Yang. Jaargang 39

[p. 31]

Bert Bultinck
Terug
Notities naar aanleiding van Michael Bracewells The nineties. When surface was depth.

30: De leeftijd

De laatste maanden stortten een behoorlijk aantal vrienden en kennissen, allen rond de dertig, zich in nieuwe liefdes, oude flirts, een overdosis werk en/of alcohol. Het liefste nog tegelijk. Ze zijn op drift. Ze laten zich meedrijven op emoties waar ze niet aan kunnen weerstaan. Ze worden meegesleurd door vrouwen en mannen die hen overkomen. Tussen de heftige momenten door stemt hen dat tot nadenken. Toen ze nog als jonge twintigers door het leven wandelden, dachten ze dat ze geen algemene uitspraken over het leven nodig hadden. Het leven bestond uit uren, dagen, in het beste geval een week: het werd met een relativerende hoofdletter geschreven. Alles kon altijd vanuit een andere hoek worden bekeken. De kwestie was niet zozeer dat niets was wat het leek, wel dat we onze honger naar wat het dan wel zou zijn nog even konden sussen.

Ondertussen heeft het ongeduld dus opnieuw de kop opgestoken. De onverlaat die aanvankelijk dorst te suggereren dat niets was wat het leek omdat er eigenlijk niets is - en alles alleen maar lijkt - ziet nu tot zijn eigen stomme verbazing dat hij de deur naar de essentie opnieuw heeft opengezet. En het begint behoorlijk te tochten. De panacee van het perspectivisme verliest allengs zijn kracht, omdat het vermoeden rijst dat verschillende perspectieven wel leuk zijn, maar feitelijk niet naar de kern gaan. Meer nog: waar men vroeger zijn opperste best deed om de poly-interpretabiliteit van werkelijk alles te demonstreren,

[p. 32]

begint de constante perspectiefwissel steeds meer op de zapper te gelijken: als er al controle is, dan alleen ten koste van remoteness. We vinden dat de tijd gekomen is om in te zoomen, om het ding zelf te zien. Er wordt van de weeromstuit hoger op één paard ingezet dan ooit tevoren.

Over het algemeen lijken de dertigers die in deze levensfase voor de enjeu ‘kinderen’ hebben gekozen het beste af. Terwijl ze doodvermoeid weer opstaan om de papfles gedurende het juiste aantal seconden in de microgolf op te warmen, is er metafysische rust in hun hart. De anderen kiezen er bijvoorbeeld voor om zich in een romance te storten, waaronder hun jarenlang stabiel gewaande relatie kraakt of breekt. Hoewel zwangerschappen ook wel meer dan gemiddeld te associëren zijn met een eeuwige terugkeer van hetzelfde, lijkt diezelfde terugkeer bij de andere keuze net iets beangstigender. Het spel met de nieuwe man of vrouw is best spannend, maar de gevoelens zijn toch unheimlich sterk verwant met die van de half-vergeten puberale verliefdheden.

Dat is ontluisterend voor mensen die dachten dat ze geen algemene uitspraken over het leven nodig hadden. Door de herhaling dringen die generische pletwalsen zich op, met een hardnekkigheid waar een zelfgekozen blindheid niet meer tegen bestand is.

De mens is alleen op de wereld.
Zelfbehoud is onderschat.
Liefde is vervangbaar.

De zichzelf ontwerpende mens voelt zich met de feiten geconfronteerd en verliest langzaamaan de energie én het geloof om zichzelf te vertellen dat het allemaal niet zo hóeft te zijn. Dertig jaar potentie is ondertussen in act omgezet en de briljanten pracht van de mogelijkheden wordt gestut, maar tegelijk ook beperkt, door de natuursteen van de gemaakte keuzes. Het leven is niet langer wat je er zelf van maakt. Of toch niet uitsluitend.

Misschien is mid-life crisis nog wel de beste omschrijving van dit levensgevoel. Niet omdat dertig het midden van het leven zou zijn - als we niet oppassen wordt onze generatie gemiddeld negentig. Wél omdat dit alles te maken heeft met een gebrek aan afstand ten aanzien van het eigen leven. Dertigers op drift voelen zich op heroïsche, dan weer verpletterende wijze te midden van hun eigen curriculum vitae, een panta rhei van steeds moeilijker te beheersen ervaringen. Na de zondvloed van de ironie, die totalitair de gebeurtenissen op afstand hield, kwam de werkelijkheid met een ongehoorde onmiddellijkheid terug. It died hard and now it 's back with a vengeance.

Het apocalyptische alcoholverbruik, de rush van de kick of het grenzeloze werken zijn dan slechts enkele van de mogelijke manifestaties van de zelfgekozen regressie. Volgens mensen die geacht worden het te kunnen weten zou een en ander de onmacht aantonen om met de overdonde-rende veelheid van het hedendaagse leven om te gaan. Dat inzicht creëert echter zelden de goesting om er iets aan te doen. Als er al zelfverlies is, dan zijn we smoor op

[p. 33]

ons zelfverlies. En we janken gráág als er niets overblijft, als waren we onbegrepen en zestien.

Want, natuurlijk: we hebben het allemaal al eens meegemaakt. Dat maakt het juist zo pijnlijk. We wisten al dat we alleen waren. We hebben het zó sterk aangevoeld, we wisten dat het waar was. Alleen: we dachten dat ‘vergeten’ hetzelfde was als ‘doorwerken’. We dachten dat we er vrede mee hadden genomen; dat het een pre-set was die we konden incalculeren. De lijnen waren uitgezet en tussen de lijnen was het goed voetballen. En dan nu opnieuw de lijnen gaan opzoeken? Daar is niets te vinden, dat weten we. Dat kunnen we beter laten. Doe dat dan.

90: De jaren

Het is onduidelijk - en nog het meest voor dertigers zoals ondergetekende - in hoeverre bovenstaande gevoelens typisch zijn voor de leeftijd van die groep dan wel voor de tijd waarin die groep leeft. Wellicht is het een combinatie van beide. Los van de gebeurtenissen zelf en het karakter van de persoon die ze meemaakt, wordt de betekenis ervan bepaald door de geschiedenis van de persoon en de tijd waarin hij leeft.

Wat betreft dat laatste kan je de omslag van een speelse ironie (die zich de luxe veroorlooft niet te kiezen) naar een nieuwsoortig, doorleefder sérieux in elk geval ook associëren met algemene culturele verschuivingen, hoe moeilijk die ook te vatten zijn. De comeback van het reële zag je bijvoorbeeld op het scherm, in Big Brother en andere reality-TV, maar het bracht ook het (veel minder massale) succes van iemand als Bonnie ‘Prince’ Billy met zich mee, die sans ironie zijn intellectuele doelpubliek popverzen kon toeprevelen als ’and that I see a darkness / and did you know how much I love you / is a hope that somehow you you / can save me from this darkness’. Sentiment werd nog altijd sceptisch onthaald, maar wie er al te stoer over deed, werd al gauw ontmaskerd als iemand die het leven in zijn volle draagwijdte niet aankon en daarom zijn kwetsbaarheid achter ironie verschanste.

Wat is er de laatste jaren gebeurd dat deze gevoeligheid opeens opnieuw als waarheid herkend kan worden, en niet meteen als pubersentimentaliteit in haar hemd werd gezet? Nog in 1985 zong Morrissey: ’and if the day came when I felt a natural emotion / I'd get such a shock I'd probably jump in the ocean’. Grote Gevoelens, dat was voor mensen die de Story lazen. Maar als dertigers vandaag op drift zijn, dan wil dat zeggen dat ook zij geschrokken zijn én in de oceaan zijn gesprongen, finally finally finally. En niet weten of ze zich werkelijk aan een redelijk stuk schip willen vasthouden.

90: Het boek

Generalisaties over de jaren negentig zijn even betwistbaar als veralgemeningen over dertigers. Maar het is mogelijk om een boek te schrijven over bovenstaande diepzinnigheden, ze in te kaderen in een discours over een tijdsbeeld of een generatie

[p. 34]

en op die manier afstand te houden. Die afstand is misschien wel de standaardhouding van de essayist: hij identificeert gevoeligheden, plaatst ze in een ruimere context, en die context werpt een verrassend licht op het te omschrijven onderwerp. Fundamenteel is dat de essayist zélf niet wordt aangetast door zijn onderwerp, dat hij blijft schrijven met een descriptieve grammatica. Anders wenkt le délire. En dat maakt, zoals het woord zelf al aangeeft, het lezen een flink stuk moeilijker.

Anderzijds kan het dan weer teveel de andere kant opgaan. Een boek dat zich vrijwel volledig op meta-niveau afspeelt is The nineties. When surface was depth, een ratjetoe van een handvol eerder gepubliceerde én nieuwe stukken van Brits ro-manschrijver, journalist en ‘cultuurcommentator’ Michael Bracewell, waarin hij zich dermate in gevatheid en savoir-faire uitput dat er maar weinig meer op het spel staat. Het gaat over een welbepaalde dialectiek tussen diepte en oppervlakte ter aanduiding van een heel decennium dat - wie weet ooit misschien evenzeer een paradigma zal worden als de jaren zestig dat werden voor de generatie van de jaren negentig zelf. En het heeft de sterkte én de zwakte van het gemiddelde stuk in The Face of I-D (Vlaamse equivalenten zijn jammer genoeg moeilijk te vinden): het boek bestaat uit bij vlagen overrompelende lappen taal, er is veel herkenning en de lezer wordt niet zelden overvallen door een flits van inzicht. Maar ook tijdens de lectuur van genoemde bladen bleek dat dit soort glossy flitsen de lezer niet zelden dazed and confused achterlaat, eerder dan verlicht.

Bracewell heeft het voortdurend over de infantilisering van de mens in de jaren negentig, schrijft over de ironie en de nieuwe authenticiteit en identificeert trends sneller dan ze zich kunnen vormen. Zijn techniek is die van de blow-up: de punthoeden van The Pet Shop Boys staan voor mensen die het belangrijk vonden om ‘niet echt te zijn’; singles van de popgroep Suede ondersteunen de stelling dat we bijna geen verleden meer hebben omdat we alles al hebben opgerevivald. Bij mensen die de respectieve punthoeden en singles kennen kan dit trucje wel een moment lang werken: de punthoeden kunnen inderdaad makkelijk gezien worden als een misprijzen voor het geweld van de authenticiteit en de singles van Suede zijn inderdaad replays van replays van pop uit de jaren zeventig. Maar erg lang blijft dat niet duren want eigenlijk zijn de te ondersteunen stellingen dermate vanzelfsprekend dat het een koud kunstje is om ze met tientallen voorbeelden te ondersteunen.

Zoals gezegd komt het bovendien de coherentie van het boek niet ten goede dat zoveel losse stukken bijeen zijn geharkt. Zo wordt de lezer pardoes geconfronteerd met lange fragmenten uit interviews met Yoko Ono, die maar heel vaag met de jaren negentig geassocieerd kan worden. De platen van Barry Adamson (zie o.m. Oedipus Schmoedipus, en ook zijn werk voor David Lynch' Lost Highway) zijn dan wel producten van de jaren negentig - en worden hier heel welbespraakt van culturele achter-

[p. 35]

grond voorzien - maar blijven geïsoleerd van de meer algemene uitspraken over de nineties zelf. Wellicht is het de bedoeling dat die korte stukken over specifieke artiesten als iconen worden gelezen en dat het kortstondig oplichten van al die beelden samen een lichtspel van de jaren negentig laat zien.

Het boeiendste van Bracewells boek is evenwel de ongegeneerdheid waarmee hij de Zeitgeist beweert te capteren van een tijd die pas een paar jaar achter ons ligt (al put hij vaak, zeer vaak uit de jaren tachtig en de jaren zeventig). De culot om een boek te schrijven over een heel decennium mag bij sommigen dan al wrevel opwekken, dat soort projecten lijkt me toch nuttig. Het is een van de vele voorbeelden van hoe schrijvers hun publiek van een cognitive mapping kunnen voorzien, een stadskaart van het leven op een bepaald moment, voor een bepaalde leeftijd. Maar om echt oriëntatiepunten te kunnen leveren, moet je wel je startconcepten definiëren. Zoals gezegd is een van de motieven van Bracewells boek het begrip infantilisering. Hij spreekt over een (Britse) evolutie van ‘verhoogde bewustzijnshumor’ (met grappen over Thatcher) naar ‘cartoon surrealism and an infantilist nostalgia for the popular culture of the early 1970s’ (Vic Reeves en Bob Mortimer). De infantilisering schuilt volgens Bracewell ook in koffie en lofts: ‘As the 1990s became fixated on brands and retail culture, so the Trojan Horse of cultural materialism would be Infantilism - seducing the consumer with cosy treats: the cafe latte and the loft conversion’. Ook de hang naar ironische retrokitsch wordt ‘an infantilist reflex of nostalgia for our pop-cultural youth’ ge-noemd. Maar zelfs wanneer het concept rechtstreeks ter sprake komt, wordt het gebrek aan een definitie verborgen achter mooie metaforen en adjectieven:

Throughout the 1990s, a vivid strain of infantilism had entered the current of contemporary culture, its presence as bright and alluring as the stripe of chemical flavour in a block of raspberry ripple ice cream. It seemed to begin as an act of recoil, bang on cue, some time around the Black Monday stockmarket crash of 1987, with a yearning for small comforting things: reassuring little treats from the August of childhood or the springtime of adolescence.

Mooie literatuur, dat zeker. Als je al overtuigd was dat ‘infantilisering’ inderdaad een kenmerk is van de jaren negentig, zal je wellicht kunnen genieten van het frambozenijs. Maar als je dat nog niet bent, lijkt het al snel of Bracewell hoogst elegant voor zich uit zit te bazelen.

Overzicht

Zo bezien doemt er plots een verrassend nauw verband op tussen de inzet van een boek als dat van Bracewell en een van de kenmerken die hij aan zijn onderwerp toeschrijft. Net zoals een caffe latte een korte weg kan zijn naar genoegdoening en rust, biedt de oppervlakkige schriftuur van dit soort Zeitgeistproza een belofte van overzicht en hanteerbaarheid. Zolang het duurt, lijkt het alsof je je eigen geschiedenis her-

[p. 36]

kent, alsof die misschien zelfs gedeeld wordt door anderen, ook al zijn die in een ander milieu en een ander land opgegroeid. Die rust en genoegdoening heeft niets heroïsch, maar is wel noodzakelijk. Daarom kan dit soort proza nuttig worden genoemd. Analytisch valt er in The nineties. When surface was depth weinig te rapen, stilistisch al heel wat meer, maar als het boek interessant is, komt dat vooral door de opzet.

En ongeveer hetzelfde geldt uiteindelijk voor algemene uitspraken over het leven die zich opdringen bij ‘dertigers op drift’ en voor begrippen als ‘dertigers op drift’ zelf. Het is belangrijk om die generalisatie te laten bestaan, in plaats van ze meteen te gaan kapotnuanceren en af te dingen op de universaliteit ervan. Regressie kan vorm krijgen als een teruggrijpen naar de zinnelijke, hoogst consumeerbare geneugten des levens, maar evenzeer als het afstand nemen van de tijd waarin men leeft. Bracewells boek gaat over het eerste, maar doet het tweede. Omdat het echter veel te sterk afstand neemt van het voorbije decennium - als was dat in zijn geheel te overschouwen en te karakteriseren zonder zichzelf in beeld te moeten brengen - is het niet echt een goed boek. Vanop de Olympus is het goed kouten. Het boek is zélf regressief omdat het de zelfontplooiing eerder stillegt dan stimuleert en omdat het een voorbeeld is van hoe men zijn verantwoordelijkheid in het hier en het nu kan ontlopen. Dat is soms nodig, maar zodra het niet meer nodig is, moet men verder.

Michael Bracewell, The nineties. When surface was depth. London: Flamingo, 2002.