Yang. Jaargang 37

[p. 232]

[p. 233]

Peter Venmans
Tactische AG, dubbele vadermoorden en ingewanden in een hyperrealistisch Mexico
Roberto Bolaño, De Woeste zoekers. Meulenhoff, Amsterdam.

-

Ik neem er even het ‘Vooraf’ van yang 2000/2 bij. De historische avant-garde is dood, leve de eeuwige avant-garde! ‘We houden vast aan een avant-gardistisch project, hoezeer het concept ook onderhevig is aan conjuncturele schommelingen, contradictorische invullingen en deconstructie. [] Avant-garde is ook: confrontatie eerder dan bevestiging, de shock van het nieuwe eerder dan de behaaglijkheid van het bekende, maar bovenal: de explosieve, louterende en inzichtige kruising van esthetiek en ethiek eerder dan de schreeuwerige pamfletten voor een van beiden.’ Als er één roman uit de hedendaagse Latijns-Amerikaanse letteren in aanmerking komt voor het ‘AG’-label, dan is het De woeste zoekers (1998) van Roberto Bolaño (Chili, 1953) wel. Tot de historische avant-garde kan het boek niet meer gerekend worden, want die eindigde volgens de naslagwerken in 1930. Tel daar voor Latijns-Amerika nog tien jaar bij (het AG-meesterwerk Op Oloop van de Argentijn Juan Filloy dateert uit 1934). Net als Julio Cortázar met zijn Rayuela: een hinkelspel (1963) komt Bolaño dus te laat. Dat is een probleem voor wie van nieuwheid een programmapunt maakt. Wat eens onvoorspelbaar was, is nu voorwerp van reproduceerbaarheid. Het gratuite gebaar van dada is een met geschiedenis overladen ritueel geworden. Dit is de paradox van wat Octavio Paz in navolging van Harold Rosenberg ‘de traditie van het nieuwe’ of ‘de traditie van de breuk’ noemt, een traditie die de meest stoutmoedigen de adem beneemt. Vroeg of laat wordt elke revolutionair een aanhanger van de restauratie.

Beoefenaars van de eeuwige AG moeten met twee tegenstanders tegelijk afrekenen: de traditionele vijand (realistische beschrijvingskunst, burgerlijke proza, rationalisme en sciëntisme) en de gelijkgezinden van weleer. Cortázar en Bolaño refereren in hun romans aan voorbeelden uit de historische AG. Museale literatuurgeschiedenissen zijn echter Rayuela noch De woeste zoekers. Het is niet de bedoeling om een alternatieve canon op te stellen, maar om het hele idee van een canon onderuit te halen. De vader moet tweemaal dood.

Als er één trek de eeuwige AG kenmerkt, dan is het wel een zekere mate van geweld-

[p. 234]

dadigheid. Al primeert in hun geschriften het ludieke, de tactiek van schrijvers als Cortázar en Bolaño is toch gericht op ontmanteling, iconoclasme, het doorbreken van grenzen en het openleggen van nieuwe terreinen. Ik schrijf met opzet ‘tactiek’ en niet ‘strategie’ en volg daarmee het onderscheid van Michel de Certeau: een strateeg - type Napoleon - overziet het slagveld, een tacticus of guerrillero houdt zich schuil in de sierra en slaat af en toe verrassend zijn slag. De militaire metafoor van de avant-garde als de voorhoede die zich opoffert omdat ze weet dat het leger volgt, is dan ook maar gedeeltelijk van toepassing op het duo Cortázar/Bolaño. ‘Avant-garde’ past te veel in een strategisch concept, terwijl Cortázar en Bolaño vooral tactische spelletjes spelen. Een ander bezwaar tegen deze metafoor is dat ze een vooruitgang in de geschiedenis lijkt te veronderstellen. De avant-garde weet zich in de rug gedekt. Alles komt goed. Bij Cortázar zijn nog sporen terug te vinden van dit optimisme. Zijn roman is opgevat als een hinkelspel met in het hoogste vak de hemel. Kunst draait bij hem steeds om een ‘promesse de bonheur’, net als bij politieke utopieën. Cortázar was gefascineerd door experimenten als de Cubaanse en Nicaraguaanse revolutie, althans, zolang het bij cronopiaanse experimenten bleef (de cronopio is in Cortázars verhalen het ludieke mensentype). De droom van het samengaan van een politieke en een artistieke voorhoede had Cortázar overigens met de historische AG gemeen.

Bij Bolaño is de gedachte aan een revolutie ver weg. Lees bijvoorbeeld de ‘politieke’ scènes in De woeste zoekers (een bezoek aan het Cuba van Castro, het roerige jaar 1968 in Mexico) om te zien hoe weinig politiek die eigenlijk zijn. Personages zijn nooit politieke actoren, hebben geen mening, participeren niet aan de publieke discussie. Als wereldvreemden dolen zij rond in de wereld, ‘Mexicanen verdwaald in Mexico’, zoals deel 1 van de roman luidt.

Het gaat er in De woeste zoekers behoorlijk baldadig aan toe. Het geweld zit hem vooreerst al in de lengte van het boek. De tekstmassa beslaat 511 volgestouwde bladzijden. Voor een roman is dat niet uitzonderlijk. Integendeel vereist het genre een zeker volume; korte romans worden vaak beschouwd als teken van armoe. Nu kun je de stelling verdedigen dat AG-kunst bij voorkeur kort is. Denk aan dada: een strekking gespecialiseerd in snelle acties, kreten, mokerslagen, flitsen. Poezie doet het in de AG-traditie beter dan romans, manifesten beter dan weloverwogen essays. De relatie tussen AG en roman is een moeilijke, omdat de roman een bij uitstek maatschappelijk literair genre is, handelend over het dagelijkse leven van gewone lui en bestemd voor een levend publiek. Als kunst van de markt neigt de roman vanzelf naar behaagzucht en conformisme. Dat conformisme wordt ook door de lengte in de hand gewerkt: een romancier neemt nu eenmaal zijn tijd om tot rust te komen, na te denken, afwegingen te maken. Met een dergelijke bezinningsperiode is de gewelddadige AG niet altijd gediend.

Omslag, titel, aanhef en lengte: in alles presenteert De woeste zoekers zich als een roman. Bij nader toezien biedt het boek echter weinig van wat een doorsnee-romanlezer graag heeft. Bolaño doet weinig moeite om een herkenbare wereld tot stand te brengen. Een Mexicaan zal weliswaar plaatsen, namen en gebruiken van de streek herken-

[p. 235]

nen, maar dat zijn slechts oppervlakteverschijnselen. De wereld van De woeste zoekers is wezenlijk chaotisch en onbetrouwbaar. Een duidelijke plot ontbreekt: geen suspense, catharsis of ontknoping. En voorts wordt in deze roman/anti-roman het exces op allerlei mogelijke manieren gecultiveerd. Het boek is te lang, te vol en ondanks het verregaande experiment met polyperspectivisme ook te monotoon. Dit boek is niets voor een lezer met smaak, die gewend is aan mooie vormen en goede verhoudingen op prijs stelt. Dat is van auteurszijde geen kwestie va onvermogen, maar van onwil. Bolaño is als echte AG'er gewoonweg niet geïnteresseerd in een pact met de lezer. De woeste zoekers bekreunt zich niet om zijn potentiële braaf-burgerlijke cliëntèle.

De roman begint met het dagboek van Juan García Madero, zeventien jaar, student in de rechten aan de universiteit van Mexico en would-be-dichter. ‘2 november 1975. Ik ben van harte uitgenodigd om me aan te sluiten bij het viscerale realisme. Vanzelfsprekend heb ik die uitnodiging aanvaard. Er was geen inwijdingsplechtigheid. Des te beter. 3 november. Waaruit het viscerale realisme bestaat weet ik niet precies’. Ook verderop wordt nooit helemaal duidelijk waar het visceraal-realisme voor staat. Als we voortgaan op de naam beogen deze dichters een vorm van realisme, maar dan niet een behavioristisch, journalistiek of naturalistisch realisme.

Visceraal-realisten willen het over de ‘vísceras’ - de ingewanden hebben. Anderzijds bekennen zij zich tot het surrealisme, wat dan weer een protest inhoudt tegen elke realistische aanspraak. Meer dan een wel-omschreven poëtica behelst het visceraal-realisme een levenshouding, een som van rituelen en gewoontes, een houding tegenover drank, drugs, seks en literatuur. Visceraal-realisten hebben per definitie een atkeer van Octavio Paz (ondanks diens surrealistische sympathieën, of misschien juist omdat hij zich de AG toe-eigende en zo belette dat anderen AG'er werden tenzij ze hem doodden - de tweede vadermoord) en lusten zowat al wat uit Parijs komt (behalve Paz die eigenlijk ook uit Parijs kwam). Voor visceraal-realisten is het leven zelf een kunst, maar dan niet de verheven en romantische variant ervan, eerder de verdoemde versie (al even romantisch). Hun literaire productie beperkt zich tot korte poëtische experimenten, soms geschreven onder invloed van paddenstoelen. Proza is hun te plat: als Madero een dagboek bijhoudt, dan is hij geen visceraal-realist, Bolaño zelf is het ook niet. Publiceren is geen doel: de daad primeert op het resultaat. Is het visceraal-realisme net als Blondie een groep? Zelfs dat niet. Individuen treffen elkaar in cafés in Mexico-Stad, maar op goed geluk (zoals ook in Rayuela gebeurt: ‘Zou ik La Maga tegenkomen?’) Visceraal-realisten duiken op wanneer niemand het verwacht en verdwijnen evengoed wanneer het hun uitkomt. Gaandeweg blijkt de aandacht van dagboekschrijver Madero zich te richten op twee van zijn companen, al worden die nooit volwaardige hoofdpersonages. Ulises Lima en Arturo Bolaño zijn visceraal-realisten van het eerste uur, met omineuze namen: Ulises bevat een hint, meer naar Joyce dan naar Homeros; Lima is een hoofdstad in Latijns-Amerika; Belano lijkt een beetje op Bolaño; Arturo kan vanalles betekenen, ik gok zonder veel risico op Rimbaud. Lima en Belano

[p. 236]

gedragen zich niet als leiders: zij weten zich verdoemd, niet uitverkoren.

Een dagboek wordt ‘sur le vif’ geschreven, onmiddellijk na en onder indruk van de gebeurtenissen. Die directheid is op zich geen kenmerk van literatuur (die het eerder moet hebben van afstand, list, omwegen, bemiddeling), maar kan wel effect sorteren. Met het oog op een effect van spontaniteit legt Bolaño het handiger aan boord dan je op het eerste gezicht zou vermoeden.

Ondanks de ogenschijnlijke wanorde en monotonie (de loutere opsomming van ‘ik heb dit en dat gedaan en daarbij zus en zo gedacht’), zit dit dagboek toch vol technische trucjes, kleine toegevingen aan de lezer waardoor deze tekst, geschreven voor eigen gebruik, toegankelijk wordt voor een publiek. Bolaño houdt wel degelijk rekening met de lezer, zij het minimaal en al wil hij dat ongetwijfeld niet geweten hebben. Hij legt bijvoorbeeld bepaalde woorden uit of geeft details die in een dagboek niet hoeven. Dit betekent niet dat de tekst volledig ten behoeve van de lezer herschreven is. Aan De woeste zoekers is waarschijnlijk hard geschreven, maar weinig geredigeerd.

Naar professionele normen is dat jammer, maar voor Bolaño meet met andere maten. Hij haat alle woorden die met ‘ortho’ beginnen, waaronder orthodoxie en orthografie. Ik verdenk hem ervan opzettelijk spel- en andere fouten te hebben laten staan.

Het dagboek van Madero is geschreven voor lezers die over de schouder van de schrijver meegluren en toch is het niet de bedoeling die lezers voor zich te winnen. ‘Vervreemding’ luidt het AG-devies. Hoe gaat Bolaño daarbij te werk?

Madero registreert zijn verlangens (‘ik wil met Maria neuken, ik wil met Clara neuken, ik wil.’) en een paar dagen later zijn prestaties (‘ik heb met Maria geneukt, ik heb.’). Het opsommen van seksuele fantasmen en bijhorende acrobatieën is voor een romanlezer niet interessant. Die wil erotiek: spel, verleiding, geheimen, de suggestie van romantische ‘diepte’. Is Madero's pornografie choquant? Niet de fantasie en de realisatie ervan zijn het persé, wel het manifeste gebrek aan stijl waarmee beide beschreven worden. Madero zondigt niet tegen de goede zeden (dat ook), maar tegen de literaire smaak. Welke zonde is groter? Het is tijd dat de literatuurpolitie ingrijpt.

Vanzelfsprekend bevat het dagboek van Madero (en bij uitbreiding de hele roman) geen plot. Dat hoeft geen bezwaar te zijn. Een roman kan heel goed zonder plot. Zelfs Stephen King, een onverdachte autoriteit terzake, schreef dat niet de plot van belang is, maar het verhaal (een plot bedenk je vooraf, een verhaal is er altijd al en moet je schrijvend ontdekken). Het eigenaardige aan De woeste zoekers is dat het zelfs geen verhaal bevat. Een verhaal ontstaat doordat personages elkaar kennen en relaties met elkaar aanknopen. Een verhaal veronderstelt een gemeenschappelijke wereld. Personages leven bij gratie van deze wereld, hun handelen is zinvol zolang zij aan die wereld bijdragen. Daarom worden onbetekenende activiteiten (zoals naar het toilet gaan en je handen wassen) bij de montage weggesneden.

In De woeste zoekers is die zinvolle wereld er niet. Personages zijn op drift in een magnetisch veld en kunnen dus wel degelijk betekenisloos naar het toilet gaan en daarna hun handen wassen. Bolaño schept er zelfs een

[p. 237]

plezier in om precies dergelijke hande-lingen te beschrijven. Hij doet dit minutieus, alsof het er wel toe deed. Dit realisme wordt zo sterk doorgedreven dat het weer vervreemdend gaat werken.

In het eerste deel van de roman wordt de handeling nog min of meer bijeengehouden door een herkenbare vertelinstantie (de dagboekschrijver Madero, waarvan de burgerlijke stand wordt meegedeeld). In deel 2 (348 van de 511 bladzijden, 68 procent van het volume) spat het verhaal helemaal uit elkaar. Daar begint een van de meest fantastische vertelexperimenten uit de moderne roman. Madero ruimt de plaats voor in totaal 52 verschillende vertellers. 52 personages nemen beurtelings het woord, een aantal van hen meerdere keren. Telkens vermeldt Bolaño bij de aanhef van een nieuwe monoloog de naam van de spreker, de plaats en de datum, maar daar blijft het dan ook bij. Bijvoorbeeld: ‘Amadeo Salvatierra, calle República de Venezuela, dicht bij het Palacio de la Inquisición, Mexico DF; januari 1976’. Het procédé is hyper-realistisch: die straat bestaat echt in Mexico en veel vertellers zijn ‘historisch’ (een probleem overigens voor al wie het literaire wereldje van Mexico en de vriendenkring van Bolaño niet kent. Wie is in hemelsnaam Amadeo Salvatierra?).

Wat houdt dit honderdtal monologen samen? Spreken al die verschillende vertellers dan over hetzelfde onderwerp, elk uit het eigen standpunt? Zelfs dat niet. De band tussen die teksten is een zaak van terloopse kruisverwijzingen, kleine motieven die zich herhalen en waar je niet meteen op let. Een aantal van die kleine motieven staat in verband met de levens van Arturo Belano en Ulises Lima na 31 december 1975 (datum waarop het dagboek van Madero in deel 1 afgebroken wordt). Een homogeen beeld van die levens komt echter nooit tot stand. Belano en Lima verschijnen terloops, soms maar in een bijzin, altijd als figurant in het verhaal van een ander. Vaak stelt hun verschijning niets voor, ze duiken alleen maar op en gaan weer weg (zie het eigenaardige hoofdstukje waarin Octavio Paz en Arturo Belano elkaar ontmoeten in het bos).

Een mogelijke factor van coherentie is de bestemmeling van die honderd monologen. We weten niet zeker wie dat is, want eigenlijk spreken die 52 vertellers alleen voor zich uit zonder ooit de naam van hun toehoorder te noemen. Toch kunnen we bijna niet anders dan die toehoorder te postuleren (een beetje zoals Kant het ‘Ding an sich’ postuleerde: we weten er niets met zekerheid over, maar we hebben het nodig om zin te geven aan de wereld). Als er zoveel gepraat wordt door zoveel verschillende mensen, dan moet daar toch iemand naar gevraagd hebben? Die toehoorder zou Madero kunnen zijn. Alsof hij via kennissen te weten wil komen wat er met Belano en Lima gebeurd is. Waarschijnlijk heeft hij hen na 31 december 1975 uit het oog verloren. Maar om te weten of dat ook het geval is, moeten we eerst deel 3 lezen. Dat bevat het vervolg op het dagboek (1 januari tot 15 februari 1976). Mogelijk is Madero de detective uit de titel, maar wegens de meervoudsvorm moeten ook Belano en Lima dat zijn.

In de oudejaarsnacht van 1975 vluchten Madero, Belano en Lima uit Mexico-City, in noordelijke richting. Ze geven zichzelf als bestemming de woestijn van Sonora. Daar heeft aan het begin van de eeuw namelijk een dichteres van het historische visceraal-

[p. 238]

realisme gewoond. De vlucht wordt een zoektocht en eindigt met een sisser. Op de laatste bladzijden van het dagboek zitten ze in de auto en verdoen ze hun tijd niet onnozele raadspelletjes. Iemand tekent een liggende rechthoek. Wat zie je achter het raam? Een opgehangen laken. De laatste tekening bestaat opnieuw uit een liggende rechthoek, nu in stippellijnen. Wat zie je achter het raam? 511 bladzijden eindigen met zen-onzin. Met het thematiseren van de onmogelijkheid om een zinnig verhaal te vertellen. In het licht hiervan lees ik De woeste zoekers als één grote aanklacht tegen ‘l'esprit de sérieux’ en dus tegen de tirannie van de Waarheid zoals die beleden wordt in serieuze (lees: realistische) literatuur.

In yang 2000/2 mondt het pleidooi voor AG uit in een beschrijving van ‘literatuur van de derde fase’. De eerste fase omvat het rechttoe-rechtaan proza, het klassieke realisme à la Balzac; de tweede fase, vertegenwoordigd door strekkingen van het modernisme en het postmodernisme, stelt de reportagefunctie van literatuur ter discussie. Deze scepsis wordt in de derde fase weer overwonnen: men gaat er ‘voorbij aan de clichés van de eerste fase, door onopvallend gebruik te maken van de listen van de tweede fase’. Met de toevoeging: ‘idealiter resulteert dat in een ongemeen krachtige communicatie die toegankelijk blijft.’ Of nog: ‘De mimesis moet niet meer gethematiseerd worden. Men moet gebruik maken van mimesis en van de ontluistering van de mimesis.’ De woeste zoekers bevindt zich ergens tussen twee en drie.