten veel meisjes en vrouwen nog wennen.’ (30 jaar later).

XIV: Hoe zijn de uiterlijke gedragingen van de volwassenen? Wat voeren ze uit?

p. 16: Een van de ooms ging met zijn ogen langs haar schoenen, haar benen, haar rok ... hij wachtte even ... keek haar pal in haar gezicht, trok met zijn mond ... en begon weer ... bij haar rok, omhoog.

p. 99: Ze werd van achteren vast gegrepen, twee armen als tangen klemden zich om haar heen, draaiden haar om, drukten haar tegen de muur, een reuze-hand scheurde haar broekje naar beneden.

Commentaar

‘De dagen van Olim’ kan wat betreft de roldoorbrekende vorming bij de lezer als een zeer geslaagd boek beschouwd worden. Deze thematiek is heel nauw verbonden met de apartheidspolitiek in Curaçao. De opkomst van Jossy voor de zwakkere in de maatschappij is met zulk een emotionele kracht geschreven dat haar houding bij de lezer niet anders kan dan een emancipatorisch denken op gang brengen. Natuurlijk speelt het diskriminerende verwachtingspatroon van de blanken t.o.v. de zwarten geen onbelangrijke rol in dat proces.

In I, II, III merken we het traditioneel denken van blanke volwassenen over de jongeren.

We merken duidelijk de psychische revolte van Jossy. Haar kritik is gegrond en overtuigend. Van kindsbeen af heeft ze de diskriminatie ten huize reeds aangevoeld. Haar vader beschouwt meisjes als ‘meiden’. Een reden temeer dus voor Jossy om die ongelijkheid tussen zwart en blank, man en vrouw te bestrijden. (IV) Ze revolteert in alle opzichten tegen de sociale gevangenis waarin het keurige meisje, de in-keurige jongen opgesloten zitten. De realiteit leert haar heel wat meer. (VI) Ook de strijd voor haar persoonlijke authenticiteit wordt grandioos beschreven. Haar eigen ervaringen doen haar inzien dat alle mensen, jongens en meisjes emoties hebben, maar dat ze door de intolerante maatschappij teneer worden geslagen. Op dat vlak strijdt ze vooral voor een seksuele emancipatie. (IX) Bij de terugkeer in Curaçao is haar mening niet veranderd. De ongelijkgerechtigheid en de sociale diskriminatie heeft één fundamentele oorzaak: jongens apart, meisjes apart. (X)

In het antwoord op vraag XI krijgen we nogmaals het sterke standpunt van Jossy. Op vraag XIV toont het antwoord ons de heel traditionele wereld waarbinnen de macht van de man discriminerend is.

Ik ben ervan overtuigd dat de fragmenten zelf het beste bewijs zijn voor de emanciperende functie van het boek!

Het kan op dit vlak zeker een progressief boek worden genoemd.

Piet Bels

Noot van de samensteller:

Probeert een vakbekwaam jeugdschrijfster (-ver) de traditionele roltrainende patronen zoniet te vermijden dan toch kritisch onder de loepe te nemen, zo is het gelijk moeilijk om benaderingen van jeugdliteratuur op het spoor te komen die niet klichématig funktioneren. Bovenhavige synopsis van een eindwerk werd in dit themanummer opgenomen omdat de aanpak ervan onverdacht is, d.w.z. vanuit een tabula rasa t.o.v. andere beschouwingen én met een geloofwaardig alternatief heeft de auteur acht konkrete titels empirisch aan zijn onderzoekskriteria onderworpen. Mede door het thema van dit werk meenden wij het verantwoord de bijdrage te plaatsen. Vanzelfsprekend dringt zich hierbij - voor de betrokkenen althans - volledige lektuur van dit eindwerk op.

Referentie: Piet Bels, ‘Ben je nooit bang? Ik bedoel, je bent een meisje, Een onderzoek naar de roltrainende vorming van acht Nederlandse en Vlaamse jeugdboeken bij de jonge lezer.’ Begeleiders: de hr. Bousset en de hr. Deleye, 1979-80, St.-Thomas-instituut, Brussel. Kontaktadres: P. Bels, Torkonjestraat 12, 8511 Kortrijk-Aalbeke.

Joris Denoo

Vorige Volgende