Yang. Jaargang 39

[p. 506]

David van Reybrouck
Het verbranden der klaprozen
Over onwetendheid, opmerkzaamheid en ontroering

Aan Kristina hoef ik het alvast niet te vragen. We staan elk met een halve liter Baltika in onze handen. Ik heb haar nooit verteld dat ik schreef. Vier jaar geleden zag ik haar voor het laatst en tevens voor het eerst. Het was op het Europees archeologencongres in Lissabon, zij kwam uit Rusland en gaf een lezing in een sessie die ik georganiseerd had. Als dank mocht ik tijdens het galadiner met haar dansen. Haar jurk leed aan spina bifida. Mijn hand kleefde op haar rug.

Dat was vier jaar geleden. Haar uitgestrekte familienaam was ik ondertussen grotendeels vergeten. Nu staan we op de openingsreceptie van een ander archeologencongres, ditmaal in Sint Petersburg, zoekend naar een gesprek dat het midden houdt tussen small talk en grootspraak. Wetenschappelijke congressen zijn poelen der onwennigheid. Ik zie: haar haar is dertig centimeter gegroeid, de onzekere droefheid van haar ogen heeft plaats gemaakt voor iets wat men ‘pretlichtjes’ zou willen noemen, als dat tenminste niet zo belachelijk klonk.

Ik zeg haar dat ze er goed uit ziet.

Ze lacht genereus. ‘Maar ik trouw dan ook aanstaande maandag.’ En dan komt het verhaal van haar semester in Noorwegen, de ontmoeting met O., hun burgerlijke huwelijk in Oslo vorig jaar en hun kerkelijke trouw volgende week maandag. Geluk kan soms voor het rapen liggen. Je moet echt afkomen,’ besluit ze.

[p. 507]

Dat ik niet wist dat ze gelovig was, zeg ik.

Ja, dat was ze zeker, Russisch-orthodox. En ze voegt eraan toe dat het voor veel mensen van haar generatie een geweldige bevrijding was om na '89 opnieuw hun geloof te mogen belijden.

En ik die dacht dat Russisch-orthodoxe kerkjes alleen bevolkt werden met schuifelende baboesjka's wier hoofden steevast in strakke, donkere sjaals verpakt zaten, een species die in zijn bestaan bedreigd werd door de Malthusiaanse expansie van een nieuwe soort. De afgelopen uren - ik ben pas in Sint-Petersburg aangekomen, dit is mijn eerste bezoek aan Rusland - waren ze me al onmiddellijk opgevallen, de zeer jonge en zeer hippe Russische vrouwen wier schoonheid al vanop het thuisfront geroemd werd door Mannen Die Het Konden Weten. De Nevsky Prospekt, de hoofdader van de stad, bleek een universum van kniehoge laarzen en waterstofperoxyde. Ongeacht of men hierbij schoonheid en bronstigheid niet enigszins met elkander verwart, leert Kristina's geloofsverklaring me dat ik mijn blik zal moeten bijstellen.

Een paar dagen later tijdens haar bruiloft wordt dat helemaal duidelijk. Terwijl ik me samen met de Noorse en Russische familieleden staande probeer te houden tijdens een lange, maar onwaarschijnlijke mooie dienst (men herinnert zich: honderden kaarsen, brokaten gewaden, gouden poorten, beklemmende gezangen en een vaag heimwee naar religie), valt het op hoeveel mensen de kerk in- en uitlopen om even bij een ikoon halt te houden. Amorfe oudjes, zeker, maar ook veel jong volk. Meer dan eens trippelt zo'n Baltische godin met chirurgische naaldhakken tot bij de beeltenis van de Heilige Maagd die ze pieus aankijkt, onzeker en verwachtingsvol, waarna ze voorover buigt, drie, vier kruistekens slaat om vervolgens door een zware kerkdeur terug naar buiten te lopen en te verdwijnen in een schemerende stad vol verkeerslawaai en mannenblikken.

Ik begin te vermoeden dat na de val van het sovjet-regime zowel de Russisch-orthodoxe ritus als MTV met één beweging werden binnengehaald. Na alle partijgezeur en parades ging men zich in de nieuwe wereld laven aan ikonen en idolen - beide belichaamden hoop, verwachting en een vage belofte op individueel geluk. En terwijl ik merk hoe dat vermoeden vorm krijgt, groeit er een wens om die gedachte mee te delen.

Mijn schrijven ontstaat heel vaak vanuit het verlangen om nieuwsgierigheid te delen. En enthousiasme over het gevondene. Is dat iets schoolmeesterachtigs? Ja, omdat het om het rondstrooien van kennis gaat in de hoop dat het anderen ook aanvuurt. Nee, omdat ik mijn eigen onwetendheid in de schaal werp. Ik hul me niet in alwetendheid, ik plamuur de lacunes van mijn kennis niet dicht met bluf en jargon. Ik beschrijf niet zozeer wat ik weet, maar wat ik

[p. 508]

nog niet weet of nog maar pas weet. Daarom kan ik ook het best schrijven over dingen die ik zelf nog maar net ontdekt hebt. Wat allang verworven kennis is, kan mij niet meer doen ontbranden. Wat ik al beschreven heb, kan ik niet opnieuw vertellen. Ik ben een docent die slechts een semester meegaat. Geef mij geen vak maar een vraag. Onwetendheid is voor mij geen obstakel maar een voorwaarde voor het schrijven. In de erkenning van de onwetendheid schuilt immers een eerste stap naar kennis. Als nieuwsgierigheid de zoon is van de onwetendheid, dan is onwetendheid geen schande, maar een deugd. En is schrijven een zo eerlijk mogelijk relaas van het omgaan met die onkunde.

Ten tweede. Schrijven is voor mij eveneens een bijzondere wijze van kijken. In weerwil van alle clichés over eenzame zolderkamers, ontstaat een tekst veelal au beau milieu de la vie. Net zoals een fotograaf constant fotografeert, al heeft hij zijn toestellen niet bij, zo loop ik constant te schrijven, zelfs zonder pen op zak. Schrijven heeft eigenlijk niet eens zoveel te maken met notablokjes en tekstverwerkers (al zijn het nuttige instrumenten), maar veeleer met een verhoogde staat van paraatheid waarmee men door de dagen banjert. Wie schrijft, die kijkt. Hotel Vyborgskaja waar ik logeer is een modernistisch gedrocht uit het diepe sovjettijdperk met troosteloze kamertjes, druppende kranen en chagrijnig personeel. In de statige ontbijtzaal (lange gordijnen, plastic kroonluchters) beginnen Russische zakenlui hun dag met imperiale porties gehaktballen, zuurkool en rode biet. Ik registreer beelden en smelt ze om tot taal.

Terwijl ik dit neerpen, groeit echter ook twijfel. Is schrijven werkelijk een verrijking van het kijken? Als de wereld zoveel rijker is dan de taal, dan maak ik toch telkens een selectie? Dan pik ik toch datgene eruit wat het best in mijn kraam past? Is die zogenaamde ‘verruimde blik’ dan niet eerder een vorm van tunnelvisie waarvan de contouren bepaald zijn door de conventies van het genre waarin ik schrijf?

Mijn schrijven werd in belangrijke mate gevoed door de reportage. Op reportage gaan beleef ik steevast als een bijzonder intense, zintuiglijke omgang met de wereld. Ik let bewust op geuren, op hoe iemand zijn handen beweegt, welke kabelpatroon zijn trui heeft, of zijn lip trilt. Ja, en als ik na afloop thuiskom, ben ik afgemat en doodop want ik heb andermaal een overdosis werkelijkheid tot mij genomen.

Maar anderzijds is de reportage het genre bij uitstek waarin sovietwoonblokken steevast grauw zijn, Russische vrouwtjes steevast gesjaald en Russisch mannen steevast aan de Stolichnaya. In die portrettering is het normaal, ja zelfs bijna noodzakelijk dat de kraan in mijn hotelkamer druppelt. Maar deed ze dat wel echt? De ins en outs van de Slavische loodgieterij zijn mij onbekend, de

[p. 509]

dwingendheid van een bepaald genre des te minder.

Hoe komt het toch dat we zo van die clichés houden? De kracht van de door mij zeer bewonderde Guy de Maupassant schuilt hem ook telkens in die lichte stereotypering van personages, die minimale mate van karikaturalisering van situaties. Pruisische officiers, Normandische vrekken, Corsicaanse weduwen en syfilhtische Parijzenaars: ze zijn net schematisch genoeg om herkenbaar te zijn en net zelfstandig genoeg om het bordkarton te ontstijgen.

Als mijn beeld van Rusland lijkt te kloppen, dan is dat misschien niet omdat het overeenstemt met het ‘ware’ Rusland (wat dat ook moge zijn), maar omdat het instemt met wat anderen daarover geschreven hebben. Niet de correspondentietheorie van waarheid lijkt van de toepassing, maar de coherentietheorie. ‘Waar’ is die bewering die grotendeels overlapt met voorafgaande beweringen. Is het daarom minder juist’? Misschien niet, al is het niet onbelangrijk voor mezelf om te weten dat mijn schrijven, al dan niet gewild, participeert in een veel omvangrijker schrijven, filmen, verslaggeven, praten, kortom verbeelden van, in dit geval, Rusland. En dat mijn zogenaamd ‘aangerijkt kijken’ evenmin ontsnapt aan canon, conventies, tradities van representeren.

Pas na vijf dagen Vyborgskaja - het congres is ondertussen afgelopen, ontbijten gebeurt weer in alle eenzaamheid, zonder het gebruikelijke academische geneuzel - valt me op dat er in de ontbijtzaal op de achtergrond van de allergladste r&b wordt gespeeld. Het detail lijkt zó onverzoenbaar met de rest van het plaatje (of ik moet mijn MTV-verhaal weer bovenhalen) dat het, naast een initieel verontrusten, uiteindelijk ook oplucht. De anomalie geeft de werkelijkheid haar uniciteit terug. Schrijven is niet alleen zoeken naar beeldbevestigende indrukken, maar het bewust opsporen van wat niet strookt met dat beeld. In de wetenschap noemde Popper dit falsicificeren een methodologisch gebod, in de journalistiek is het een morele plicht. Wil men met nuance en mededogen schrijven, dan moet men oog hebben voor de unieke complexiteit van de wereld waarin men zich bevindt. Een Russische taxichauffeur die nu eens wel hartelijk is, een metrorit die wel comfortabel verloopt, een Laika-achtig hondje dat niet droevig langs de muren schuurt. En men denkt verheugd: het is niet onopgemerkt gebleven.

Iets nieuws te weten komen, iets ongebruikelijks opgemerkt hebben - dat alles doet een mens naar de pen grijpen, zeker. Maar het genoegen om in een onverwachte uithoek van de taal zelf enige schoonheid ontdekt te hebben, is misschien wel de sterkste drijfveer. Ten derde dus: het artistieke genot om poëzie te ontwaren. Op het congres toont men hoe men voortaan kan ‘klikken op grafheuvels’. Iemand heeft het over ‘orbital debris’, ruimtepuin als archeolo-

[p. 510]

gisch erfgoed. Een ander claimt ‘het recht op plunderen’. Een oudere onderzoeker gewaagt van een ‘ecologische omhelzing’. Onderwaterarcheologie in de Zwarte Zee. Sikkels in de Europese steppe. Rendierharnassen. Poëzie.

Ik stel nu pas vast dat ik in deze drievoudige motivatie van mijn schrijven ongewild een eigen, biografische drievuldigheid aan het reproduceren ben, een drievuldigheid die meer het resultaat is van contingente factoren en een onvermogen tot consequent handelen dan van een bewust kiezen of samenstellen van beroepsactiviteiten: wetenschap, journalistiek en poëzie. Indien ik de eerste twee respectievelijk met onwetendheid en opmerkzaamheid associeer, dan is poëzie het domein van de ontroering. Niet in de softe, zweverige zin waarmee het al te vaak in verband wordt gebracht, maar door de poëtische precisie waarmee in een minimale uitdrukkingsvorm een maximale complexiteit opgeroepen wordt.

Ik kan het niet anders uitleggen met een voorbeeld dat zich niet laat uitleggen.

Het congres is afgelopen en ik maak van de gelegenheid gebruik om op excursie naar Peterhof te gaan, het gerestaureerde zomerverblijf van Peter de Grote aan de Finse golf, een dertigtal kilometer ten zuidwesten van Sint-Petersburg. Het paleis en de tuinen zijn Versailles in het klein en wansmaak in overdaad. Bladgoud, fonteinen, parketmotieven, tot geeuwens toe. Onder de vele staatsieportretten van de Romanov-dynastie hangt er een bij waarop Katharina de Grote zeer zelfbewust de wereld inkijkt. Haar hand hangt boven een vuur waarin ze iets laat dwarrelen. Klaprozen. Ze verbrandt die bloemblaadjes, zo leer ik algauw, om aan te geven hoe ze over Rusland wil blijven waken. Een verlicht despoot heeft geen nachtrust nodig, laat staan een somnifeer.

Dat laatste interesseert me maar half. Maar dat beeld: die veel te tere bloemen in dat veel te grote vuur, die blaadjes die uit zichzelf al lijken te branden. Die druppels zijde alsof de natuur gekwetst werd in een grasberm. De lievelingsbloem van mijn moeder. De bloemenzaak die ze jaren hield. De bronnen der slapeloosheid. En ongewild, nee, niet ongewild, maar als gevolg van een bewuste concentratie, groeit er een eerste vers.

Wanneer ik klaprozen brand en nachtenlang

de dauw met zijde bestrijd -