Yang. Jaargang 37

[p. 504]

[p. 505]

Johan Vandenbroucke
‘Een stukje ideaal of zo iets’
Over Lode Zielens en de Spaanse burgeroorlog

[Met citaten uit: Hugo Claus, het verdriet van België]

-

Lode Zielens (1901-1944) wordt soms beschouwd als een van de vernieuwers van de Vlaamse roman in de jaren dertig. In het overzichtswerk De Vlaamse letteren tussen Gisteren en Morgen (1964) vernoemde Bernard Kemp de ‘sociaal meewarige’ Zielens als een van de ‘vaders van de moderne roman in Vlaanderen’, naast de ‘fijnzinnige psycholoog’ Roelants, de ‘epische verteller’ Walschap, de ‘romantische’ De Pillecyn, en de ‘psycho-realist’ Elsschot. In 1938 publiceerde Lode Zielens De dag van morgen. Hij was toen al een gevestigd en gevierd auteur. Voor zijn roman Moeder, waarom leven wij? (1932) had hij op 32-jarige leeftijd al de Driejaarlijkse Staatsprijs voor het proza gekregen. Zijn eerste romans gingen over het stadsproletariaat en de strijd voor sociale ontvoogding. Zielens, zelf afkomstig uit een arbeidersmilieu en sinds 1922 als journalist werkzaam bij De Volksgazet, werd door Maurice Roelants ooit omschreven als ‘de proletariër met het warme hart’.

Terwijl zijn eerste romans voornamelijk een defaitistische en pessimistische ondertoon hadden, neigde hij in later werk, zoals in De dag van morgen, meer naar een romantisch idealisme. In een brief (aan August van Cauwelaert) - geciteerd in Lode Zielens van proletariër tot burger van Erik Segers - wees de schrijver zelf op zijn in se hoopvolle boodschap: ‘Als ik mijn werk goed overzie, meen ik dat het slechts ogenschijnlijk pessimistisch is, er klinkt immers een slotaccoord op van vertrouwen en optimisme, van idealisme; het geluk wordt uiteindelijk veroverd, het geluk dat er in bestaat te geloven aan het leven.’

Zielens was niet wat je noemt een groot stilist. Het ging hem veeleer om wat ‘het hart’ hem ingaf te schrijven. Ook tijdgenoten ergerden zich aan de slordige schriftuur en compositie van zijn boeken. Zo schreef Paul Lebeau bijvoorbeeld: ‘Het contact met het werk van Lode Zielens, de eerste tien minuten, ergert mij steeds. De fixeering der gedachten is vaak erg wazig. De woorden slodderen rondom de gedachten. Elke bladzij wordt de syntaxis geweld aangedaan [] Want, al is Zielens het tegenovergestelde van een woordkunstenaar [] toch gaat er iets van uit, want Zielens is een romancier,

// 1931 / de belgische wielrenner gaston rebry wint parijs-roubaix / gestorven pol de mont en max elskamp // 1932 / wet op het taalgebruik in de

[p. 506]

een schepper van levende wezens.’

Dezelfde dubbelzinnige appreciaties bleken uit de huldeteksten van vrienden na Zielens' onverwachte dood in 1944 (hij overleed door een invallende V2-bom). Men bracht veel sympathie op voor de mens Zielens, zijn boodschap en bedoeling, maar had ook wel wat voorbehoud als het om de stilistische kwaliteiten ging. ‘In Lode Zielens is de mensch van goeden wil zoo overstelpend aan het woord, dat men vergeet wat hem als kunstenaar ontbreekt’, schreef Maurice Gilliams bijvoorbeeld in Gedenkboek Lode Zielens. In een bijna hagiografische monografie uit 1956 stelt Hubert Lampo dat Zielens zich liet leiden ‘door het bewogen ritme van zijn teder dichtershart’.

In het verschijningsjaar van De dag van morgen publiceerde Georges Orwell Homage to Catalonia, een uitmuntend verslag over zijn belevenissen bij de arbeidersmilities tijdens

‘Ik zou het wel arrangeren,’ zei Tante Mona. ‘Direct al de Roden die naar Spanje zijn geweest om daar de priesters te massacreren tegen

de Spaanse Burgeroorlog. In Nederland verscheen De Spaanse tragedie van Jef Last, ook een nog steeds lezenswaardig relaas van een schrijver die als internationale vrijwilliger vocht voor de Spaanse Republiek en tegen het fascisme. De internationale brigades in Spanje komen ook ter sprake in De dag van morgen van de Vlaamse ‘volksschrijver’ Lode Zielens. Helemaal aan het einde van deze idealistische roman vraagt de hoofdpersoon zich plotseling af of hij niet moet gaan vechten voor de goede zaak. Toch is de roman, die begint als een naturalistisch familiedrama, vooral een blijk van idealisme en van bijna hondse trouw aan de socialistische partij van Camille Huysmans.

De dag van morgen is zeker niet Zielens' beste roman. Het is zelfs verbijsterend om als moderne lezer te merken hoe Zielens er blijkbaar maar op los schreef. Verhaaltechnisch en compositorisch rammelt de roman aan alle kanten. Merkwaardig is dat Zielens volkomen voorbijgaat aan alle mogelijke regels van het vertelperspectief. De ene zin wordt verhaald vanuit het ene personage, terwijl de volgende zin zich blijkbaar in het hoofd van een ander personage afspeelt. Ook met de logica springt Zielens eigengereid om: nu eens beschrijft hij een gebeurtenis vanuit de allesoverschouwende blik van de verteller, om dan weer, zonder enige overgang, verder te gaan met de innerlijke gedachtengang van één personage. Dit zou geslaagde literatuur opgeleverd hebben als het experimenteel bedoeld zou zijn geweest - bijvoorbeeld om aan te tonen dat er verschillende gezichtspunten en waarheden kunnen zijn -. Maar zo was het alleminst bedoeld; wat Zielens inhoudelijk wilde zeggen is heel eenduidig te begrijpen en te lezen.

In De dag van morgen wordt de oude wereld - waarin de mens het slachtoffer is van onontkoombaar noodlot - gesteld tegenover de nieuwe wereld - waarin de ‘nieuwe mens’ ijvert voor vrijheid, vrede en geluk. (‘Oproep tot den nieuwen mensch’, zo was in 1936 ook de titel van een bijdrage van Zielens aan de bundel Schrijvers getuigen tegen oorlog en militarisme.) De oude wereld wordt in De dag van morgen verpersoonlijkt door Frieda, die aan-

administratie / oprichting van forum, een maandschrift voor letteren en kunst / eerste boekenbeurs in antwerpen / gestorven: andré baillon, cyriel

[p. 507]

vankelijk het hoofdpersonage lijkt te zijn. In het eerste deel van de roman trouwt ze tegen de zin van haar dominante moeder met Albert. Hoewel ze hem liefdeloos behandelt, krijgt het echtpaar twee zonen. Bert(je), de jongste, wordt in de roman de verpersoonlijking van de nieuwe wereld.

Albert en Bert(je) zijn, in de woorden van Hubert Lampo, ‘twee tere zachtmoedigen, zoals Zielens zelf een zachtmoedige was, die niet op kunnen tegen de verschrikkelijke hardheid van het leven, belichaamd door de wrede, niets of niemand ontziende moeder, een helleveeg, bereid tot verraad en misdaad om haar doel te bereiken, en die beiden aan haar dierlijk ongebreideld egoïsme dreigen ten gronde te gaan.’ De moeder Frieda lijkt inderdaad een tiranniek monster, harteloos en meedogenloos. Zielens besteedt geen enkele aandacht aan de redenen van dit gedrag. De lezer vraagt zich af: hoe is het zo gekomen? Wat beweegt haar? Misschien

de muur. Direct al het kapitaal dat in de handen zit van de vreemden en de vrijmetselaars afpakken en gelijk verdelen onder de mensen die

was ze volgens Zielens slachtoffer van de omstandigheden of zoiets determinerends uit de oude wereld. Helaas wordt dat in de tekst niet duidelijk, voelbaar of begrijpelijk gemaakt. Moeder Frieda wordt gewoon als de slechterik voorgesteld, zo ongenuanceerd als in het slechtste of simpelste kinderverhaal. Een soort Cruella van de oude wereld.

Bert, de tweede zoon, staat in de tweede helft van de roman model voor de nieuwe wereld, een wereld voor zachtmoedigen. Dat hij niet in de oude, hardvochtige wereld thuishoort is van in het begin duidelijk: ‘Het leek, dat dit Bertje niet op deze wereld wilde komen.’ Helaas is ook ‘dit Bertje’ een weinig geloofwaardig personage. Ter illustratie twee citaten uit deel drie van De dag van morgen - ‘Derde boek. De jongeling’:

‘Als hij een beetje beroesd huiswaarts keert, wordt hij wel eens melancholiek. Mijn leven is voorbij, denkt hij dan en ik heb er niets mee kunnen aanvangen. Waar is mijn jeugd? Aan wat kan ik mij vasthouden? Had ik nu een stukje ideaal of zo iets.’

‘Hij wil dienen en niemand roept hem óp, niemand gebruikt hem; hij zal verslenst zijn zonder ooit wezenlijk en diep te hebben gebloeid; hij zal sterven, zonder te hebben geleefd. [] Er is niets wonderbaarlijks in de wereld. Ja, toch, ééns zal het er zijn.’

De jongeling sluit zich aan bij het socialistische jeugdverbond. Ondertussen heeft het meisje van zijn dromen, Elisabeth - ‘Dit meisje is heel tenger, heel schuchter, heel blond.’ - zijn liefde beantwoord. Maar ook deze twee ontwikkelingen zijn nauwelijks geloofwaardig beschreven. Gelukkig is er nog de secundaire literatuur. Zo leert de studie van Erik Segers, Lode Zielens, van proletariër tot burger, wat eigenlijk uit de roman had moeten blijken: ‘Gesterkt en gesteund door de partij en door zijn liefde voor Elisabeth krijgt Bertje weer zelfvertrouwen en hoop, en ontwikkelt hij zijn persoonlijkheid. Hij heeft nu een ideaal om voor te leven: het ideaal van de partij, die de mens beschouwt als een sociaal wezen en ijvert voor een betere samenleving.’

Overigens komt de jeugdbeweging pas op 37 bladzijden voor het einde ter sprake. En

buysse en rene de clercq // 1933 / onder de schelde in antwerpen worden twee tunnels gegraven, een voor voetgangers en een voor het autoverkeer /

[p. 508]

tussendoor gaat Bert nog naar het leger, waar hij naamloze brieven krijgt die hem willen doen twijfelen aan de liefde van Elisabeth. (Ze blijken van zijn moeder afkomstig, - als voorbeeld van subtiliteit kan het tellen.)

De socialistische idealen van de jeugdbeweging blijken aanvankelijk alleen uit uitstapjes, het opknappen van een clubhuis (daarbij geholpen door vader Albert) en het rond kampvuren discussiëren en zingen van strijdliederen. Segers gewaagt van ‘de meest propagandistische bladzijden die Zielens ooit geschreven heeft’. De bevriende criticus Toussaint van Boelaere - die Zielens later zou herinneren als ‘den liefsten, den gedienstigsten, den openhartigsten en den trouwsten van mijn literaire vrienden’ - oordeelde destijds ook niet positief. Hij schreef dat de ideologische beschouwingen ‘in het tweede gedeelte van den roman [...] niet zoo scherp en niet zoo heel diep gaan. Zij missen diepgang en kernachtigheid. Zij gaan niet boven

werken voor hun brood.’
Het Verdriet van België, p. 93

de gewone beschouwingen en argumenten uit die in de propagandistische literatuur kunnen worden gevonden.’

Het laatste deel - ‘Vijfde boek’ - is getiteld: ‘De dag van morgen’. Op 25 bladzijden voor het einde gaat het opeens over enkele kameraden van de vriendengroep, waardoor ondertussen zelfs vader Albert is begeesterd geraakt: ‘Liever luistert hij naar de kameraden van zijn zoon en van zijn dochter Elisabeth, die bijna iedere avond komen redetwisten over politiek en veel “godvers” aanwenden bij wijze van argumentatie.’

Een kameraad wordt omstandig voorgesteld: ‘Van al de vrienden is Theophiel de jongste, de stilste, de dromerigste, de meest fanatieke.’ Hij is de heftigste, maar tegelijkertijd de zachtste: ‘Waar vandaan deze weekheid, dit zacht vrouwelijk gevoel?’

Na een tirade van Theophiel over onrechtvaardigheid vraagt Elisabeth - die ondertussen ‘zwelt naar het moederschap’: ‘Houdt gij wel van de mensheid?’

Elisabeth!

Ach, Elisabeth, een vrouw uit de duizend. Wellicht benaderde dit romanpersonage het vrouwelijke ideaal van de romantische Zielens. Ze heeft immers alles wat een man als hij kan behagen: schoonheid, intelligentie, trouw, en - kan het mooier - socialistische idealen.

Elisabeth als de archetypische Zielens-vrouw. De biograaf van Zielens, Ludo Stynen, wees er al op dat Zielens in die tijd een min of meer wekelijkse rubriek op de vrouwenbladzijde van De Volksgazet schreef: ‘Brief van Elisabeth’. Volgens Stynen was dat duidelijk een vrouwelijk ‘alterego’ van Zielens: ‘De stijl van Elisabeth is de stijl van Lode. De onderwerpen die haar boeien zijn de onderwerpen waarmee hij op dat moment journalistiek of literair bezig is.’ Van faits-divers (het afwijzen van de preutse reacties op sportkledij voor vrouwen) tot de internationale politiek, zoals de Spaanse Burgeroorlog. De strijd in Spanje dringt zich - volgens Stynen - steeds meer aan Zielens op, ook in andere artikels voor De Volksgazet. Zo begint hij een campagne voor steun aan Spaanse kinderen, slachtoffers van

gaston martens krijgt de driejaarlijkse staatsprijs voor paradijsvogels / henri michaux publiceert un barbare en asie / de franse dichter paul claudel

[p. 509]

de agressie. Stynen merkt voorts nog op dat Zielens met die aandacht voor Spanje de partijlijn ter zake volgt, zoals ook de Brieven van Elisabeth doen. Zelfs al betuigt de partij weinig vertrouwen in vrouwen, ‘Zielens' en Elisabeths geloof in de partij is onaantastbaar’.

Stynen omschrijft de ‘brieven van Elisabeth’ als ‘pareltjes van propaganda’ en elders als ‘een geschikt kanaal voor de verspreiding van Zielens' pacifisme’. Op 4 november 1936 wil Elisabeth, bijvoorbeeld, ‘met nog meer vuur het socialisme, dat betekent de vrede, dienen.’ Op 23 juli 1936 schrijft zij: ‘Wij zijn socialist óók om ons kroost een betere wereld te bezorgen dan die vermaledijde wereld waarin wij thans leven’.

Met Theophiel loopt het overigens niet goed af. Op 13 bladzijden voor het einde van De dag van morgen is de verkiezingscampagne begonnen. De kameraden nemen deel aan nachtelijke plaktochten. Op een nacht botsen ze op militanten van een andere partij, waarbij geschoten wordt. Twee kameraden, onder wie Theophiel, worden gedood. Dit blijkt een nauwelijks verhulde beschrijving te zijn van de moord op twee Antwerpse socialistische propagandisten. Op hun begravenis voert de partijleider, in wie Camile Huysmans te herkennen is, het woord.

‘... doffe, bronzen stem van de partijleider, die in hun naam de laatste woorden sprak. Lang, knokerig, de geest tot lichaam geworden, stond hij voor de baar. Zijn met krachtige trekken gesneden gelaat met de fijne, anders in zulke stekelige ironie geplooide en gevoelige mond, trilde van innerlijke opwinding.’

Huysmans zou later zelf naar deze beschrijving verwijzen, toen hij op 3 december 1944 als burgemeester van Antwerpen de lijkrede hield op de uitvaartplechtigheid van Lode Zielens zelf.

Uiteindelijk, in het allerlaatste hoofdstuk, komt de Spaanse Burgeroorlog ter sprake. Het hoofdstuk begint aldus:

‘Iederen dag sterven duizenden en duizenden Theophiel's en Edgar's in Spanje, zij hebben andere namen, maar zij zijn dezelfden. Zij namen het geweer om de idee, die hun leven is, te verdedigen tegen wie haar met geweld en overmacht van wapens, kanonnen, mitrailleuses, tanks en vliegmachines besprong. Overal laaien daar vuren, overal klinken kreten van ontzetting, pijn en verdoemenis onder de zweepende liederen en het lawaai van het daverend geweld door. Huizen storten krakend in elkaar, de gronden splijten, de hemel braakt vuur, soldaten rennen, schieten hun geweren af, gaan elkaar met de bajonet te lijf - en sterven!’

Twee van de kameraden blijken als vrijwilliger in Spanje te zijn - wat vreemd genoeg eerder niet eens vermeld werd. Ze schreven een brief naar Bert, met de volgende mededeling:

‘Zij hebben in dat brandende land den man ontmoet, die Theophiel en Edgar het vaarwel had toegeroepen in naam van allen. Krakend van magerte liep hij door de puinen. In het diepe brons van zijn stem hadden zij de hoop gehoord; hij had hun handen gedrukt en toegeknikt. [] Hij had hen herkend, - in hun eigen land zou hij hen voorbij gegaan zijn; hier herkende hij hen als de vrienden van Theophiel en Edgar. En daardoor waren hun oogen vochtig geworden.’

Niets over de ontwikkelingen aan het front, de gevechten of interne strubbelingen bij de milities, maar wel dat Camille, de

wordt ambassadeur in brussel / publicatie van kaas van willem elsschot / gestorven alice nahon // 1934 / gestorven isidoor teirlinck, naturalist

[p. 510]

grote roerganger, er was, en dat hij de jongens de hand had gedrukt. En daar werden ze door ontroerd. Dat ze hun leven veil hadden voor de linkse zaak - tot daar aan toe - maar dat ze de partijleider ontmoetten - dat zorgde voor vochtige ogen.

Dat Huysmans even in Spanje was, is historisch correct. Volgens de biografie van Jan Hunin Het enfant terribele Camille Huysmans 1871-1968 vertrok hij op 16 januari 1937. Officieel was het een humanitaire missie, maar Huysmans had vooral politieke bedoelingen. Hij had zich eerder al tegenstander betoond van de politiek van niet-inmenging, die Belgie (met de socialisten in de regering) huldigde. Huysmans was in die tijd voorzitter van de Kamer en werd dus geacht zich low profile te houden. Zijn bezoek aan de Spaanse republiek leidde achteraf nog tot een heuse vechtpartij in de Kamer, tijdens de zitting van 9 februari 1937.

Aan het slot van De dag van morgen vraagt Bert aan zijn vrouw Elisabeth waarom hij niet naar Spanje gaat vechten:

‘Vindt gij mij geen lafaard? Vroeg hij heesch. Dààr had ik Theophiel kunnen wreken.’

Elisabeth antwoordt hem, ‘als kameraad tot kameraad’:

‘Welnu, dan - gij zult u opofferen om een medemensch te redden van den dood; gij had u laten doodschieten om Theophiel te redden en als ze morgen zeggen: sterf, opdat de betere wereld er kome, dan snelt ge verrukt den dood in. Maar lieve Bert - en plots begon Elisabeth te schreien - ik weet helemaal niet of gij ooit koelbloedig zoudt kunnen dooden.’

Bert kijkt vervolgens vertederd naar zijn vrouw die hun kindje de borst geeft - de symboliek kan de lezer niet ontgaan - en mijmert over de hoop die het kind belichaamt, mijmert over de dag van morgen.

De roman eindigt zo: ‘En deze scheppingskracht vond haar opperste symbool in de moeder met haar kind, al de eeuwigheden door. Altijd moest herbegonnen worden, altijd herbegon de mensch, bezeten van hoop. Naar dit kleine kind en naar deze moeder vloeide nu zijn hoop, redeloos misschien, maar hij wilde hopen; ondanks alle ellende, verdriet en teleurstellingen wilden zij hopen op den dag van morgen, met dit kind en met alle andere kinderen.’

Wat ook de bedoeling was van Lode Zielens in 1938, 64 jaar later is De dag van morgen oudbollig, pathetisch en ongeloofwaardig.

_ Gebruikte literatuur

hubert lampo, Lode Zielens. Manteau 1956

erik segers, Lode Zielens, van proletarier tot burger. Gent Cultureel Documentatiecentrum Rijksuniversiteit 1989

diverse auteurs, In memoriam Lode Zielens. Elsevier-Brussel, z.d.

ludo stynen over ‘De brieven van Elisabeth’ in Kruispunt, jrg 41, nr. 184, december 2000

jan hunin, Het enfant terrible Camille Huysmans 1871-1968. Meulenhoff/Kritak, 1999.

isch schrijver en vlaams folklorist // 1935 / oprichting van de kredietbank / felix timmermans publiceert boerenpsalm en filip de pillecijn monsieur